Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Wstęp
1. Profilaktyka zdrowotna (metody utrwalania i ulepszania zdrowia)

1.1. Realizacja programu profilaktyki
1.2. Sposoby działań profilaktycznych

2. Relacje między środowiskiem a zdrowiem człowieka

3. Rola cytokin w naturalnej obronie przeciwnowotworowej organizmu
4. Wpływ środowiska na rozwój ludzkich postaw

Bibliografia
Literatura podstawowa

1

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Wstęp

Kształtowanie zachowań zdrowotnych dotyczy ważkiego problemu edukacji zdrowotnej
pojmowanej jako sposób osiągania zmian ludzkich zachowań. Cel tych zmian polega na
zmniejszeniu wpływu szeroko rozumianych czynników ryzyka. Wymagana jest przy tym
umiejętność czerpania z wzorców — wiedzy, postaw i wiary — tzw. KAB (ang. knowledge,
attitudes, and beliefs). Edukacja zdrowotna ma uświadamiać decydentom wpływ
warunków socjoekonomicznych i środowiskowych na zdrowie społeczeństwa. Dysponują
oni możliwością uchwalania aktów prawnych poprawiających bezpieczeństwo. Mogą także
przedsięwziąć kroki zapobiegające chorobom — np. zorganizować akcję szczepień
ochronnych czy badań przesiewowych (Karski, 1999).

Obowiązkiem każdego, kto mieni się obywatelem cywilizowanego świata, jest zdobywanie
wiedzy, a co za tym idzie poszerzanie swej świadomości. Z rozmysłem pomijamy tu
zagadnienia związane z instytucjonalnymi działaniami profilaktycznymi, takimi jak
działania higieniczno-sanitarne (higiena osobista, higiena mieszkania, żywienia
i żywności, wody, usuwanie i utylizacja odpadów czy ochrona powietrza), i działania
epidemiczno-sanitarne (nadzór nad przestrzeganiem przepisów epidemiologiczno-
sanitarnych w zakładach wytwórczych, gospodarstwach rolnych i hodowlanych czy
likwidowanie źródeł zakażeń — usługi DDD: dezynfekcja, dezynsekcja, deratyzacja).

Główne zasady odgrywające rolę w kształtowaniu zachowań zdrowotnych będą skupiały
się wokół trzech problemów:
1. Wiedzy i wychowania sanitarnego. Chodzi tu o wpajane od wczesnego dzieciństwa

zasady dotyczące np. miejsca i sposobu jedzenia, higieny osobistej. Należą tu także
działania wymuszające właściwe zachowanie higieniczne — wyrabianie nawyków.

2. Oświaty zdrowotnej, czyli wiedzy przekazywanej dzieciom i młodzieży w domach

i szkołach. Wiedza ta obejmuje fizjologię człowieka oraz sposoby utrzymania dobrego
zdrowia (sposób odżywiania, aktywności fizycznej itd.). Wskazuje się na rolę rodziny
i miejsca pracy w zachowaniu zdrowia człowieka. Uświadamia się też zależności
między oddziaływaniem środowiska zewnętrznego a zdrowiem. Podkreśla się wreszcie
konieczność korzystnego dostosowywania się do otaczających warunków, zabiegania
o zachowanie naturalnych warunków środowiska oraz o jego ochronę.

3. Promocji zdrowia — adresowanej do młodzieży (od 13 roku życia) i osób dorosłych

(Jabłoński, 1996).

2

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Niewątpliwie najistotniejszym problemem, także w zachowaniach dotyczących promocji
zdrowia, stanowi świadomość — zarówno decydentów, jak i każdego z nas.

3

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

1. Profilaktyka zdrowotna

(metody utrwalania i ulepszania zdrowia)

Do przyczyn pogarszania się sytuacji zdrowotnej przy równoczesnym rozwoju nauk,
zwłaszcza medycznych, zaliczyć możemy nastawienie medycyny na rozpoznanie
i leczenie za pomocą drogich technik, np. komputerowych, rezonansu magnetycznego,
przeszczepów czy mikrochirurgii.

Badania ekspertów WHO wskazują, że ochrona zdrowia zależy głównie, bo w 75%, od
wiedzy i postępowania pro- lub antyzdrowotnego, w 15% od oddziaływania środowiska
życia, a tylko w 10% od leczenia. Wyniki tych badań powinny skłonić nas do
zachowywania zdrowego rozsądku, ponieważ są to prawdy od dawna już znane.

Jeszcze z czasów starożytnego Egiptu (ok. 1850 roku p.n.e.) pochodzą trzy z 42 zwojów
papirusowych poświęcone wiedzy o zdrowiu i chorobach. Jest tam mowa m.in. o tym, że:
 po kontakcie z chorym człowiekiem lub zwłokami należy bardzo dokładnie się umyć,

zmienić okrycie, a czasem przebywać w odosobnieniu,

 należy używać filtrowanej wody, przy czym rolę filtra ma spełniać warstwa piasku

o grubości 1 cm.

Już wówczas istniały przepisy o szkodliwych warunkach pracy wynikające z obserwacji,
że np. pracownicy kopalń rud miedzi, cynku, ołowiu częściej chorowali i umierali.

W Starym Testamencie zamieszczonych jest kilkadziesiąt przepisów dotyczących
profilaktyki w domu i w czasie dalekich wędrówek. Na bazie medycyny staroegipskiej,
grecki lekarz — Hipokrates — tworzy kodeks lekarski z pierwszą, stosowaną do dziś
zasadą: Primum — non nocere (Przede wszystkim nie szkodzić) oraz pisze dzieła, m.in.
O powietrzu, wodach i miejscach, z których jasno wynika, że lepiej jest zapobiegać niż
leczyć. I pomyśleć, że ta wiedza znana już była 2500 lat temu!

W średniowieczu, gdy uwaga zarówno uczonych, jak i prostych ludzi skupiała się na życiu
pośmiertnym, zaniedbywano potrzeby cielesne i higieniczne. Chorobę traktowano jako
przysłowiową karę bożą.

W końcu XVIII w. Napoleon oficjalnie powołuje pierwszą Katedrę Higieny. Kieruje nią
lekarz Jan Halle (1754–1822), który uważał, że higiena i profilaktyka są kluczem

4

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

wszelkiej działalności ogólnomedycznej. W XIX w. powstają w Europie pierwsze instytucje
promujące zdrowie publiczne.

W Polsce w 1918 roku powołano Ministerstwo Zdrowia Publicznego, którego ministrem
był Witold Chodźko (1875–1954). Aktualnie profilaktyką zdrowia publicznego zajmuje się
Departament Zdrowia Publicznego w Ministerstwie Zdrowia.

Nasz obecny poziom wiedzy dowodzi, że zdrowie warunkowane jest przez aparat
genetyczny oraz przez szeroko rozumiane środowisko (materialne, przyrodnicze,
socjologiczne i psychologiczne). Ponieważ uwarunkowania zdrowotne kształtowały się
przez długie okresy ewolucji człowieka, wszelkie szybkie zmiany i nowe czynniki typu
przyrodniczego (np. zanieczyszczenie środowiska) i psychologicznego (np. rozmaite
kategorie informacji płynących z mediów) często bardzo niekorzystnie oddziałują na
zdrowie.

Obecnie wiadomo, że długość życia zależy m.in. od genu warunkującego zarówno
procesy odbudowy, jak i naprawy nici kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Program
genetyczny naszych komórek zezwala na ściśle określoną liczbę podziałów. Program ten
jest przenoszony z jednej komórki do drugiej i stanowi cechę właściwą dla każdego z nas.

Mimo szeroko rozpowszechnionego poglądu, że proces starzenia się organizmów zależy
od genów, można stwierdzić, że czynniki dziedziczne odpowiadają za ten proces ledwie
w 30%. W znacznie większym stopniu ważą o tym, co dzieje się w organizmie, czynniki
pozagenetyczne. Wiodącą rolę odgrywają tu wolne rodniki (WR), są one pośrednim i
końcowym produktem wielu reakcji enzymatycznych i nieenzymatycznych, a zarazem
inicjują procesy destrukcyjne. Wolne rodniki to niebywale trwałe atomy tlenu, czas ich
życia mierzy się w tysięcznych sekundy, gdyż wiążą się błyskawicznie z otaczającymi je
molekułami. W trakcie przemiany materii, w której bierze udział życiodajny tlen, komórki
wyzwalają miliony wolnych rodników. Jako przykład można podać udział wolnych
rodników w procesie odkładania się cholesterolu, który jest zasadniczym składnikiem
błony komórkowej.

Dwie trzecie cholesterolu obecnego w naszym organizmie pochodzi z wątroby, a nie ze
spożywanych pokarmów. Gdy jednak dojdzie do utlenienia go w reakcji z wolnymi
rodnikami, komórki natychmiast go wchłaniają.

5

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

W latach 50. amerykański uczony Denham Harman wysunął hipotezę, że starzenie się
organizmów jest powodowane istnieniem wolnych rodników powstających jako
niepożądane, lecz nieuchronne produkty przejściowe metabolizmu tlenowego. Jest to
proces, w którym organizm zamienia składniki pożywienia oraz tlen z wdychanego
powietrza w energię. Następnie krew wychwytuje pożywienie i tlen i przenosi je do
każdej komórki ciała, w ten sposób je odżywiając. Komórki wytwarzają energię potrzebną
do wykonywania określonych zadań. Odkrycie Harmana zostało początkowo zignorowane.
Dopiero w 1969 roku wyizolowano z krwinek czerwonych białko zawierające miedź i cynk,
którego funkcji nie znano. Był to enzym, który nazwano dysmutazą ponadtlenową (łączy
on dwie cząsteczki wolnego rodnika, w wyniku czego powstaje jedna cząsteczka H

2

O

2

i jedna cząsteczka O

2

).

