asystent operatora dzwieku 313[06] z3 02 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Krzysztof Jakubowski

Wykonywanie montażu nagrań telewizyjnych
313[06].Z3.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Janusz Kalinowski
mgr Dariusz Janik

Opracowanie redakcyjne:
mgr Krzysztof Jakubowski

Konsultacja:
mgr inż. Joanna Stępień

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej ,,Wykonywanie
montażu nagrań telewizyjnych” 313[06].Z3.02, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu asystent operatora dźwięku.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Montaż dźwięku

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2.

Pytania sprawdzające

4.1.3.

wiczenia

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik, będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu wykonywania montażu

nagrań telewizyjnych z uwzględnieniem możliwości dostępu do pracowni wyposażonych
w odpowiednie urządzenia do montażu dźwięku jak również zajęć zorganizowanych
w profesjonalnych montażowniach telewizyjnych. Celem eksperymentowania i sprawdzania
swoich pomysłów a także finalizację swojej pracy.

Poradnik ten zawiera:

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiadomości, które
powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

Cele kształcenia tej jednostki modułowej.

Materiał nauczania umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Poradnik obejmuje również ćwiczenia, które zawierają:

−−−−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−−−−

wskazówki do wykonania ćwiczenia oraz wykaz materiałów potrzebnych do jego
realizacji,

−−−−

zestaw pytań sprawdzających Twoje wiadomości i umiejętności po wykonaniu
ć

wiczeń.

Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę oraz inne źródła informacji.

Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, sam
możesz ocenić czy i w jakim stopniu opanowałeś materiał jednostki modułowej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela

o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian w formie testu z zakresu jednostki

modułowej znajdujący się na końcu poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

313[06].Z3.01

Wykonywanie monta

nagra

filmowych

313[06].Z3

Techniki monta

u d

313[06].Z3.02

Wykonywanie monta

nagra

telewizyjnych

313[06].Z3.03

Wykonywanie monta

nagra

radiowych

i fonograficznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozróżniać pojęcia: dźwięk, natężenie dźwięku, głośność dźwięku, barwa dźwięku,
wysokość tonu, zakres słyszalności, niskie, średnie i wysokie częstotliwości, dźwięk
monofoniczny, stereofoniczny,

−

rozróżniać sprzęt i nośniki stosowane w produkcji telewizyjnej,

−

poruszać się w środowisku popularnych programów do montażu dźwięku,

−

rozróżniać urządzenia do tworzenia efektów dźwiękowych,

−

porozumiewać się ze współpracownikami i przełożonymi,

−

obsługiwać urządzenia stosowane w produkcji telewizyjnej,

−

rozwiązywać problemy w sposób twórczy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

scharakteryzować etapy udźwiękowienia programu telewizyjnego,

–

wyjaśnić zasady montażu obrazu w produkcji telewizyjnej,

–

wyjaśnić zasady montażu dźwięku w produkcji telewizyjnej,

–

obsłużyć podstawowe zestawy montażowe podczas pracy nad dźwiękiem,

–

zorganizować warsztat pracy telewizyjnego montażysty obrazu,

–

zorganizować warsztat pracy telewizyjnego montażysty dźwięku,

–

scharakteryzować technikę nagrania postsynchronów,

–

scharakteryzować zasady rozkładania dialogów na ślady, konstrukcję partytury dialogów,

–

dobrać sprzęt i nośniki stosowane do typu produkcji telewizyjnej,

–

zmontować dźwięk z obrazem i dźwięk bez obrazu na różnego rodzaju nośnikach,

–

scharakteryzować techniczne i merytoryczne zasady montażu dźwięku,

–

zsynchronizować warstwy dźwiękowe,

–

zastosować programy komputerowe do montażu dźwięku i dźwięku z obrazem,

–

określić źródła efektów dźwiękowych i atmosfery,

–

scharakteryzować efekty synchroniczne,

–

przedstawić zasady działania fonotek, kompilację muzyki, montaż muzyki dla różnych
typów produkcji, montaż muzyki do obrazu, wielośladowy montaż muzyki,

–

wykonać prace końcowe związane z montażem dźwięku,

–

przesłać dane dźwiękowe za pomocą Internetu,

–

posłużyć się dokumentacją produkcji filmowej,

–

udokumentować poszczególne etapy pracy nad dźwiękiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Montaż dźwięku

4.1.1. Materiał nauczania

Montaż jest skomplikowanym procesem zamieniającym „surowy” materiał wideo na

gotowy do emisji w telewizji materiał. Rozwój komputerowych technologii sprawił, że
obecnie dominuje montaż nieliniowy, czyli cyfrowy. Dowolnie długi materiał filmowy można
przechowywać, ciąć, układać jego fragmenty w innej kolejności i nakładać je na siebie na
twardym dysku przy użycia wszystkich efektownych przejść i efektów specjalnych, jakie
można sobie wymarzyć. Ponieważ system jest cyfrowy, jakość pozostaje idealna bez względu
na liczbę zrobionych kopii.

Głównym pożytkiem z zastosowania montażu komputerowego jest jednak to, że ma on

charakter nielinearny. W branżowym żargonie oznacza to możliwość montowania w dowolnej
kolejności. Przy konwencjonalnym montażu relację wideo buduje się na taśmie ujęcie po
ujęciu. Jeśli chce się dodać nowe ujęcie w środku - to albo nakłada się je na istniejący
fragment albo oddziela pozostałą część i zgrywa całość na nowo.

Pierwszą czynnością, od której rozpoczyna się każdy montaż nieliniowy, jest

przeniesienie zapisanego materiału z kasety lub twardego dysku w kamerze na twardy dysk
komputera. Ten proces potocznie nazywany jest przechwytywaniem.

Przechwytywanie

W przypadku kart analogowych proces przechwytywania materiału wideo często

nazywany jest digitalizacją.