Niszczący wpływ wolnych rodników tlenu jest skutkiem zachwiania równowagi między
ilością tlenu a skutecznością enzymatycznych mechanizmów obronnych, zwłaszcza
wspomnianego enzymu — dysmutazy ponadtlenowej.

Uważa się, że szkody spowodowane przez wolne rodniki mogą występować w postaci:
zapalenia stawów, zaćmy, cukrzycy, zaatakowania centralnego układu nerwowego
i mózgu powodującego zespół Downa, stwardnienie rozsiane czy chorobę Alzcheimera;
mogą mieć swój udział w powstawaniu chorób serca, nowotworów czy w osłabieniu
układu immunologicznego, są też odpowiedzialne za przedwczesną śmierć komórek przez
niszczenie błon komórkowych. Cholesterol o niskiej gęstości (LDL — „zły”) po
uszkodzeniu przez wolne rodniki przemienia się w lepką drobinę, tworząc blaszkę
zwężającą ścianę tętnicy.

Dzisiaj wiemy, że wytworzeniu wolnych rodników sprzyja m.in.:
 stres — emocjonalny lub fizyczny (hamuje oddychanie, zwiększa utratę energii),
 ozon w powietrzu — powoduje nadmierne utlenianie;
 spaliny — wdychamy CO

2

zamiast O

2

;

 dym tytoniowy — występujące w nim wolne rodniki uszkadzają DNA; w wyniku tego

powstają komórki zmutowane mogące zapoczątkować raka;

 promieniowanie różnego typu — jest przyczyną generowania wolnych rodników;
 trujące metale — „przyciągają” wolne rodniki; toksyczne metale mają zdolność

kumulowania się w organizmie, obecność metali ciężkich w tkankach blokuje dopływ
substancji odżywczych do komórek, a także uniemożliwia usuwanie zbędnych
produktów przemiany materii. Metale te niszczą tzw. antyoksydanty (pożeracze
wolnych rodników) stanowiące obronę naszego organizmu. Dziś wiemy, że minimalne
dawki ołowiu kumulują się, a jak uważa jeden z brytyjskich badaczy Derek

6

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Bryce-Smith, wzrost zanieczyszczenia ołowiem sprzyja przestępczości. Stwierdzono
zwiększoną wrażliwość dzieci pochodzących ze środowisk o niedoborze dolomitu
(zawiera przede wszystkim magnez i wapń) na toksyczność ołowiu oraz żelaza;

 leki (ogólnie) — zmniejszają zdolność komórek do prawidłowego metabolizmu tlenu.

Każda komórka zabezpieczając się przed działaniem wolnych rodników, produkuje
enzymy neutralizujące je. Owe „pożeracze” wolnych rodników obejmują wiele różnych
substancji przeciwdziałających utlenianiu. Wiążą one i neutralizują te wysoce aktywne
jony tlenu. Przy braku równowagi panującej w ustroju, szala przechyla się w stronę
entropii (nieuporządkowania). Gdy tzw. inteligencja wewnątrzkomórkowa działa w sposób
niezakłócony, nie ma mowy o tym, by chaos wdarł się do komórki.

W tym momencie przychodzi na myśl sentencja autorstwa Eleonory Roosvelt: „Nikt nie
może sprawić, byś poczuł się gorszy bez twojego przyzwolenia”. Myśl ta jest niezwykle
istotna, także z perspektywy interesującego nas tematu. Przecież to my, my sami, dzięki
naszym myślom, słowom, emocjom, czynom, kreujemy siebie. Od tego, jakie będą owe
myśli, emocje, czyny, zależy, jaka będzie kondycja naszego organizmu, który stanowi
sieć niezliczonej liczby sygnałów. Część z nic niesie pozytywne treści, inne wywołują
zakłócenia czy wręcz katastrofę dla organizmu. Sygnały, które służą życiu, oddziałują nie
tylko na procesy biologiczne wewnątrz komórek, działają także z zewnątrz:
 zachęta ze strony nauczyciela liczy się w życiu dziecka bardziej niż drugie śniadanie,
 poczucie własnej wartości ma większy wpływ na ukształtowanie prawidłowej sylwetki,

niż witamina D,

 szacunek i uznanie otoczenia dają taką samą gwarancję, że unikniemy zawału, jak

dbanie o właściwy poziom cholesterolu.

Z całą odpowiedzialnością należy położyć nacisk na sferę psychiki człowieka, gdyż bez
wątpienia jest ona jednym z ważniejszych czynników w promocji zdrowia. Medycyna
stosunkowo niedawno odkryła, że zarówno okazywanie serdeczności i przywiązania, jak
i uczucia beznadziei czy przygnębienia mają bezpośredni wpływ na procesy fizjologiczne.
Dla przykładu, gdy znajdziemy się w niebezpieczeństwie, nasz organizm wytwarza, m.in.,
kortyzol. Niestety, poza naszą świadomą kontrolą pozostają skutki oddziaływania
kortykosterydów — hormon ten niszczy tkankę mięśniową, sprzyja cukrzycy, wywołuje
uczucie zmęczenia, może powodować osteoporozę, zwiększenie zwapnienia naczyń
krwionośnych, zatrzymywanie moczu, osłabienie układu odpornościowego czy osłabienie
funkcji mózgu. Ta lista objawów zatrucia sterydami niech będzie jednocześnie przestrogą
dla osób przyjmujących je.

7

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Podobne niebezpieczeństwa sprowadza na nasz organizm każda przedłużająca się reakcja
na stres. Wtedy organizm sam siebie zatruwa sterydami. Oczywiście, im częściej
dochodzi do sytuacji stresowej, tym większe jest niebezpieczeństwo. Łatwiej jest
organizmowi uporać się z jednym, nawet silnym, stresem niż z serią napięć, choćby
niewielkich. Jest to jednak bardzo obszerny temat i tutaj tylko go sygnalizujemy.

Podsumowując zebrane tu informacje i przemyślenia, należy powiedzieć, iż główne
metody utrwalania zdrowia polegają przede wszystkim na budowaniu własnej filozofii
życia. W ogólnych zarysach powinna ona kształtować się mniej więcej tak:
 moje zdrowie stanowi dla mnie (ale i dla społeczności, w której żyję) podstawową

i główną wartość umożliwiającą realizację wszystkich życiowych celów,

 aktualny, ale i przyszły, stan mojego zdrowia zależy przede wszystkim (w ok. 70%)

od przyjętego przeze mnie stylu życia.

1.1. Realizacja programu profilaktyki

Dbałość o zdrowie to tylko jeden z elementów zachowań wpływających na nasze
samopoczucie. Program profilaktyki zdrowotnej powinien zmierzać ku takiemu
rozwiązaniu, by działania organizacyjno-administracyjne wspomogły dążenia ludzi do
właściwej troski o własne zdrowie. Chodzi tu o możliwości monitorowania stylów życia
— funkcjonuje to choćby w Finlandii czy Wielkiej Brytanii.

O zmianach zachodzących w stylach naszego życia była mowa w module poświęconym
temu zagadnieniu. Należy dodać tylko tyle, że są to trudne procesy, zarówno dla
jednostki, jak i dla państwa, gdyż wymagają licznych wielostronnych i skoordynowanych
działań. Wymieńmy tu na przykład zadbanie o wydzielone miejsca, tzw. ścieżki
rowerowe, bliskie miejscom zamieszkania, o skupiska zieleni czy chociażby o rzetelne
informacje o wartościach produktów spożywczych znajdujące się na opakowaniach.

Wszyscy dobrze wiemy, że samo informowanie nie wystarcza, by nakłonić nas do zmiany
zachowania, np. do rzucenie palenia. Potrzeba tu specjalnych metod (np. udział
w sesjach prowadzonych przez psychologów, następnie lekarzy, którzy ukazują nam
wielokierunkowo, jak należy uporać się z problemem) i czasu, który gotowi jesteśmy
poświęcić. Pożądany efekt nastąpi dopiero wówczas, gdy rozumowe przesłanki zostaną
wsparte przez emocjonalne zaangażowanie.

8

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Umiar i pewne rygory nie są na ogół łatwe do zaakceptowania jako cena zdrowia,
szczególnie gdy ukształtowaliśmy w sobie przez lata liczne nawyki, nałogi czy choćby
przyzwyczajenia. Tym bardziej ważne jest, by wyrabiać dobre przyzwyczajenia w młodym
wieku. Jest rzeczą jasną, że ogromna rola spoczywa tu na rodzicach czy opiekunach
wychowujących dzieci, o których błędnie często myślimy, że jeszcze są za małe, aby już
zacząć je edukować. Często w ten sposób maskujemy swoje lenistwo.

Kolejnym ważnym miejscem dla kształtowania postaw i przyzwyczajeń jest szkoła. W tym
celu powstają szkoły promujące zdrowie. Jest to ze wszech miar pożyteczna, lecz trudna
akcja. W Polsce (1991–1993) powstał model szkoły promującej zdrowie, przyjął on
nazwę „szkoła promująca zdrowie” (SzPZ). Wprowadzenie w życie koncepcji takiej szkoły,
ze względu na jej holistyczny (wielostronny) charakter, nie jest łatwe. Nie ma gotowych
wzorców ani jednolitej strategii. Przy formułowaniu takiej strategii należy pamiętać, by
SzPZ stała się rzecznikiem wszystkich przebywających w niej osób, zwłaszcza
niepełnosprawnych, tych z trudnościami w nauce, pochodzących z rodzin biednych czy
patologicznych, a więc potrzebujących wsparcia.