Rys. 1 Przechwytywanie z urządzenia DV w Adobe Premiere 6.0 [oprac.2]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W trakcie przeprowadzania tego procesu analogowy materiał wideo zostaje poddany

skomplikowanemu procesowi, podczas którego zamieniany jest z postaci analogowej na
cyfrową. Istotnym czynnikiem decydującym o jakości digitalizowanego materiału wideo jest
rodzaj algorytmu oraz stopień kompresji, im wyższy, tym jakość obrazu jest gorsza.
Najczęściej stosowanymi algorytmami kompresji w kartach analogowych są Motion JPEG,
MPEG-2 lub Wavelet. Większość kart analogowych podczas przechwytywania umożliwia
regulację podstawowych parametrów obrazu i dźwięku: jasności, kontrastu, nasycenia
kolorów, ostrości oraz poziomu głośności dźwięku.

W przypadku kart cyfrowych podczas przechwytywania następuje jedynie cyfrowe

kopiowanie skompresowanego materiału wideo z kasety na dysk. Warto dodać, że kamera
cyfrowa już w trakcie filmowania, aby zmniejszyć strumień danych, kompresuje obraz
w stopniu 5:1. Przyjętym standardem jest DV. Ze względu na zastosowaną kompresję
w trakcie przechwytywania nie można regulować jakichkolwiek parametrów zarówno obrazu,
jak i dźwięku. Niezaprzeczalną zaletą formatu DV jest zachowanie niezmiennie wysokiej
jakości, począwszy od rejestracji, poprzez przechwytywanie, edycję, aż po końcowy zapis.
Dla porównania - każde analogowe przechwytywanie, edycja, zapis i kopiowanie stale
obniżają jakość. Materiał wideo możemy przechwytywać jako duże partie materiału lub
używając listy cięć (ang. batch capture) wybranych przez nas ujęć. Rozwinięciem tej metody
jest tzw. skanowanie taśmy (ang. scan tape), podczas którego automatycznie zostają
wyszukane wszystkie zmiany kodu czasowego powstałe na taśmie w wyniku zatrzymania
procesu nagrywania (przez naciśnięcie przycisku Stop lub Pause). W rezultacie uzyskujemy
gotową listę cięć, według której można automatycznie przechwycić materiał wideo
podzielony na poszczególne ujęcia.

Edycja

Bez wątpienia edycja jest najważniejszym procesem każdego montażu. To właśnie dzięki

niej mamy możliwość uporządkowania często chaotycznie zarejestrowanych ujęć.
Wykorzystując możliwości montażu nieliniowego, możemy znacznie uatrakcyjnić i ożywić
niezbyt ciekawe nagrania. Podstawowymi zabiegami edycyjnymi są precyzyjne docinanie,
kopiowanie i układanie poszczególnych ujęć w żądanej kolejności. Ponadto możliwe jest
tworzenie stop-klatek, regulacja tempa oraz kierunku odtwarzania klipu wideo. Wszystkie
programy edycyjne wyposażone są w ścieżki wideo i audio, oś lub linię czasu oraz
podstawowe narzędzia edycyjne.

Na ekranie widać stop-klatkę każdego klipu. Kliknięcie nań myszką odtwarza nagranie.

Montażysta wybiera potrzebne fragmenty i przy użyciu znanej użytkownikom komputerów
technik „przeciągnij i upuść” (drag and drop) ustawia je w dowolnej kolejności.

Klipy i towarzyszące im ścieżki dźwiękowe układa się na listwie czasowej (timeline).

Wygląda ona jak taśma filmowa w tradycyjnym montażu filmowym i w podobny sposób
funkcjonuje na ekranie komputera. Montażysta może odtwarzać nagranie od dowolnego
miejsca na listwie i „przewijać” ją do przodu lub do tyłu do ustalonych punktów, by
sprawdzić obraz i dźwięk.

Większość relacji informacyjnych montuje się za pomocą prostych („twardych”) cięć:

kończy się jedno ujęcie i zaczyna drugie, bez nakładania. Efekt, gdy jeden obraz stopniowo
przechodzi w drugi, określa się jako montaż „miękki” (transition). Istnieją setki typów tego
rodzaju montażu, od dramatycznego efektu przewracania stron do eksplozji na ekranie.
Większość z nich nie ma zastosowania w wiadomościach.

Najbardziej powszechną odmianą montażu miękkiego, którą czasem wykorzystuje się

w relacjach informacyjnych, jest przenikanie (dissolve)

które polega na wygaszaniu jednego

obrazu i jednoczesnym wzmacnianiu drugiego. Do zrealizowania tego efektu w tradycyjnym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

montażu potrzebne są trzy urządzenia - jedno na obraz A, drugie na obraz B i trzecie do
zarejestrowania ich połączenia. Przy nielinearnym montażu komputerowym to całkiem prosty
zabieg.

Rys. 2 Fragment okna edycyjnego w Adobe Premiere 6.0. [oprac.2]

1. Narzędzia edycyjne
2. Efekt przejścia
3. Ścieżka wideo z nałożonym na klip filtrem balansu kolorów (RGB) oraz klatkami kluczowymi
4. Ścieżka wideo z nałożoną na klip regulacją tempa odtwarzania (zwolnienie 50%)
5. Ścieżka wideo z nałożonym napisem, obwiednią przezroczystości oraz kluczem Alpha Channel
6. Ścieżka audio z ustawioną obwiednią głośności dźwięku
7. Ścieżka audio z ustawioną obwiednią panoramy dźwięku

Na listwie czasowej nakłada się jedną ścieżkę (ścieżkę A) na drugą (ścieżkę B).
Do przejścia między ujęciami, takiego, że ścieżka B zaczyna przenikać pod ścieżkę A,

która ostatecznie zostaje wygaszona, na listwę czasową wstawia się funkcję przejścia
i rozciąga do oczekiwanej długości. Następnie określa się rodzaj przejścia - przenikanie od A
do B lub na odwrót. Potem można obejrzeć wstępnie otrzymany efekt, by sprawdzić, czy
o taki rezultat chodziło.