Szkoła taka to tzw. siedlisko. Działa ona dla własnej społeczności, ale równocześnie
planuje działalność dla innych siedlisk w danej populacji. To podejście zakłada interakcję
między osobistymi cechami i czynnikami środowiska, które mają wpływ na styl życia
populacji. Takie podejście oznacza, że działania w zakresie promowania zdrowia, które
podejmuje szkoła, powinny być wspierane przez równoległe działania w innych
siedliskach w danej populacji. Na przykład — jeśli społeczność szkolna podejmuje
decyzję, że szkoła jest miejscem wolnym od dymu tytoniowego, informacja ta powinna
być szeroko rozpowszechniona i podobne działania powinny podjąć inne instytucje
publiczne, takie jak szpitale czy urząd gminy.

Równie dobrym miejscem dla promowania zdrowia jest miejsce pracy (Gniazdowski,
1994). Uwzględniając jego specyfikę, można przekazywać ogólnie potrzebną wiedzę
każdej pracującej tam osobie. Oto zadanie dla promotorów zdrowia. Wreszcie
niebagatelna rola, oprócz fachowej, stricte medycznej, pomocy, przypada w promowaniu
zdrowia lekarzom rodzinnym. Włączenie promocji zdrowia do programów działania
podstawowej opieki zdrowotnej jest jednym z istotnych postulatów medycyny społecznej
(Karski, 1999). Niestety, mamy jeszcze dużo w tej materii do nadrobienia.

9

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

1.2. Sposoby działań profilaktycznych

Promocja zachowań prozdrowotnych, którym musi towarzyszyć wybór stylu życia, może
przyczynić się do poprawy zdrowia naszego, naszych bliskich i całego społeczeństwa oraz
do niwelowania zaniedbań w tym zakresie. Analizując dotychczasowe zachowania
i oceniając błędy, nauczmy się szukać w nich inspiracji do wszelkich działań
profilaktycznych. Taki obowiązek spoczywa na każdym człowieku chcącym świadomie,
mądrze gospodarować otrzymanym w darze potencjałem, którym jest zdrowie. Stwórzmy
więc wspólnie z rodziną, z grupą przyjaciół, z kolegami z pracy podstawy zachowań
prozdrowotnych. Bądźmy otwarci na tę wiedzę o nas samych, o naszych szkodliwych
nawykach i nałogach oraz o wynikających z nich konsekwencjach.

Mimo że edukacja zdrowotna to dyscyplina akademicka, stanowi ona jeden z kluczowych
obszarów zdrowia publicznego, praktyczną dyscyplinę, której jednym z zasadniczych
celów jest poprawa stanu zdrowia oraz dobra jednostek i populacji, w tym zdolności
jednostek i zespołów ludzkich do zajmowania się zdrowiem i problemami z nim
związanymi (Mc Leroy, 1993).

W koncepcji promocji zdrowia realizowanej na terenie zakładu pracy zakłada się, że
zdrowie pracowników kształtowane jest przede wszystkim podczas ich życia poza pracą
i decydują o nim głównie sami pracownicy, realizując określony przez siebie styl życia.
Tymczasem coraz powszechniejszą wiedzą związaną z komfortem pracy jest ergonomia.
To dyscyplina naukowa dostosowująca środowisko pracy (maszyny, urządzenia) do jego
biologicznych i psychicznych właściwości. Ergonomia może być uważana za ekologię
człowieka pracującego. Wyrosła ona z bezpieczeństwa i higieny pracy i ściśle się z nimi
wiąże (Malinowski, 1994).

Za przykład działań profilaktycznych niech posłuży pracodawca jednej z łódzkich firm,
który w trosce o dobre samopoczucie oraz w celu zachowania zdrowia swoich
pracowników zawarł umowę z miejscowym Ośrodkiem Sportu i Rekreacji na korzystanie
z jego usług. Niezwykle pozytywnym skutkiem promowania zdrowia w firmie jest
wzajemne zachęcanie się współpracowników do korzystania z proponowanych zajęć
sportowych (basen, sauna, masaż, aerobik), co zwiększa liczbę osób prowadzących
zdrowy tryb życia. W zajęciach tych biorą udział nie tylko sami pracownicy, ale także
członkowie ich rodzin.

10

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

A oto przykład działań podejmowanych przez firmę promującą zdrowie.
1. Przedsiębiorstwo promujące zdrowie opracowuje i wdraża prozdrowotną politykę

zarządzania i kulturę organizacyjną. Obejmuje ona:
 metody i style zarządzania, w których za główny kapitał firmy uznaje się załogę,
 tworzenie norm i zasad kierowania umożliwiających załodze aktywne

uczestniczenie w podejmowaniu decyzji,

 dostosowanie wymagań do kwalifikacji zatrudnionych oraz budowanie klimatu

współpracy w grupach pracowniczych,

 włączanie zagadnień promocji zdrowia w politykę personalną przedsiębiorstwa,
 integrowanie różnorodnych działań firmy związanych ze zdrowiem

i bezpieczeństwem pracy w spójny system.

2. Przedsiębiorstwo promujące zdrowie tworzy i modyfikuje środowisko pracy tak, by nie

tylko nie zagrażało zdrowiu, ale również by oddziaływało pozytywnie na stan zdrowia,
sprzyjało mu. Działania z tego zakresu dotyczą głównie:
 czynników szkodliwych i uciążliwych (m.in. hałasu, wibracji, substancji

chemicznych i biologicznych, pracy zmianowej, pracy w wymuszonej pozycji ciała,
nieodpowiedniego oświetlenia, ciężkiej pracy fizycznej), nawet jeśli nie
przekraczają one dopuszczalnych norm,

 zagrożeń wypadkowych,
 stresu zawodowego, tj. fizjologicznych i psychologicznych efektów m.in. pracy

zmianowej, pośpiechu i monotonii, adaptacji do nowych technologii, przeciążenia
lub niedociążenia pracą, niejasnych lub sprzecznych oczekiwań przełożonych
wobec podwładnych, nadmiernej odpowiedzialności, złych stosunków
międzyludzkich, trudności w rozwoju kariery zawodowej, poczucia braku wpływu
na funkcjonowanie firmy.

3. Przedsiębiorstwo promujące zdrowie stymuluje i wspiera działania personelu związane

z wykonywaniem pracy w sposób higieniczny i bezpieczny.
Oznacza to, że pracownikom tworzy się warunki do zgłaszania propozycji usprawnień
w tym zakresie, współdecydowania w wyborze rozwiązań oraz w ocenie efektów
dokonywanych zmian. Pracownicy traktowani są więc jako partnerzy, a nie bierni
adresaci prozdrowotnych przekształceń w środowisku pracy. Rozwija się postawy
odpowiedzialności za własne zdrowie w miejscu pracy, a nie jedynie wymaga
przestrzegania przepisów. Stąd częściej nagradza się pracowników za prozdrowotne
działania, niż karze za łamanie zasad bhp oraz wspiera się modę na troskę o zdrowie
w miejscu pracy.

4. Przedsiębiorstwo promujące zdrowie uczy i ułatwia pracownikom (i ich rodzinom)

realizacje zdrowych stylów życia.

11

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Prozdrowotne style życia obejmują m.in.:
 prawidłowe odżywianie się,
 aktywność fizyczną,
 unikanie palenia tytoniu i nadmiernej konsumpcji alkoholu,
 umiejętność radzenia sobie ze stresem,
 prawidłowe reagowanie na czynniki ryzyka i symptomy choroby.

Badania naukowe wykazują, że zdrowie człowieka aż w 50% zależy od jego własnych
zachowań. Oznacza to, że przede wszystkim sam człowiek jest źródłem swego zdrowia
lub choroby. Rzecz w tym, by chciał i mógł swoje możliwości w tej dziedzinie pozytywnie
wykorzystać. Programy promocji zdrowia mają mu właśnie w tym pomóc.

Firma promująca zdrowie:
 dostarcza pracownikom wiedzy nt. prozdrowotnych sposobów postępowania

(np. przeprowadza prelekcje, emituje audycje, kolportuje poradniki),

 rozwija motywację do ich realizacji (np. nagradza indywidualne, prozdrowotne

zachowania, wspiera grupowe inicjatywy na rzecz zdrowia),

 kształtuje umiejętności niezbędne do wdrażania takich zachowań w życie codzienne

(np. organizuje ćwiczenia, treningi uczące nowych sposobów postępowania),

 stwarza warunki ułatwiające prozdrowotne wybory (np. dba o uwzględnienie zaleceń

ergonomii w wyposażeniu stanowisk pracy, kupuje dodatkowe usługi medyczne,
sponsoruje rekreację pracowników).

Firma promująca zdrowie nie tylko mówi, zachęca, podpowiada, co robić, ale także uczy,
jak to osiągnąć i pomaga realizować prozdrowotny styl życia. Przedsiębiorstwo takie
stymuluje współpracę różnych służb związanych ze zdrowiem załogi, integrując ich
działania w spójny system. W praktyce działania w dziedzinie promocji zdrowia
pracowników przybierają formę odpowiednio zaplanowanych programów — planuje się
rodzaj podjętych tematów, sposób ich realizacji, kadry wykonawców, źródła finansowania
oraz formułuje się harmonogram. Programy te mogą być realizowane w krótszym lub
dłuższym czasie (od kilku tygodni do kilku lat). Obejmują one zwykle równocześnie lub
sukcesywnie wiele tematów zdrowotnych. Opracowanie i realizacja zakładanego
programu promocji zdrowia wiąże się z powierzeniem związanych z nim prac
odpowiednim ludziom. Jak pokazała dotychczasowa praktyka, w realizacji tego rodzaju
przedsięwzięć warto zwłaszcza powołać grupę odpowiedzialną za taki program,
np. Zakładową Radę Promocji Zdrowia.