Montażu dźwięku dokonuje się bardzo podobnie jak w radiu. Można dostosować

głośność każdego elementu ścieżki dźwiękowej, wyrównać ją, dodając basy, tony wysokie
i wiele innych efektów, a także nałożyć jedną ścieżkę na drugą. Jeśli rezultat końcowy nie jest
satysfakcjonujący, nie trzeba wyrzucać go do kosza i zaczynać wszystkiego od początku.

Przy montażu nielinearnym można zacząć w dowolnym miejscu i przerabiać materiał

dowolną liczbę razy. Jeśli wytnie się jakiś fragment przez pomyłkę, nie ma powodów do
niepokoju, ponieważ montaż nielinearny jest odwracalny (non-destructive). Każdej zmiany
dokonuje się na kopii przekształconego na formę cyfrową materiału, a nie na nim samym -
pozostaje on nietknięty w pamięci komputera. Zawsze można zacząć montaż na nowo.

Precyzyjne dobieranie początku i końca ujęcia możliwe jest również dzięki zastosowaniu

znaczników wejścia (ang. mark in) i wyjścia (ang. mark out). W niektórych programach
dostępna jest opcja trymowania (ang. trim), która w precyzyjny sposób kontroluje
i jednocześnie obserwuje proces przycinania ujęcia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Efekty

Obecnie każdy program edycyjny ma różnego rodzaju efekty specjalne, które możemy

podzielić na:
- efekty przejść (miksy),
- filtry obrazu,
- kluczowanie obrazu,
- nakładanie obrazu
- wprowadzanie napisów.

Z efektów przejść korzystamy w sytuacji, gdy zamierzamy w atrakcyjny sposób połączyć

ze sobą dwa różne ujęcia. Generalnie, efekty przejść można podzielić na dwuwymiarowe
(2D) i trójwymiarowe (3D). Najprostszymi efektami dwumiarowymi są przenikania obrazu
(miksy) oraz tzw. kurtynki, natomiast efekty trójwymiarowe najczęściej kojarzone są
z efektem odwijanej kartki lub transformacji obrazu w trójwymiarową bryłę. Rodzaj oraz
liczba efektów przejść zależne są od klasy i typu programu edycyjnego.

Filtry obrazu mogą spełniać rozmaite funkcje. Pierwszą z nich jest korekcja parametrów

obrazu. Do tego celu przeznaczone są filtry regulujące balans kolorów (RGB), jasność,
kontrast, nasycenie itp. Drugą z nich jest wprowadzanie prostych efektów, takich jak
odwracanie obrazu w pionie i poziomie, docinanie itp. Natomiast trzecią z nich jest
wprowadzanie efektów specjalnych: rozmycia, wyostrzenia, płaskorzeźby, kalejdoskopu, fali,
deformacji, efektów świetlnych itp. Kolejny efekt kluczowania w uproszczeniu polega na
usunięciu z obrazu wideo pewnych obszarów charakteryzujących się wspólnymi cechami (np.
kolorem, jasnością itp.) i nadaniu im przezroczystości. Dzięki kluczowaniu uzyskujemy
możliwość nakładania na siebie poszczególnych warstw z kolejnymi obrazami wideo lub
grafiką.

Najczęściej stosowanymi rodzajami kluczy są:

−

color key - usuwanie obszarów o określonym kolorze,

−

chroma key - usuwanie obszarów o określonym kolorze wraz z jego odcieniami (działa
dużo precyzyjniej od color key, ponieważ uwzględnia poziom nasycenia koloru),

−

luma key - usuwanie obszarów jedynie o określonym poziomie jasności,

−

blue screen - usuwanie niebieskich obszarów (często zamiast koloru niebieskiego używa
się koloru zielonego oraz klucza green screen) - są to najczęściej stosowane klucze
używane do usunięcia tła za filmowaną postacią, np. spikerem w wiadomościach lub
prognozie pogody,

−

alpha channel - usuwanie obszarów zdefiniowanych specjalną maską zapisaną
w dodatkowym kanale alfa. Niestety często się zdarza, że efekty dalekie są od ideału.
Wynika to z trudności w uzyskaniu jednolitych obszarów obrazu, które mogłyby być
precyzyjnie usunięte.
Kolejnym efektem jest nakładanie obrazu. Mamy tu do czynienia z efektami powstałymi

w wyniku nałożenia na obraz wideo jednego lub więcej często zdeformowanych obrazów
pochodzących z plików wideo lub plików graficznych. Dobrym tego przykładem mogą być
efekty typu obraz w obrazie (ang. PIP - Picture In Picture). Deformacje mogą dotyczyć
zarówno wielkości, jak i kształtu nakładanego obrazu, który dodatkowo może być statyczny
lub ruchomy. Wprowadzanie napisów jest efektem polegającym na nałożeniu na obraz wideo
przede wszystkim napisów, ale również grafik lub małych animacji. Nakładanie napisów jest
możliwe dzięki towarzyszącemu mu nieodłącznie efektowi kluczowania. Napisy mogą być
zarówno statyczne, jak i dynamiczne. Przesuwane w poziomie nazywane są z angielskiego
crawl, natomiast w pionie roll. Większość programów do montażu wideo ma wbudowane
proste funkcje do tworzenia napisów, jednak oferują one jedynie podstawowe możliwości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3 Efekt przejścia w Ulead MediaStudio Pro 6.0. [oprac: 2]

Na rynku dostępne są również dodatkowe programy, a właściwie wtyczki (ang. plug-ins),

które rozszerzają możliwości tworzenia napisów. Niezależnie od efektów kluczowania
i nakładania można również wpływać na stopień przezroczystości obrazu wideo, grafiki,
animacji czy też napisów. System klatek kluczowych precyzyjnie reguluje wiele istotnych
parametrów np. zatrzymanie lub cofnięcie się danego efektu w czasie. Niestety wymienione
efekty wymagają zazwyczaj czasochłonnego przeliczania. Aktualnie na rynku oferowanych
jest coraz więcej nowych kart montażowych umożliwiających realizację różnych efektów
w czasie rzeczywistym, czyli bez konieczności przeliczeń. Warto również dodać, że liczbę
dostępnych efektów przejść oraz filtrów obrazu można w łatwy sposób rozbudowywać dzięki
dodatkowym pakietom z efektami.