12

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

W skład grupy sterującej wchodzą zazwyczaj przedstawiciele dyrekcji, związków
zawodowych, zakładowej służby medycznej, działu bhp, a także w demokratyczny sposób
dobrani reprezentanci załogi. Grupa ta nie powinna w zasadzie liczyć więcej niż 10 osób.
Wykonanie merytorycznych zadań przewidzianych w programie powierza się fachowcom,
np. lekarzom, pielęgniarkom, rehabilitantom, ergonomistom, psychologom, socjologom.
Mogą to być osoby na stałe związane z zakładem lub w miarę potrzeb specjaliści
z zewnątrz.

Należałoby zwrócić uwagę na niebywale istotny aspekt omawianego zagadnienia — na
promocję zdrowia pojmowaną alternatywnie. Patrząc na zdrowie z punktu widzenia
filozofii egzystencjalistycznej, musimy stwierdzić, że jest ono wartością
najważniejszą w życiu człowieka. Tym samym staje się ono myślą przewodnią
wyznaczającą kierunek naszych ludzkich działań. Zrozumiałe więc będzie interesowanie
się możliwościami zachowania dobrego zdrowia. Będziemy wówczas gromadzić
informacje po to, by je aktywnie wykorzystać.

Gdyby źródło informacji porównać z jednej strony do kropelek wody rozpryskiwanej przez
wodospad Niagara, a z drugiej — do tych pochodzących z wysoko bijącego w górach
źródełka, to trzeba powiedzieć, że część z nas nieustannie czerpie wiedzę z tego
pierwszego, ogromnego źródła, a pozostali zadowalają się tym niewielkim. Zależy to od
naszych horyzontów, od szerokości naszego pojmowania problemu. Kontakt
z dysponującą wiedzą osobą to znakomite pole działań profilaktycznych. Wiedzę tej osoby
lekarz może uzupełnić, może on dotrzeć do niej z konkretnymi propozycjami
spełniającymi jej oczekiwania. Oczekiwania zaś to nic innego jak tzw. potrzeby
zdrowotne, których zaspokojenie podlega zawsze odpowiedzialności człowieka. Dlatego
tak ważne jest zadanie profesjonalisty — lekarza — i jego umiejętność stworzenia
warunków do tego, by pacjent mógł dokonywać właściwych wyborów, by miał poczucie
panowania nad sobą i własną sytuacją; by wreszcie miał świadomość, że jest kreatorem
własnej sytuacji zdrowotnej.

Na tym właśnie polega jeden z celów edukacji zdrowotnej, stanowiący część profilaktyki,
która polega na pomocy w dążeniu ku zdrowiu osobistemu i wspólnotowemu, pomocy we
wzrastaniu ku bardziej złożonym stanom duchowym (Nyklewicz, 1996).

Do sposobu działań profilaktycznych będzie z całą pewnością należała umiejętność
wypracowywania w nas samych, jak i w innych osobach podatności na zmiany.
Podatność człowieka na wprowadzenie zmiany stwarza sprzyjające warunki (okoliczności)
do kształtowania nowego sposobu rozumienia zarówno siebie samego, jak i swej relacji

13

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

z otoczeniem. Stwarza to także możliwości pomagania sobie w modyfikowaniu własnej
sytuacji zdrowotnej, a tym samym w tworzeniu prozdrowotnego stylu życia.

Bardzo ważnym, choć rzadko docenianym, sposobem promocji czy profilaktyki
zdrowotnej jest ukazanie osobie edukowanej innych możliwości pojmowania własnego
zdrowia i podchodzenia do problemu, jaki stanowi choroba. Cel nadrzędny polega tu więc
na wzbogacaniu osoby poprzez przekazywanie jej nowego sposobu pojmowania
i rozumienia spraw, a nie tylko poprzez wykorzenianie już istniejących złych zachowań.
Osoba edukowana ma prawo, rzecz jasna, wybrać to, co uzna za dobre dla siebie, i to
ona zdecyduje, czy nową wiedzę wykorzysta.

Inną, teoretyczną podstawę edukacji w alternatywnie pojmowanej promocji zdrowia jest
personalistyczna koncepcja człowieka. Pojęcie osoby ludzkiej pochodzi z zakresu
antropologii filozoficznej, opisywane jest jako byt cielesno-duchowy, jako podmiot
istnienia i działania. Osoba jest „dynamicznym procesem”, a więc jej cechę stanowi ciągłe
stawanie się, zmienność, a nie statyczność. Posiadając ducha, jest wyposażona we
własną godność; jest też uzdolniona do samostanowienia o sobie i samoopanowania,
ponieważ posiada wolną wolę (Wojtyła, 1969). Kształtowanie konstruktywnego sposobu
myślenia na temat siebie samego i świata prowadzi do dobrych, budujących rozwiązań
każdego ludzkiego problemu, w tym także problemów zdrowotnych, co może być główną
zasadą w promowaniu zdrowia człowieka.

Tempo przemian cywilizacyjnych jest tak szybkie, że coraz częściej przekracza możliwości
adaptacyjne człowieka. Dlatego ogólnoświatowy ruch promocji zdrowia stanowi jeden
z mechanizmów obronnych ludzkości przed zagładą — zagładą gatunku, ale także i
kultury. Stanowi on także wyraz odpowiedzialności za stan świata, w którym żyjemy.
Nasza mądrość powinna pomóc nam zrozumieć, że mamy się tym światem „opiekować”,
a nie tylko z niego korzystać. Świat jest bowiem naszym domem, w którym możemy
bezpiecznie wzrastać, chronić i rozwijać wartości i talenty — a dysponuje nimi każdy
człowiek.

14

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

2. Relacje między środowiskiem a zdrowiem człowieka

Zastanawiający jest rozziew między możliwościami człowieka w zakresie przekształcania
przyrody dzięki nauce i technice a jego niedojrzałością moralną, która wyraża się m.in.
w kolonizatorskim stosunku do przyrody, w złych stosunkach międzyludzkich, w oparciu
cywilizacji na pieniądzu czy wreszcie w konsumpcji i posiadaniu ponad potrzeby celu
istnienia.

Zbyt słabo dostrzegamy jeszcze powiązania człowieka z jego środowiskiem
przyrodniczym, zawodowym i społecznym. Została na przykład potwierdzona zależność
między występowaniem chorób (miażdżyca, nowotwory, stwardnienie rozsiane)
a pozbawieniem organizmu niektórych biopierwiastków. Szkodliwe dla zdrowia
pierwiastki, zwłaszcza ołów, fluor, rtęć, które występują w powietrzu, wodzie, żywności,
oddziałują na nasz organizm, przy czym najbardziej negatywnie odbija się ich nadmiar na
delikatnych tkankach mózgu. Oddziaływanie tych pierwiastków jest szczególnie
niebezpieczne dla osób nadużywających alkoholu; szczególnie ołów obniża bowiem
zawartość magnezu, wapnia, ∆ ϒ — dolomitu (MgCO

3

) i cynku. Magnez neutralizuje

związki ołowiu i inne ekotoksyny uszkadzające komórki nerwowe. U dzieci pochodzących
ze środowisk, gdzie występują niedobory dolomitu i żelaza, stwierdzono zwiększoną
wrażliwość na toksyczne działanie ołowiu. Z badań norweskich i szwedzkich wynika, że na
terenach skażonych kwaśnymi deszczami bardzo dobre efekty przynosi podawanie
ludziom dolomitu.

Kanadyjski ekolog Jerome Nijargu z Ontario dowodzi, że Klaudiusz, Neron, Kaligula i inni
cesarze oraz mieszkańcy dworów cierpieli na ołowicę z całym zespołem objawów
towarzyszących — tak fizycznych, jak i psychicznych. Zatrucie ołowiem spowodowane
było używaniem naczyń wykonanych z brązu i cyny. Choroba zwana encefalopatią
ołowiczą atakowała najczęściej zamożnych. Badania antropologów wykazały, że
w kościach długich patrycjuszy rzymskich ilość ołowiu wielokrotnie przekraczała obecne
normy.

Badacze angielscy stwierdzili, że w wodzie pitnej z Glasgow, którą piły opóźnione

w rozwoju dzieci (2–6-latki), poziom ołowiu przekraczał 800 µg/l. Dziś wiemy, że nawet
minimalne dawki ołowiu kumulują się w organizmie. Wielu autorów uważa, że wzrost
zanieczyszczenia ołowiem sprzyja przestępczości. Obserwacje potwierdzają, że dzieci
narażone na działanie nawet małych dawek ołowiu mogą w wieku dorosłym manifestować
całą skalę dewiacyjnych zachowań, także przestępczych.

15

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

By relacje między środowiskiem a zdrowiem człowieka pozostały niezakłócone, należy
realizować program profilaktyki obejmujący głównie:
 ciągłą obserwację sytuacji zdrowotnej (tę rolę pełnią Stacje Sanitarno-

Epidemiologiczne oraz administracyjne działy służb zdrowia),

 profilaktykę w postaci oświaty, higieny wody, żywności, żywienia i szczepień

ochronnych,

 walkę o naturalne warunki życia (ekologia) i walkę z zanieczyszczeniem środowiska

(wydawanie zezwoleń na otwarcie zakładów produkcyjnych, hal czy targowisk),

 wnioskowanie (na podstawie analiz dotyczących zdrowia powstających w Sanepidach,

szpitalach, przychodniach) o czynnościach profilaktycznych,

 kształcenie promotorów zdrowia,
 przekazywanie wiedzy o uwarunkowaniach zdrowotnych w uczelniach niemedycznych

kształcących przyszłe kadry administracji państwowej — tzw. decydentów.

W zakresie zdrowia społecznego znamienny jest postęp medycyny, który prowadzi do
przedłużenia ludzkiego życia dzięki technikom reanimacji czy transplantacji, a także
ograniczenia epidemii (dżuma, ospa, cholera, kiła). Niestety, mimo sukcesów człowiekowi
towarzyszą również porażki. Jako pierwsze przychodzą na myśl choroby cywilizacyjne:
zawały, choroby sercowo-naczyniowe czy choroby nowotworowe, których wzrastającą
liczbę odnotowują służby zdrowia w krajach wysoko uprzemysłowionych i o tzw. wysokiej
stopie życiowej. Dlatego tym bardziej smutna jest obserwacja, że o ile w stosunku do
pojedynczego człowieka, dzięki postępowi medycyny, odnosimy sukcesy, to w odniesieniu
do zdrowia społecznego — niestety klęski.

Nad zdrowiem trzeba pracować! Chodzi o wykształcenie trwałych nawyków higieniczno-
kulturalnych, odpowiednich postaw wobec zdrowia fizycznego, psychicznego, wreszcie
o pewne kwantum wiedzy i umiejętności (Demel, 1980).

Już dzisiaj dobrze wiemy, że rozwój cywilizacji nie zawsze wywiera pozytywny wpływ na
zdrowie człowieka. Świadczą o tym coraz częściej występujące wady postawy u dzieci
i młodzieży. Wyniki dotyczące częstości występowania wad postawy oparte na licznym
materiale świadczą, że 20–40% dzieci ma tego typu zaburzenia. Złe warunki społeczno-
ekonomiczne, a w konsekwencji niedobory w ilości i jakości pożywienia, następnie
czynniki genetyczne mogą być przyczyną np. niskiego wzrostu. Wiążą się z tym
konsekwencje, które ludzie ci ponoszą w dorosłym życiu. Odchylenia od norm
rozwojowych mogą być bowiem podstawą powstawania kompleksów, nerwic i być
źródłem konfliktów w szkole, następnie zaś w życiu zawodowym.

16

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Trzeba pamiętać o tym, że pełna sprawność fizjologiczna dzieci i młodzieży jest jednym
z ważniejszych warunków osiągania sukcesów w nauce i przez całe dorosłe życie.

Nie mniej ważnym zagadnieniem wpływającym na właściwe, dobre relacje między
środowiskiem a zdrowiem jest profilaktyka geriatryczna. To niebywale ważne, aby ludzie,
którzy z racji wieku zakończyli swą zawodową aktywność, współorganizowali tzw.
ośrodki wsparcia (ustawodawca rozumie przez to tworzenie środowiskowych form
pomocy półstacjonarnej służącej utrzymaniu osoby w jej naturalnym środowisku, czyli
przeciwdziałaniu instytucjonalizacji), takie jak np. domy dziennego pobytu, gdzie oprócz
posiłków ludzie mogą sami kontynuować lub zgoła rozwijać swą aktywność np. w postaci
malowania, pisania wierszy, opowiadań. Tych możliwości jest oczywiście o wiele więcej;
tyle, ile drzemie w nas talentów.

Niebagatelną rolę w dobrych relacjach człowieka z jego naturalnym środowiskiem
odgrywa aspekt psychologiczny jego zachowań. Psychologia zdrowia stanowi najmłodszą,
ale mającą duże perspektywy rozwoju, dziedzinę zastosowania psychologii do obszaru
zdrowia i choroby. Joseph Matarazzo, niekwestionowany światowy autorytet w dziedzinie
psychologii zdrowia, określa ją jako całokształt specyficznego, edukacyjnego, naukowego
i profesjonalnego udziału psychologii jako dyscypliny w promocji i zachowaniu zdrowia,
zapobieganiu chorobom i ich leczeniu, rozpoznawaniu etiologicznych i diagnostycznych
korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych zaburzeń, a także w analizie i optymalizacji
systemu opieki zdrowotnej i kształtowaniu polityki zdrowotnej.

Umieszczenie zdrowia w centrum zainteresowania (w przeciwieństwie do uprzedniej
koncentracji na chorobie) oznacza przewrót w tej dziedzinie zastosowań psychologii.
Poprzednie podejście do badań psychologicznych nad problematyką zdrowia i choroby,
określane jako patogenetyczne, zmierzające do wykrycia czynników psychicznych
mających udział w powstawaniu chorób, zostaje uzupełnione nowym podejściem
salutogenetycznym, które ukierunkowuje badania na wykrywanie tych czynników,
które sprzyjają zachowaniu zdrowia oraz zapobiegają chorobie w warunkach tzw. ryzyka
zdrowotnego (Psychologia zdrowia, 1997; Sęk, 1998). Wyniki tych badań mogą być
praktycznie wykorzystane w oddziaływaniu zarówno na pojedyncze osoby, jak
i w odniesieniu do grup czy całych systemów społecznych (przykładem są programy:
„Szkoła promująca zdrowie” „Zdrowe miasta”, „Zdrowe zakłady pracy” itp.). Oznacza to
zarazem wykroczenie poza teren medycyny i objęcie kręgiem swym zainteresowań także
programu edukacji, wychowania w rodzinie i szkole, jak również innych obszarów życia
i działalności człowieka.

17

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Powstał i utrwalił się społeczno-ekonomiczny model zdrowia, który akcentuje
wielość powiązań człowieka z jego środowiskiem. Bogactwo i systemowość tych powiązań
przedstawiono za pomocą tzw. mandali zdrowia. Figura ta symbolizuje wszechświat
i miejsce człowieka w nim. Ukazuje ona, że zdrowie człowieka zależy od wzajemnie
powiązanych kręgów: biosfery i kultury, naturalnych i materialnych środowisk człowieka
(w tym systemu opieki zdrowotnej), zasobów biologicznych, psychicznych i społecznych
człowieka oraz różnych form jego aktywności w ciągu całego życia.

Ciało

Intelekt

Hart ducha

Społeczność

Styl życia

Środowisko stworzone

przez człowi eka

Rodz ina

KULTURA

BIOSFER A

Środowisko

Śro dowisko

fizycz ne

Biolog ia

cz łowieka

Zachowanie

człowieka

S yste m

medyc zno-

społecznej

opieki

nad

chorym

Praca

Mandala to graficzny, mistyczny symbol wszechświata w formie koła, z wpisanym weń
kwadratem, często z ułożonymi symetrycznie przedstawicielami bóstw, wykorzystywany
głównie w hinduizmie i buddyzmie jako pomoc w medytacji.

Udział psychologów w kształtowaniu zachowań zdrowotnych nie doczekał się, niestety,
właściwej oceny, chociaż, z drugiej strony, coraz częściej są oni zapraszani do współpracy
w przygotowywaniu różnorakich programów promocji zdrowia. Zachowania zdrowotne
stanowią kolejny ważny obszar dla realizacji tychże programów. W tym miejscu warto
zwrócić uwagę na warunki kształtowania zachowań zdrowotnych. Nawyki zdrowotne
powstają w toku socjalizacji, w procesach naśladowania i modelowania. Należą do nich
m.in. proste nawyki, ważne dla higieny życia codziennego, ale też kształtowanie
odpowiedzialności za własne zdrowie i dbałość o zasoby zdrowotne środowiska.

18

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

W promocji zdrowia psychicznego przewiduje się także rozwój umiejętności społecznych:
porozumiewania się, współpracy, pomagania i tworzenia więzi międzyludzkich (Sheridan,
Radmacher, 1998).

Praktyka psychologiczna na rzecz promocji zdrowia dopiero się rozwija. Są jednak
obszary, w których zastosowanie psychologii już się utrwaliło. Należą do nich programy
promocji zdrowia w instytucjach edukacyjnych. Psychologowie biorą udział w tworzeniu
i realizowaniu programów całościowych dla szkół promujących zdrowie oraz programów
bardziej specyficznych, nastawionych na edukację zdrowotną i wspomaganie rozwoju. Są
to programy wspomagania rozwoju osobowości adresowane do nauczycieli i uczniów,
mające na celu uczenie takich ważnych kompetencji, jak: umiejętność nawiązywania
i utrzymywania relacji z innymi, radzenie sobie ze stresem, rozwiązywanie konfliktów itp.
Współwystępują one przy tym z programami prewencji zaburzeń.

Psychologowie podejmują także działania na rzecz aktywizacji środowisk lokalnych:
pracują z samorządami lokalnymi, stowarzyszeniami i organizacjami. Bardzo ważną rolę
odgrywa współpraca psychologów z młodzieżowymi liderami promocji zdrowia. Ma to
często związek z programami sieci zdrowych miast. Podobne systemowe działania
prowadzi się w środowisku pracy, w którym adaptuje się do naszych warunków zachodnie
wzory promocji zdrowia w pracy.

Stopniowo rozwija się i przekształca sieć poradni psychologiczno-pedagogicznych
i poradni zdrowia psychicznego. Wraz z wejściem w życie Ustawy o ochronie zdrowia
psychicznego zobowiązuje się władze wojewódzkie do budowania ośrodków poradnictwa
psychospołecznego w celu promocji zdrowia psychicznego i prewencji. Ośrodki te
powinny być przede wszystkim nastawione na pomoc rodzicom, dzieciom i młodzieży.
Psychologowie pełnią też coraz częściej funkcje doradców i ekspertów działających
w krajowych i lokalnych radach promocji zdrowia i radach programowych środków
audiowizualnego przekazu. W praktyce promocji zdrowia, która jest powiązana
z zapobieganiem patologii, działania zawsze obejmują jednostkę i jej relacje z
otoczeniem oraz te elementy systemów, w których ona żyje i działa. Działania polegające
na podnoszeniu jakości życia i umacniające psychiczny dobrostan uznawane są za
najistotniejsze dla promocji zdrowia (Czabała, 1994).