Blue-Box
Efekt Blue-Box, nazywany inaczej Blue Screen, to niezwykle efektowny i bardzo
atrakcyjny sposób na upiększenie gotowego filmu. Technika ta polega na wycięciu
dowolnego koloru ze sfilmowanej sceny i podłożeniu w to miejsce innego fragmentu nagrania
lub zdjęcia. Proces ten zaczyna się od nakręcenia obiektu na tle jednolitego, jasnego,
czystego, niebieskiego tła. Następnie w procesie montażu kolor niebieski zostaje usunięty
i zastąpiony innym obrazem nazywanym podkładem. Tła nie musi stanowić kolor niebieski.
Używa się również często zielonego, jednak niebieski jest 'najlepszy' dla oka kamery.
Technikę Blue-Box stosuje się bardzo często w telewizji. Widzimy to oglądając np. mapę
pogody w dowolnej stacji lub programy informacyjne. Prezenterzy zawsze umieszczani są na
niebieskim tle, w miejsce którego następnie 'na żywo' podkładany jest dowolny inny obraz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4 Efekt Blue-Box [opracowanie własne]

Dźwięk

Podobnie jak obraz wideo, również dźwięk może być poddawany rozmaitym zabiegom

edycyjnym. Podstawową operacją wykonywaną na ścieżkach audio jest ustawianie żądanego
poziomu dźwięku. Ustawień dokonuje się za pomocą krzywych z obwiedniami opisującymi
żą

dany poziom dźwięku. Warto tu zauważyć, że przy użyciu wspomnianych wcześniej

efektów przejść również konieczna jest regulacja głośności zachodzących na siebie
materiałów audio, co jest niezbędne do płynnego przejścia dźwięku z jednego materiału do
drugiego. Do niedawna ustawiało się to ręcznie, natomiast obecnie większość dostępnych na
rynku programów ma do tego specjalne narzędzia (ang. crossfade) lub też tworzy je
automatycznie. Dodatkowo w zaawansowanych programach dostępna jest również regulacja
panoramy dźwięku, umożliwiająca precyzyjne balansowanie i ustawianie dźwięku
w kanałach.

Programy oferują możliwość podglądu poziomu dźwięku w postaci graficznych

wykresów. Niektóre programy miksują dźwięk z kilku (najczęściej 4 lub 8) ścieżek audio
w czasie rzeczywistym. Należy jednak pamiętać, że znacznie to obciąża nie tylko procesor,
ale co bardziej istotne, twarde dyski, które w trakcie miksowania muszą „zebrać” materiał
znajdujący się w różnych obszarach. Dodatkowe efekty dostępne są dzięki specjalnym filtrom
dźwięku, które możemy podzielić na dwie grupy: do korekcji dźwięku (korekcja pasma,
barwy itp.) oraz do tworzenia efektów specjalnych (pogłosu, echa itp.). Wiele programów ma
rozbudowane korektory (ang. equalizers) do precyzyjnego ustawienia żądanej barwy dźwięku.

Zapis i eksport

W zależności od karty oraz sprzętu wideo możliwy jest zapis w wielu formatach

i standardach. Karty z analogowymi złączami composite zapisują w standardzie VHS
i Video8 oraz S-VHS i Hi8 dla wyjść S-Video. W przypadku złączy cyfrowych można
nagrywać w formatach Digital8, DV, DVCAM lub DVCPRO. W przypadku karty
z analogowymi złączami component istnieje możliwość zapisu w profesjonalnym studyjnym
standardzie Betacam SP. Dzięki dynamicznemu rozwojowi szeroko pojętych multimediów
oraz Internetu konieczny jest eksport materiału wideo do rozmaitych formatów. Ostatnio
najczęściej stosowanymi są Video-CD, Super Video-CD oraz DVD-Video. W tym przypadku
podstawą jest eksport materiału wideo wykorzystujący encodery formatu MPEG (dla Video-
CD jest to MPEG-1, natomiast dla Super Video-CD i DVD-Video jest to MPEG-2). Wiele
programów edycyjnych standardowo zostało wyposażonych w obsługę tych formatów,
a w przypadku ich braku zawsze istnieje możliwość zainstalowania wtyczek.

Montaż taśmy wideo

Większość stacji telewizyjnych jest właśnie w trakcie przechodzenia z technologii

analogowych na cyfrowe, jednak niewiele z nich decyduje się na całkowitą rezygnację ze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sprawdzonych systemów opartych na taśmie analogowej, które przez wiele lat mogły sprostać
ciężkim próbom, jakim poddawali je dziennikarze.

W wielu nowych systemach cyfrowych, takich jak Panasonic DVC Pro, nośnikiem

cyfrowego obrazu nadal jest taśma. Dzieje się tak dlatego, że tradycyjny montaż linearny na
stanowisku montażowym z dwoma lub trzema magnetowidami często bywa szybszy niż
systemy nielinearne, w których przed rozpoczęciem obróbki konieczne jest uprzednie
przekształcenie nagrania na formę cyfrową. Z tego względu taśma wideo zostanie z nami
zapewne jeszcze przez jakiś czas.

Analogowa taśma wideo odznacza się podobnymi cechami jak pokrewna jej taśma audio,

jest jednak nieco bardziej zaawansowana. Oprócz obrazu rejestruje się na niej również wiele
innych danych: ścieżkę dźwiękową, informacje sygnalizacyjne pomagające w montażu oraz
informacje kontrolne dla magnetowidu kasetowego. Dane te zapisuje się na czterech
osobnych ścieżkach.

Sygnał wideo jest skanowany przez maksymalnie cztery głowice umieszczone na

obrotowym bębnie, który obraca się szybko względem taśmy, odczytując z niej dane pod
pewnym kątem. Na urządzeniach do montażu można przeszukiwać taśmę ze zwielokrotnioną
prędkością oraz zatrzymywać obraz nieruchomo na dowolny czas.

Głowicom do obrazu towarzyszą głowice do dźwięku, które umożliwiają kasowanie,

nagrywanie i odtwarzanie ścieżki dźwiękowej. Kolejny zestaw głowic obsługuje informacje
sygnalizacyjne i kontrolne.

Zadanie montażu poszczególnych ujęć wideo w celu skompletowania relacji należało

dawniej do wyspecjalizowanego montażysty, obecnie jednak coraz częściej oczekuje się tej
umiejętności również od kamerzystów i reporterów.

Inaczej niż w przypadku taśmy filmowej tutaj nie dochodzi do fizycznego cięcia taśmy.

Montażu dokonuje się za pomocą przegrywania bądź zgrywania (dubbing) obrazu z jednej
taśmy na drugą, aż relacja będzie gotowa.

Najpierw reporter i montażysta oglądają taśmę i decydują, które ujęcie wykorzystają.

Ujęcia te zgrywa się następnie w ustalonej kolejności na taśmę-matkę. Wstawki, takie jak
ujęcia przytakującego reportera, można dograć później, nakładając je na istniejący materiał.
Proces montażu odbywa się na stanowisku montażowym (editing suite, videotape booth), na
które składa się wiele drogiego sprzętu. Oprócz magnetowidów znajdują się tam również:
urządzenie do sterowania montażem (edit controler), mikser obrazu (vision mixer) do łączenia
poszczególnych scen, mikser audio (audio mixer) do obróbki ścieżki dźwiękowej, interkom
do porozumiewania się z personelem w budynku oraz liczne monitory - po jednym dla
każdego urządzenia wideo, a także do oglądania materiałów graficznych oraz innych
programów stacji.

Czas wybranej sekwencji przekazuje się do urządzenia sterującego montażem (edit

controller), które nakłada odpowiednie sygnały czasowe na ścieżkę sygnalizacyjną taśmy
wideo na początku i na końcu danej sekwencji.

Następnie urządzenie automatycznie zgrywa daną sekwencję na taśmę-matkę,

rozpoczynając nagranie w pierwszym punkcie zaznaczonym w kodzie czasu i kończąc
w drugim.
Montażysta może sprawdzić nagranie na monitorze. Jeśli rezultat go nie zadowala, może
opracować sekwencję jeszcze raz. Nagrania nie dokonuje się na kopiach roboczych, więc
pierwotne ujęcia nadal na nich są i można je na nowo wykorzystać.

Na zdjęcia nałożony jest kod czasu (timecode), czyli specjalny zegar określający czas

poszczególnych ujęć. Pokazuje on liczby oznaczające godziny, minuty, sekundy i liczbę
klatek, które minęły od rozpoczęcia relacji. Telewizja brytyjska pracuje w systemie 25 klatek
na sekundę, telewizja amerykańska i kanadyjska 30 klatek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Proces montażu jest szybki i przejrzysty i odbywa się przy użyciu komputera. Kopie

robocze – nie zmontowane taśmy - odtwarza się do przodu i do tyłu w przyspieszonym
i zwolnionym tempie, zatrzymując poszczególne klatki dla bliższej analizy, aż montażysta
zdecyduje, które wykorzysta w relacji.

Wybrana sekwencja może się zacząć na 00.16.25.21 (zero godzin, 16 minut, 25 sekund

i 21 klatek) i zakończyć po niecałych 11 sekundach na .0.16.36.09.

Miksowanie obrazu

Nie zawsze mamy do czynienia z prostym przejściem z jednego ujęcia do drugiego.

Przenikanie obrazów, polegające na stopniowym wygaszeniu jednej sceny i jednoczesnym
wzmacnianiu drugiej bądź też wygaszeniu jednego obrazu w celu odsłonięcia umieszczonego
pod nim drugiego, wymaga nałożenia na siebie dwóch osobnych ujęć. Potrzeba do tego po
jednym magnetowidzie dla każdej sekwencji i trzeciego, na który zgrywa się efekt końcowy.

Taśmy ustawia się tak, aby koniec pierwszej sekwencji nakładał się na początek drugiej.

Do wygaszenia jednego obrazu i wzmocnienia drugiego służy mikser obrazu. Jego bardziej
zaawansowaną wersję, umożliwiającą stworzenie wielu różnych efektów, wykorzystuje się
w reżyserkach do miksowania telewizyjnych programów na żywo.

Kolejnym etapem jest miksowanie dźwięku. Dźwiękiem można się zająć oddzielnie bądź

jednocześnie z obróbką obrazu. Montażysta ma ten sam wybór co przy montażu
nielinearnym. Może wykorzystać dźwięk i obraz razem, bądź tylko obraz, bądź tylko dźwięk.

W tym momencie reporter jest już zapewne gotów na nagranie komentarza czego

dokonuje na znajdującym się w pobliżu stanowisku nagraniowym (comentary booth).
Stamtąd ma kontakt wzrokowy z montażystą przez szybę i słowny przez interkom. Oglądając
relację na monitorze, czyta do mikrofonu komentarz, który montażysta wgrywa na ścieżkę
dźwiękową.

Jeśli nie zgadza się synchronizacja czasowa, reporter wraca do początku ostatniego ujęcia

i nagrywa się jeszcze raz. Montażysta pilnuje odpowiedniego zbalansowania głosu reportera
i oryginalnych dźwięków na taśmie, tak komentarz był dobrze słyszalny.

Miksowanie dźwięku

Miksowanie dźwięku wymaga tej samej precyzji co montaż obrazu. Przejście od ryku

samochodów na ruchliwej ulicy do delikatnego szmeru wiatru na polu pszenicy bądź
pozbawionego wszelkich dźwięków z zewnątrz studia byłoby zbyt gwałtowne dla ucha,
dlatego montażysta pozostawi odgłosy ulicy na kolejną sekundę, stopniowo je wyciszając
i wzmacniając naturalne odgłosy wsi.