Świadomość ludzka kształtuje się głównie na podstawie wiedzy zdobywanej
systematycznie w procesie kształcenia. Uzupełnienie tej wiedzy stanowi społeczny obieg
informacji, w którym znaczną rolę odgrywają środki masowego przekazu. Godne uwagi

19

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

jest to, że w naszym kraju radio, telewizja, codzienna prasa i czasopisma zajmują się
promowaniem zdrowia ze wzrastającą intensywnością.

Coraz częściej możemy oglądać programy edukacyjno-zdrowotne, których ideą jest
pokazanie sposobów wyrabiania zdrowych nawyków. Towarzyszy im komentarz
dotyczący korzyści takiego prozdrowotnego postępowania. Często są to pogadanki,
wykłady lub spotkania z lekarzami, dietetykami czy promotorami zdrowia. Wszystkie one
przekonują i udowadniają, że możemy czuć się doskonale bez względu na wiek
kalendarzowy, jeśli tylko dbamy o nasz wiek biologiczny (fizjologiczny) i psychiczny.
Wystarczy przybliżyć sobie zasady aktywności ruchowej, czynnego odpoczynku na
świeżym powietrzu, receptury odpowiedniej diety ubogiej w tłuszcze zwierzęce
i węglowodany czy nauczyć się minimalizować stres.

Coraz częściej możemy słuchać w radiu i oglądać w TV programy edukacyjne, w których
kładzie się nacisk nie na choroby i czynniki ryzyka, lecz głównie na kształtowanie zdrowia
danej społeczności (środowiska) — środowiska szkoły, pracy — czy też grupy: ludzi
młodych czy tzw. trzeciego wieku. Naczelną zasadą tych audycji i programów jest
zachęcanie ludzi z poszczególnych środowisk i grup do współuczestnictwa w definiowaniu
własnych problemów zdrowotnych, do udziału w różnicowaniu dobrych i złych czynników
oddziałujących na ich zdrowie. Człowiek w każdym okresie swego życia potrzebuje wiedzy
o zdrowiu i sposobach jego ochrony.

Czynnikiem kształtującym świadomość człowieka są ponadto osobiste obserwacje
otaczającego świata oraz bezpośrednie kontakty międzyludzkie, w ramach których
dokonuje się przepływ informacji. Za ważny aspekt świadomości społecznej należy
przyjąć wiedzę o skutkach działalności człowieka, zwłaszcza tej przemysłowej. Badania
wykazały, że im wyższy poziom wykształcenia, tym wyższy poziom zainteresowania
i wiedzy ekologicznej. Mimo znacznego dorobku badawczego opisującego stan zachowań
zdrowotnych społeczeństwa polskiego, wciąż istnieje potrzeba podjęcia bądź pogłębienia
wielu tematów a zakresu tej problematyki.

Polska, podobnie jak inne zaawansowane w tej dziedzinie kraje, powinna dysponować
systemem monitoringu, który pozwalałby w określonych odcinkach czasowych
rejestrować stan wybranych zachowań zdrowotnych oraz elementy świadomości
zdrowotnej całej populacji.

Niezwykle istotne znaczenie ma rozpoznanie historycznych tradycji społeczeństwa
polskiego w sferze zachowań zdrowotnych. Tradycje stanowią bowiem najgłębsze

20

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

i najsilniejsze korzenie współczesnych zdrowotnych stylów życia. Zbadanie stanu
i uwarunkowań zachowań zdrowotnych społeczeństwa wymaga, oprócz określonego
zestawu problemów badawczych, także odpowiednich metod i technik stosowanych
zarówno podczas zbierania materiałów, jak i ich opracowania i analizy. Powszechnie
stosuje się techniki kwestionariuszowe, które mają zalety, ale i ograniczenia. Wydaje się,
że bardzo pomocne mogłyby tu być nowe techniki typu jakościowego, w szczególności
tzw. wywiady swobodne, oraz pogłębione analizy, realizowane na małych, celowo
dobieranych grupach. Pozwoliłoby to uniknąć artefaktów oraz dotrzeć do wymykających
się naukowej obserwacji uwarunkowań i mechanizmów przekształceń społecznych
i środowiskowych zachowań społecznych.

21

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

3. Rola cytokin w naturalnej obronie przeciwnowotworowej

organizmu

Mimo iż istnieją niepodważalne dowody na obecność wirusów wywołujących nowotwory
u zwierząt (np. wirus mięsaka Rous u ptaków, wirus mysiej białaczki Abelsona i inne),
a także wirusów blisko związanych z powstawaniem nowotworów u ludzi (np. wirus
Epstein-Barr (EB) w chłoniaku Burkitta, HIV wywołujący AIDS i mięsaka Kaposiego), to
jednak do dziś nie jest jasny mechanizm, z powodu którego dochodzi do transformacji
komórek w zakażonym organizmie (Knapowski, 1990).

Ustalono, że wirusy onkogenne zawierają w swym genomie odcinki odpowiedzialne za
transformację nowotworową; odcinki te nazwano onkogenami. Jak dotąd, wyodrębniono
już kilkadziesiąt takich sekwencji nukleotydowych, które dostając się w trakcie infekcji
wirusowej do komórek gospodarza, wywołują powstanie określonych typów nowotworów.

Nadal mało jeszcze wiadomo na temat praw biologicznych rządzących naturalnym
cofaniem się procesu nowotworowego; sądzi się jednak, że ustrój jest w stanie
samodzielnie zlikwidować ognisko nowotworowe zawierające 10–100 mln komórek.
Istnieje liczna grupa badaczy uznających niszczenie nowotworu przez sam organizm.
Pierwszą linią obrony są tu mechanizmy osłaniające nasz materiał genetyczny, natomiast
nasz układ odpornościowy włącza się do akcji, gdy zostaną ujawnione komórki
nowotworowe.

Wynikające z doświadczeń na zwierzętach obserwacje potwierdzają pogląd, że
mechanizmy odpornościowe organizmu są głównie skierowane przeciwko wirusom, a nie
nowotworom. Odpowiedź immunologiczna jest szczególnie ważna w ochronie organizmu
przed rozsiewem wirusów onkogennych, a kontrola innych nowotworów — mało
skuteczna. To nie oznacza, ze nie ma w ogóle przeciwnowotworowej odpowiedzi
immunologicznej na większość nowotworów, ale sugeruje, że może być ona stosunkowo
późna, a przez to mało skuteczna. Nowotwory bowiem posiadają liczne mechanizmy
pozwalające im unikać skutków odpowiedzi immunologicznej. Z uwagi na to, że rosną
one samoistnie i wiele z nich zabija gospodarza, muszą mieć możliwość „umykania”
systemowi obronnemu. Z pewnością istnieje wiele mechanizmów, które umożliwiają taką
„bezkarność”. Uważa się na przykład, że komórki nowotworowe są mało efektywne jako
tzw. komórki prezentujące antygen (APC — ang. antigen presenting cells).

22

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

APC, komórki prezentujące antygen, to różnorodna populacja białych krwinek
— leukocytów; niektóre z nich odgrywają główną rolę w uaktywnianiu limfocytów T
(np. obrona przeciwko prątkom gruźlicy wymaga obecności tych limfocytów); niektóre
komunikują się z innymi leukocytami. Także komórki nabłonka i śródbłonka (czyli
komórki inne od odpornościowych) po stymulacji cytokinami — o nich za chwilę — mogą
nabyć zdolności prezentowania antygenu. APC występują głównie w skórze, śledzionie
i grasicy. W immunologii obecność komórek prezentujących antygen oznacza wyzwanie
dla komórek odpornościowych do walki z tymże antygenem.

Kolejny raz w historii nauki przypadek zdecydował o nowym odkryciu
— o odkryciu cytokin. Jest początek XX wieku. W Nowym Jorku chirurg William
Coley obserwuje ze zdumieniem, że u jego pacjenta chorego na nowotwór cofają się
objawy związane z chorobą, natomiast pojawiają się zmiany skórne, typowe dla
przebiegu róży paciorkowcowej — rozlane zakażenie skóry lub błon śluzowych
występujące najczęściej na kończynach i twarzy (Virella, 2000).

Zastanawiając się nad tym przypadkiem, Coley uznał, że jakieś czynniki wydzielane przez
paciorkowce mogły być odpowiedzialne za zahamowanie procesu nowotworzenia. Zaczął
się czas intensywnych prób polegających na podawaniu pacjentom z nowotworami
najpierw samych paciorkowców, później przygotowanych z nich wyciągów. Z dostępnych
z tego okresu doniesień wynikało, że leczenie to przyniosło korzyści, ale bywały też
przypadki groźnych bakteryjnych powikłań. Pamiętajmy, że działo się to w czasie, gdy nie
znane były jeszcze antybiotyki.

Współczesna era rozwoju chemioterapii zaczęła się w 1935 r. wraz z odkryciem
sulfonamidów przez Domagka. W 1940 r. Chain i Florey wykazali, że penicylina odkryta
w 1929 r. przez Fleminga może być zastosowana jako skuteczny lek
chemioterapeutyczny. Pomimo zachęcających wyników Coley musiał zaprzestać swej
eksperymentalnej terapii. Jednakże osiągane przez niego wyniki były na tyle inspirujące
dla naukowców, że po latach doprowadziły do odkrycia cytokin, które odgrywają rolę
w niszczeniu nowotworu przez układ odpornościowy.