Dzięki mikserowi dźwięku można - zgodnie z życzeniem - zachować oryginalną ścieżkę

dźwiękową nagrania, wyciszyć ją pod komentarzem narratora, nałożyć dwie ścieżki na siebie,
by się przenikały podobnie jak dwa obrazy, bądź uzupełnić efektami specjalnymi. Przydają
się one wówczas, gdy odgłos, na przykład wozu policyjnego zatrzymującego się przed
budynkiem sądu, jest na oryginalnej taśmie zbyt cichy bądź w ogóle nie udało się go zareje-
strować.

Dźwięk należy wzmocnić odrobinę wcześniej przed pojawieniem się obrazu i nie wolno

dopuścić, by pozostał za nim w tyle. Dźwięk rozbrzmiewający na chwilę przed obrazem
stanowi łagodne przejście pomiędzy ujęciami, gdyż moment ciszy po pojawieniu się obrazu
daje wyjątkowo osobliwe wrażenie.

Stacje telewizyjne posiadają zbiory setek efektów dźwiękowych, które można dodać do

relacji. Obejmują one takie odgłosy, jak wytrysk ropy i rozmaite wybuchy, których kamera
umieszczona w znacznej odległości mogłaby nie zarejestrować. Te efekty przechowuje się na
twardym dysku komputera lub na płytach kompaktowych; jeśli czas nagli, można odtworzyć
je bezpośrednio z reżyserki dźwięku w momencie, gdy relacja jest już na antenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grafiki i inne elementy oprawy graficznej, na przykład podpisy, dodaje się do relacji na

etapie montażu lub na żywo podczas emisji.

Rodzaje efektów dźwiękowych

W niektórych produkcjach telewizyjnych stosowane są zabiegi charakterystyczne dla

produkcji filmowej. Dotyczy to m.in. reportaży telewizyjnych, czy filmów dokumentalnych,
gdzie istotna jest nie tylko wartość merytoryczna materiału, lecz również względy
artystyczne. Dlatego w niektórych produkcjach telewizyjnych stosuje się szereg efektów
dźwiękowych charakterystycznych dla filmu, które tworzą właściwą atmosferę. Dźwięk to
szczególnie przydatne narzędzie, jeśli chodzi o wskazówki dotyczące czasu i miejsca.
Ś

wietnie dobrany element dźwiękowy może przenieść nas natychmiast w czasie albo na drugą

stronę globu. Dramatopisarze radiowi wykorzystują tę prawdę od dawna - dramat radiowy
pobudza wyobraźnię lepiej niż każda inna forma przekazu, dlatego że dźwięki omijają często
racjonalny umysł i trafiają bezpośrednio do wyobraźni.

Dźwięk igły opadającej na porysowaną płytę mówi, że znajdujemy się w latach

dwudziestych-pięćdziesiątych dwudziestego wieku. Odgłos kopyt na bruku przywodzi na
myśl wiek dziewiętnasty, jeszcze przed pojawieniem się samochodów. Świergot drozda to
dźwięk letniego poranka. Śpiewający w oddali kolędnicy bez wątpienia oznaczają święta.
Efekty dźwiękowe to zgrabny sposób informowania o porze dnia, roku albo o epoce
historycznej.

Efekty dźwiękowe sprawdzają się również, jeśli chodzi o sugerowanie miejsca. Odgłosy

bomb przenoszą nas na pole walki. Dźwięk rogu alpejskiego zabiera nas do Szwajcarii.
Dźwięk dud...

Naturalne odgłosy to informacja niemal podprogowa o tym, gdzie się znajdujemy.

Biblioteki gotowych efektów dźwiękowych są po brzegi wypełnione ścieżkami z atmosferą
naturalnych odgłosów spotykanych na wsi czy w parku miejskim. W bibliotece można
znaleźć nagrania atmosfery opatrzone tytułami „Wieś zimą”, „Odgłosy prerii” czy „Jezioro
północne latem”, wykorzystywane jako pierwsze płaszczyzny tła. Ścieżki te można
uzupełniać dodatkowymi dźwiękami: śpiewem ptaków, szumem wiatru, bzyczeniem owadów
i tworzyć nowe ścieżki z odpowiednią atmosferą.

Nie istnieje oczywiście wzorcowe muczenie krowy towarzyszące ujęciu w mleczarni.
Kiedy już zdecydujesz się na zastosowanie efektu z biblioteki, pamiętaj, że choć efekt

oznaczony jest jako „Wnętrze obory”, nie oznacza to, że na ścieżce będą nagrane dokładnie
takie odgłosy, jakich oczekujesz. Wsłuchuj się krytycznie w sugerowany efekt dźwiękowy
i bądź gotowy na odrzucenie nieodpowiednich odgłosów. Jednocześnie omów powody
odrzucenia dźwięków z kierownikiem do spraw dźwięku, być może uda mu się podczas
zgrywania dźwięku dostosować jakość tonalną efektu, dzięki czemu osiągniecie oczekiwany
efekt. Można na przykład zmienić powiększyć oborę poprzez dodanie pogłosu.

Odgłosy wydawane przez maszyny stanowią miejski odpowiednik naturalnych odgłosów.

W bibliotece znajdziesz tak typowe ścieżki jak: „Miasto nocą” czy „Zatłoczona miejska
ulica”. Pejzaż miejski wypełniają odgłosy otoczenia - szum komputerowego wiatraka,
buczenie lodówki czy świst powietrza w wentylatorze. Nad głową przelatuje samolot albo
słychać przejeżdżający samochód.

Teoretyk dźwięku Michael Chion wprowadził dwie dodatkowe kategorie efektów

dźwiękowych, które nazwał „dźwiękami na antenie” i „dźwiękami wewnętrznymi”. Dźwięki
na antenie to istotny element naszego otoczenia. Są to dźwięki radia, telewizji, telefonu
i nagranej muzyki. Natomiast dźwięki wewnętrzne pochodzą od nas samych. W filmie mogą
się pojawiać pod postacią uderzeń serca bohatera, oddechu oraz sytuacji przypominających
komentarze z off`u, gdy bohatera opisuje swoje myśli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Choć większość efektów dodaje się podczas oczyszczania klatki dźwiękowej, niektóre

elementy trzeba planować już w okresie przygotowawczym. Jeśli wiesz, że w tle będzie
słychać orkiestrę strojącą instrumenty, powinieneś nagrać te dźwięki przed rozpoczęciem
procesu oczyszczania klatki dźwiękowej. Jeśli wynająłeś orkiestrę, która będzie grać na
ekranie, zapewne w umowie pojawi się zapis dotyczący nagrania dźwięku strojenia. Jeśli twój
dramat opowiada o jakimś muzyku, a aktor odgrywa główną rolę bez słów jak w większości
musicali i filmów o muzykach, ścieżki muzyczne należy nagrać przed rozpoczęciem zdjęć.