Cytokiny są białkami. Wytwarzają je przede wszystkim komórki odpornościowe, głównie
limfocyty, po czym uwalniają je do otoczenia. Jeśli cytokiny krążąc wraz z krwią,
napotkają w organizmie komórki, które na swej powierzchni mają receptory dla cytokin
(Uwaga! Receptory muszą „pasować” do danej, konkretnej cytokiny), wówczas cytokina
się przyłączy. Komórka otrzymuje w ten sposób sygnał, co pozwala jej samej zacząć
wytwarzać inne cytokiny, które trafią do innych komórek itd. Tworzy się „sieć

23

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

cytokinowa”, sieć kontaktów między komórkami. Kontakty te mogą być dwojakiego typu
— bezpośrednie lub pośrednie. Cytokina działa bezpośrednio tylko wtedy, gdy na
komórce nowotworowej występują pasujące do niej receptory.

Obecnie określenie cytokina obejmuje takie limfokiny, jak interleukiny (IL), interferony
(IFN), czynniki stymulujące wzrost kolonii komórek granulocytów (G — CSF +
Granulocytes — colony stimulating factor), makrofagów (M — CSF) i czynniki martwicy
nowotworów (TNF — tumor necrosis factors).

Cytokiny są peptydami lub glikopeptydami podobnymi do hormonów. Działają one
równolegle z innymi bodźcami, które powstają na podstawie bezpośredniego kontaktu
komórka — komórka. Stwarzają w ten sposób sieć powiązań uczestniczących w każdej
czynności odpowiedzi immunologicznej.

Interferony mogą hamować replikę wirusów i działają supresyjnie na wzrost komórek
nowotworowych oraz, w mniejszym stopniu, komórek prawidłowych. Modulują odpowiedź
immunologiczną — zarówno humoralną (związaną z wytwarzaniem przeciwciał), jak
i komórkową. Mogą działać także pośrednio, to znaczy wtedy, gdy receptory dla nich są
obecne wyłącznie na komórkach układu odpornościowego. Stymulują wówczas układ
odpornościowy do uruchomienia innych jego mechanizmów w walce z nowotworem.
Dodanie pośrednio działających cytokin do hodowli komórek nowotworowych jest
bezcelowe, bowiem aby te cytokiny zadziałały, muszą mieć do dyspozycji właśnie
limfocyty, makrofagi czy inne komórki układu odpornościowego.

Interferony są cytokinami antywirusowymi. Mają, jak wspomnieliśmy, właściwości
immunoregulacyjne i są czynnikami wzrostu. Dzielą się na trzy grupy:

 IFN α (znamy ich 20 podtypów) — wytwarzane przez leukocyty, głównie w odpowiedzi

na wirusy lub kwasy nukleinowe,

 IFN β — jest pojedynczym białkiem produkowanym przez fibroblasty i nabłonki,

również w odpowiedzi na wirusy i kwasy nukleinowe,

 IFN ϒ — to białko uwalniane przez aktywne limfocyty T w odpowiedzi na bodźce

immunologiczne; pobudza także makrofagi i prawdopodobnie zwiększa ich zdolność
do prezentacji antygenu.

Instrukcja odpowiedzi immunologicznej wymaga także dodatkowych bodźców,
np. cytokin wydzielanych przez komórki prezentujące antygen. Wiele cytokin zostało
sklonowanych, poddanych ekspresji i użytych w terapii nowotworów.

24

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Tabela 1. Cytokiny w terapii przeciwnowotworowej

rodzaj cytokiny

Typ nowotworu

Uzyskane efekty

Działanie cytokiny

białaczka
włochatokomórkowa

długotrwałe remisje

cytostatyczne na guz

IFN α

niektóre typy raka

słabe cytostaza

rak jajnika

remisje

IFN γ

nieskuteczny w leczeniu ogólnym

cytostaza, aktywacja
malwofagów

IL — 2

rak nerki
czerniak

remisje

aktywacja i wzrost
limfocytów T,

aktywacja komórek NK
(naturalni zabójcy)

TNF — α

nowotworowa puchlina
brzuszna

zmniejsza się

aktywacja malwofagów
i limfocytów

Przykładem cytokin przeciwnowotworowych, które nie mogą działać bezpośrednio na
nowotwór, gdyż receptory dla nich mają tylko komórki układu odpornościowego, są
interleukiny (IL-1 do IL-15) — tą nazwą określa się substancje produkowane głównie
przez leukocyty i działające na komórki różnego pochodzenia: od limfocytów T i B do
fibroblastów i komórek śródbłonka. Ogólnie mówiąc, uruchamiają one mechanizmy
w układzie odpornościowym zdolne do zabijania komórek. Jedną z najwcześniej
poznanych jest interleukina 2 (IL-2). W zdrowym organizmie należy do cytokin silnie
pobudzających układ odpornościowy do działania, a aktywność ta zostaje skierowana
np. przeciwko komórkom nowotworu. Pobudzane przez IL-2 limfocyty znacznie bardziej
skutecznie rozpoznają komórki nowotworowe i walczą z nimi (Zagożdżon, 1998).
Cytokiny wykazujące pośrednią aktywność w zwalczaniu nowotworów to wspomniane już
interferony, interleukina 12 oraz TNF.

TNF (tumor necrosis factor) — czynnik martwicy nowotworów — jest cytokiną
produkowaną przez aktywowane makrofagi, monocyty i limfocyty (te produkują małe
jego ilości). Czynnik ten to właściwie hormon tkankowy i oddziałuje na wiele komórek,
wywołując miejscową lub ogólną reakcję obronną przeciwko różnym patogenom. Należy
jednak dodać, że oprócz bezspornie korzystnego działania TNF w procesie hamowania
nowotworzenia, istnieją doniesienia, że może on działać odwrotnie. Okazało się że TNF
w pewnych warunkach indukuje, zarówno in vitro, jak i in vivo, proces angiogenezy
wpływający na wzrost nowotworów. Wynika to z faktu, że w pierwszym okresie rozwoju
nowotwór nie jest unaczyniony (tzw. faza beznaczyniowa) i odżywia się wyłącznie
w wyniku dyfuzji. Wykształcenie sieci naczyniowej następuje dopiero w okresie

25

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

późniejszym i wiąże się z wydzielaniem przez komórki nowotworowe rozpuszczalnej
substancji stymulującej rozrost śródbłonka (Madej, 1999).

Rodzi się zatem pytanie: jeśli dysponujemy takim arsenałem broni przeciwko
nowotworom, dlaczego wciąż rosną wskaźniki śmiertelności tych chorób? Odpowiedź jest
prosta. Cytokiny są białkami o dużej toksyczności dla ludzkiego organizmu.
Badacze po udanych eksperymentach na zwierzętach nie uzyskiwali, niestety, podobnych
efektów u ludzi. Dotyczyło to, m.in., interlekuiny, która w badaniach na zwierzętach
wykazywała tylko niewielkie działania uboczne, a zastosowana u ludzi stała się przyczyną
zgonu dwóch osób.

IFN-α i TNF stosowane w warunkach laboratoryjnych (in vitro) są cytostatyczne dla
niektórych komórek nowotworowych, ale efekty obserwowane w organizmie (in vitro)
mogą być pośrednie, gdyż wiele cytokin indukuje produkcję innych cytokin (to
wspomniana wcześniej „kaskada cytokin”). Zwraca się także uwagę na fakt, że cytokiny
używane były w niewłaściwy sposób. Chodzi o to, że stosowano je, podobnie jak leki
cytotoksyczne, w najwyższych tolerowanych dawkach. Badania związane z rakiem głowy
i szyi sugerują, że niższe dawki mogą być równie, jeśli nie bardziej, skuteczne i, co także
istotne, wywołują znacznie mniej działań ubocznych

(Beverley, 1996).

Obecnie prowadzi się wiele badań nad zmniejszeniem toksyczności cytokin. Już wiadomo,
że łączne podanie np. interferonu γ i TNF, mimo że powoduje pewne wzmożenie
cytotoksyczności, niesie wzmocniony efekt leczniczy. Jest to tzw. synergistyczne działanie
polegające na tym, że jednoczesne podanie, w tym przypadku, dwóch cytokin, powoduje
amplifikację (wzmocnienie) efektu leczniczego, co pozwala na zmniejszenie dawki.
Połączenie IL-2 z TNF daje także efekt synergistyczny. U myszy z chłoniakami
obserwowano — w 60% przypadków — całkowite wyleczenie, podczas gdy sam TNF
dawał jedynie przejściową remisję nowotworu.

Cytokiny wykorzystuje się również w onkologii jako tzw. czynniki krwiotwórcze.
Wpływając na komórki układu immunologicznego, stymulują one jednocześnie komórki
szpiku kostnego do produkcji różnego typu krwinek. Takimi znanymi cytokinami są:
G — CSF, GM — CSF (cytokiny stymulujące do wzrostu granulocyty i makrofagi),
erytropoetyna. Możliwość podania ich onkologicznym pacjentom (wiadomo, że na
skutek radio- czy chemioterapii dochodzi często to anemii i zmniejszenia odporności)
pozwala na przyrost krwinek czerwonych (np. pod wpływem erytropoetyny) i na
zwiększenie liczby krwinek białych po podaniu G — CSF, czy GM — CSF. I w tym jednak
przypadku szczęście nie może być pełne, bo chociaż cytokiny te są nietoksyczne

26

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

(w przeciwieństwie do cytokin nowotworowych) i stosowane z powodzeniem
u nienowotworowych pacjentów, to trzeba pamiętać, że są zdolne do stymulacji rozwoju
komórek mających dla nich receptory. W przypadku białaczek czy chłoniaków, które
wywodzą się z komórek szpiku, podanie tychże cytokin może przyspieszać wzrost
nowotworów.