Gwar w tle i ścieżka dźwięku towarzyszącego

cieżki z atmosferą wymagają często dźwięków ludzkich głosów. Biblioteki efektów

dźwiękowych oferują podstawowe ścieżki ze śmiechem czy rozmową we foyer, w restauracji.
Jednak oprócz tego potrzebujemy gwaru w tle, w którym nie da się rozróżnić pojedynczych
słów. Zamierzasz nakręcić scenę z udziałem tłumu, realizator dźwięku prawie na pewno nagra
gwar w tle bezpośrednio w obiekcie zdjęciowym. Jeśli z jakiegoś względu do tego nie
dojdzie, gwar można wybrać z płyty z efektami lub poprosić, żeby stworzyła go specjalna
grupa aktorów pod nadzorem montażysty postsynchronów aktorskich. Jeżeli natomiast
potrzebujesz ludzkiego krzyku lub głosu spikera radiowego, możesz być zmuszony do
zatrudnienia profesjonalisty do nagrania głosów z off`u albo do porozumienia się z rozgłośnią
radiową. Pewne elementy audio, jak w przypadku opisanej powyżej sceny z udziałem tłumu,
gromadzone są w trakcie zdjęć. Twój dźwiękowiec powinien nagrywać ścieżki dźwięku
towarzyszącego w każdym obiekcie zdjęciowym. Ścieżki te są właściwe dla konkretnej sceny
czy szczególnego pleneru. Jeżeli kręcisz w gospodarstwie rolnym, dźwiękowiec nagra
w stodole niektóre odgłosy wydawane przez zwierzęta. Wykorzystywanie konkretnych
dźwięków zarejestrowanych w plenerze jest zawsze lepsze od typowych, używanych do
znudzenia efektów dostępnych na płytach.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na czym polega montaż telewizyjny? Jakie są jego etapy?

Czy różni się montaż cyfrowy od montażu taśmy w telewizji?

Jak wygląda postprodukcja dźwięku w telewizji?

Jakie znasz rodzaje efektów stosowanych w produkcji telewizyjnej?

Na czym polega imitacja dźwięków?

Na czym polega miksowanie obrazu i dźwięku w produkcji telewizyjnej?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zorganizuj wizytę w stacji telewizyjnej. Zapoznaj się z procesem montażu i realizacji

wizji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

zorganizować wizytę w stacji telewizyjnej,

zapoznać się ze stosowanym sprzętem do montażu oraz oprogramowaniem,

przyjrzeć się sposobom stosowania efektów wizyjnych i dźwiękowych,

zapoznać się z parametrami dźwięku i obrazu na etapie montażu oraz emisji,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prześledzić „drogę” informacji telewizyjnej od stołu montażowego do emisji,

zapoznać się ze sprzętem stosowanym podczas realizacji audycji emitowanych na żywo,

zaprezentować wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka papieru,

−

długopis lub ołówek,

−

dyktafon,

−

aparat fotograficzny

Ćwiczenie 2

W trzyosobowym zespole przygotujcie kilkuminutowy reportaż z ciekawego wydarzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania, literaturą oraz instrukcjami obsługi sprzętu,

skompletować kamerę, mikrofony i elementy oświetlenia,

sporządzić scenariusz reportażu (np. z balu studniówkowego),

przeprowadzić nagranie samych obrazów z efektami i atmosferą dźwiękową,

przeprowadzić rozmowy z uczestnikami wydarzenia,

napisać tekst dziennikarski,

przeprowadzić montaż obrazu i dźwięku w taki sposób, by narracja przeplatała się
z nagranymi wypowiedziami,

wprowadzić efekty dźwiękowe i wizyjne,

zapisać gotowy materiał na płycie DVD.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kamera, mikrofony, oświetlenie,

–

komputer z oprogramowaniem do montażu telewizyjnego.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

nagrać materiał dźwiękowy dla potrzeb telewizyjnych?

zmontować dźwięk i obraz?

zastosować efekty dźwiękowe?

zapisać gotowy materiał na nośniku?

omówić proces realizacji wizji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test pisemny zawiera 22 zadania czterokrotnego wyboru i sprawdza Twoją wiedzę
i umiejętności z zakresu wykonywania montażu dźwięku w produkcji telewizyjnej.

Odpowiedzi udzielaj na KARCIE ODPOWIEDZI.

Dla każdego zadania podane są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d.

Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

Pracuj samodzielnie.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut, od momentu przekazania instrukcji i zadań.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Słowo montaż oznacza
a. poprawianie.
b. składanie z fragmentów.
c. sklejanie.
d. czułość na dźwięk.

2. Dźwięk montuje się
a. wyłącznie razem z obrazem.
b. wyłącznie odrębnie od obrazu.
c. razem z obrazem lub osobno.
d. gdy obraz jest już gotowy w całości.

3. Na stanowisku montażowym musi się znaleźć
a. mikrofon dynamiczny.
b. mikser dźwięku.
c. minidisc.
d. mikrofon pojemnościowy.

4. Taśma matka to
a. końcowy efekt pracy.
b. kopia bezpieczeństwa.
c. taśma pierwotna.
d. kopia archiwalna.

5. Minusem procesu określanego jako montaż nielinearny jest
a. konieczność uprzedniego przeniesienia obrazu z kasety cyfrowej na komputer.
b. montaż efektów synchronicznych.
c. montaż efektów bocznych.
d. pogorszenie jakości dźwięku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Osoby specjalizujące się w tworzeniu efektów dźwiękowych związanych z ludzkim

ruchem nazywane są

a. imarorami.
b. animatorami dźwięku.
c. dźwiękowcami.
d. imitatorami dźwięków.

7. Ścieżka dźwięku kręcona w oddzieleniu od obrazu nazywana jest
a. ścieżką dźwięku towarzyszącego.
b. ścieżką dźwięku.
c. ścieżką oddzielną.
d. ścieżką towarzyszącą.

8. Efekty dźwiękowe i muzykę dobiera się i tworzy
a. tak jak dźwięk.
b. przed zrobieniem zdjęć.
c. jak efekty boczne.
d. po zakończeniu zdjęć.

9. Sceny, w których dźwięk jest zsynchronizowany, są w efekcie
a. bardzo realistyczne.
b. widoczne.
c. są blisko.
d. są mało realistyczne.

10. Efekt gdy jeden obraz stopniowo przechodzi w drugi, określa się jako
a. montaż miękki.
b. montaż twardy.
c. montaż uniwersalny.
d. pętla.

11. Wygaszanie jednego obrazu i jednoczesne wzmacnianie drugiego to
a. montaż.
b. nagrywanie.
c. udźwiękowienie.
d. przenikanie.

12. Kod czasu jest
a. specjalnym programem komputerowym.
b. zegarem czasu ujęć.
c. zapisem formalnym w dokumentacji.
d. sygnałem do rozpoczęcia pracy.

13. Postprodukcja dźwięku oznacza
a. negocjowanie z postrzeganą „rzeczywistością”.
b. opracowywanie dokumentacji.
c. korygowanie dźwięku.
d. odbieranie dźwięku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Gwar to
a. efekt dźwiękowy
b. część atmosfery
c. imitacja dźwięku
d. utrudnienie w nagraniu

15. Off, to dźwięk
a. pochodzący od osoby, którą widzimy na ekranie.
b. początkowy w filmie.
c. końcowy w filmie.
d. spoza kadru.

16. Zastąpienie taśmy komputerem
a. poprawiło jakość dźwięku.
b. pogorszyło jakość dźwięku.
c. nie zmieniło jakości dźwięku.
d. poprawiło jakość dźwięku, ale utrudniło kopiowanie.

17. Analogowa taśma wideo ma
a. 4 ścieżki.
b. 6 ścieżek.
c. 8 ścieżek.
d. 10 ścieżek.

18. Zgrane kanały audio
a. łączy się z obrazem.
b. nagrywa na osobną taśmę.
c. nagrywa się na płytę CD.
d. poddaje się montażowi.

19. Dźwięk
a. ma znaczenie wyłącznie informacyjne.
b. ma znaczenie emocjonalne.
c. ma znaczenie informacyjne i emocjonalne.
d. nie ma znaczenia dla wymowy obrazu.

20. W przypadku celuloidu ścieżki dialogowe i ścieżki z atmosferą, pochodzące z montażu
obrazu, nagrywane są jako oddzielnie ścieżki magnetyczne na
a. taśmie celuloidowej.
b. taśmie klejącej.
c. rolkach taśmy magnetycznej.
d. taśmie wideo.

21. Praca realizatora dźwięku służy
a. odtworzeniu dźwięku.
b. nagrywaniu tonów.
c. przygotowania niezwykłej atmosfery.
d. przerobieniu muzyki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22. Proces przyporządkowywania dźwięków ścieżkom nazywany jest
a. rozdzielaniem ścieżek.
b. scalaniem ścieżek.
c. odrywaniem ścieżek.
d. ściąganiem ścieżek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.........................................................................................................................

Wykonywanie montażu nagrań telewizyjnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedzi

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Abel J. i Glass I.: Radio An Illustrated Guide. WBEZ Alliance Inc. 1999

Bakalarz A.: Montaż nieliniowy krok po kroku, PC World, luty 2002

Body A.: Dziennikarstwo radiowo – telewizyjne. Techniki tworzenia programów
informacyjnych. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006

Butrym W.: Dźwięk cyfrowy Systemy wielokanałowe. Wydawnictwo Komunikacji
i Łączności, Warszawa 2002

Czyżewski M.: Poradnik filmowca amatora. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej, Warszawa 1983

Geisler J.: Techniczne problemy nagrań muzycznych. WKŁ, Warszawa 1979

Kingdon T.: Sztuka reżyserii filmowej. Wydawnictwo Wojciech Marzec, Warszawa 2007

Kirk P.: Digital Audio. Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007

Korbecki M.: Komputerowe przetwarzanie dźwięku. Wydawnictwo MIKOM, Warszawa
1999

10.

Lasocki J.: Podstawowe wiadomości z nauki o muzyce. PWM, Kraków 1999

11.

Madurski Ł. I Świerk G.: Podstawy Multimedia Obróbka dźwięku i filmów.
Wydawnictwo Helion, Gliwice 2004

12.

Murch W.: W mgnieniu oka Sztuka montażu filmowego. Wydawnictwo Wojciech
Marzec, Warszawa 2006

13.

Pijanowski L.: Małe abecadło filmu i telewizji. Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe,
Warszawa 1973

14.

Przedpełska – Bieniek M.: Dźwięk w filmie. Agencja Producentów filmowych,
Warszawa 2006

15.

Puzyna Cz.: Podstawowe wiadomości o dźwiękach i ich oddziaływanie na człowieka.
Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1985

16.

Reiss J.: Mała historia muzyki. PWM, Kraków 1987

17.

Schid. W. i Pehle T.: Wideofilmowanie Techniki filmowania Udźwiękowienie Montaż.
Muza S.A., Warszawa 1993

18.

Stradomski W.: Realizujemy film amatorski. Wydawnictwo Centralnego Ośrodka
Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1999

19.

Uhma M.: Elementy technologii telewizyjnej, Warszawa 2008

20.

Zonn L.: O montażu w filmie dokumentalnym. Centralny Ośrodek Metodyki
Upowszechniania Kultury, Warszawa 1986

21.

BBC Producers Guidelines. BBC – strony internetowe