Najnowsze doświadczenia prowadzą nas na nowe terytorium nauki związane z tzw.
terapią genową. Polega ona na wprowadzeniu do komórek nowotworowych genów dla
cytokin przeciwnowotworowych. Komórki te wytwarzają wówczas daną cytokinę
(np. interferon, TNF), która bezpośrednio hamuje wzrost nowotworu lub też pobudza do
działania znajdujące się w sąsiedztwie komórki układu odpornościowego. Istnieją różne
możliwości techniczne przeprowadzenia tego zabiegu. Stosunkowo prosta jest metoda
polegająca na pobraniu od pacjenta komórek nowotworowych (komórki te po pobraniu
zostają pozbawione możliwości mnożenia się, w przeciwnym razie spowodowałyby
uformowanie nowego nowotworu), wprowadzenie do nich odpowiedniego genu i ponowne
wstrzyknięcie choremu. Tę metodę nazwano szczepieniem przeciwnowotworowym.
Trudno przewidzieć przyszłość tych zabiegów, choć wyniki wstępnych prób z użyciem
np. IL-2 i IL-12 były zachęcające.

27

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

4. Wpływ środowiska na rozwój ludzkich postaw

Mówiąc o wpływie środowiska na rozwój ludzkich postaw, możemy korzystać z wiedzy,
którą daje nam ekologia. Jedna z definicja mówi, że ekologia człowieka to wiedza
o strukturze i funkcji przyrody przekształconej przez człowieka i o nim samym jako
o czynniku sprawczym tych zmian.

Hipokrates w jednej ze swych licznych prac pisze o roli środowiska w kształtowaniu się
ras, zdrowia i obyczajów. Dla przykładu — pisząc o klimacie, stwierdza, że klimat zimny
kształtuje odwagę i surowość, a łagodny wyzwala w człowieku łagodność, ale i gnuśność.
W roku 1890 w Warszawie wydana zostaje rozprawa Hipokratesa O powietrzu, wodach
i okolicach oraz o lecznictwie pierwotnym prezentująca prekursorskie poglądy na temat
ekologii człowieka. Pory roku, klimat, roślinność to według Hipokratesa, także istotne
czynniki wpływające na zdrowie, nastroje i usposobienie ludzi.

Monteskiusz (XVII/XVIII w.) od warunków naturalnych uzależniał życie społeczne,
obyczaje, a nawet religie. Uważał, że np. zakaz picia alkoholu u mahometan mógł
powstać jedynie w strefie ciepłego klimatu, nigdy zaś nie zostałby sformułowany na
Północy.

W latach 20. minionego stulecia chicagowska Szkoła Socjologicznej Ekologii Człowieka
sformułowała trzy zasady dotyczące wpływu otoczenia na ludzkie zachowania. Pierwsza
z nich mówi o ścisłym związku ludności danego obszaru z otaczającym środowiskiem;
druga zauważa, że układ przestrzenny, utworzony przez człowieka ma, obok wpływu na
społeczny podział pracy, wpływ na relacje międzyludzkie, i trzecia, że wzajemne stosunki
biegną współzależnie na dwóch płaszczyznach — biotycznej i społeczno-kulturowej
(Malinowski, 1997).

Bezsporny jest fakt, że zanieczyszczenie środowiska (np. związki chemiczne: lakiery,
farby, kleje itd.) w połączeniu z niewłaściwym stylem życia zaburzają układ
odpornościowy. Pojawiają się różne patologie — choroby, takie jak alergie czy
nowotwory. Co prawda możliwość oddychania niezatrutym powietrzem jest niewielka, ale
tylko taki drobiazg jak oszczędzanie energii (zastosowanie wyłączników czasowych w
skali miasta) może mieć znaczący wpływ na zmniejszenie przez elektrownie emisji SO

2

do

atmosfery. Także tworzenie ujęć wody pitnej z najgłębszych pokładów lub też
dostarczanie żywności z czystych regionów, tam gdzie gleba nie jest zbyt skażona, może
poprawić jakość naszego życia.

28

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Nieżyjący już niestety humanista i lekarz prof. Julian Aleksandrowicz często powtarzał, że
człowiek jest skazany na dobro i żeby przetrwać, musi je wybrać. Nie może bowiem
szkodzić innym ludziom, a nawet innym żywym współistotom, nie szkodząc przy tym
sobie. Jeśli chcemy zachować zdrowie i żyć dłużej, musimy dopasować nasze
postępowanie do potrzeb natury. Działanie odwrotne kończy się zwykle przegraną
człowieka.

Wydawałoby się, iż dysponując całą tą wiedzą, człowiek będzie potrafił zacząć prawidłowo
współegzystować z przyrodą. Tymczasem coraz wyraźniej daje o sobie znać paradoks
wyrażający się w tym, iż wraz z rozwojem cywilizacji pogłębia się dewastacja środowiska.
Autorzy wielu opracowań dokumentują zachowania człowieka doprowadzające do
dewastacji środowiska naturalnego. Dla przykładu — zasoby gleby tzw.
biologicznie czynnej to w przybliżeniu 3,5 biliona ton. Oznacza to ciągły proces
polegający na tym, że corocznie tworzy się pewna ilość gleby, ale także pewna jej ilość
ulega destrukcji. Według światowego raportu, w ciągu każdego roku przeciętnie ubywa
27 mld ton gleby. Jeśliby proces ten trwał 150 lat, cała czynna warstwa gleby uległaby
całkowitej destrukcji.

Innym przykładem może być wzrost ilości CO

2

w atmosferze. Wokół globu tworzy się

rodzaj poduszki z dwutlenkiem węgla, która blokuje radiację ciepła z Ziemi w kosmos.
Konsekwencją tego procesu może być wzrost temperatury. Naukowcy przewidują, że

około 2030 roku średnia wartość temperatury może wzrosnąć o 2°C. Pociągnie to za sobą
lawinę zmian — od topnienia lodowców na biegunach, poprzez wzrost poziomu mórz do
1,5 m, a także zmianę konturów granic między morzami a lądem.

Przyroda nie ma żadnych mechanizmów, by zawczasu ostrzegać, że działalność człowieka
prowadzi do katastrofy. Człowiek natomiast może i powinien przewidywać. Ochrona
środowiska stanowi warunek sine qua non rozwoju gospodarczego, podczas gdy
zanieczyszczenie środowiska jest zaprzepaszczeniem tego rozwoju. Zarówno w skali
globu, jak i w każdym państwie tworzone są programy zabezpieczające przyrodę przed
inwazyjnymi poczynaniami człowieka.

Już w 1988 roku Kongres Stanów Zjednoczonych wydał ustawę o umarzaniu długów
krajom, które respektują i realizują wytyczne chroniące środowisko. Jeszcze do niedawna
w naszym kraju Śląsk był regionem, w którym na przestrzeni 1 m

3

stężenie dwutlenku

siarki wynosiło 100 czy nawet 150 µg/m

3

, podczas gdy górna, dopuszczalna z punktu

widzenia zdrowia człowieka granica wynosi 60µ/m3 (normy wg WHO). Na szczęście,

29

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

zostały (właśnie głównie na Śląsku) wprowadzone nowe technologie ograniczające emisję
SO

2

.

Przykład innej formy zanieczyszczeń stanowią śmieci. Każdy z nas, w skali roku,
produkuje ok. 300 kg śmieci. Przeliczając to na ok. 22 mln mieszkańców miast,
otrzymujemy 7 mln ton śmieci rocznie. Kolejny problem to odpady przemysłowe
stanowiące w skali kraju ok. 160 mln ton rocznie.

Nie same te liczby są jednak przerażające, gdyż można się z problemem uporać,
wprowadzając nowe bezpieczne technologie. Często sprawcami katastrof są nie tylko siły
przyrody, lecz ludzie, a precyzyjniej mówiąc, rezultaty ich bezmyślnej działalności.
Prowadzi ona do katastrof ekologicznych, wybuchów elektrowni, pękania zapór wodnych
itd.

Autorzy opracowań dotyczących destrukcyjnych skutków cywilizacji dzielą je na trzy
typy:
 zniszczenia ekologiczne, gdy dochodzi do zachwiania równowagi w obiegu gazów

— tlenu, azotu, dwutlenku węgla — od których zależą wszelkie formy życia na Ziemi,

 szkody biologiczne — czyli zanieczyszczenia powodujące zanik pewnych gatunków

roślin i zwierząt, a także szkody powodowane przez nas samych, które odbijają się na
funkcjonowaniu naszych organizmów,

 szkody psychologiczne pod postacią wszelkich odmian stresu, frustracji, niepokojów.

Musimy zatem zmienić nasze myślenie o przyrodzie. Dziś ważnie jest nie tyle to, jak ją
opanowywać, podporządkowywać i wykorzystywać, ile głównie to, jak dbać o jej odnowę.
Z odnową środowiska nierozerwalnie zaś wiąże się ochrona zdrowia człowieka.
Wszyscy powinniśmy zrozumieć, również decydenci, iż rozwój cywilizacji musi odbywać
się równolegle z rozwojem biologicznym i społecznym; z rozwojem, a nie z niszczeniem
środowiska naturalnego.

Zrozumienie wymaga wiedzy, w tym przypadku ekologicznej, takiej, która dotyczy
działalności człowieka w:
 obszarze przyrodniczo-technicznym (jak przywracać równowagę ekosfery, jakich

używać technologii, by nie powiększać szkód, i jak to realizować),

 obszarze działań polityczno-społecznych, prawnych i ekonomicznych (rzeczywiste

współdziałanie instytucji społecznych i gospodarczych, zarówno w kraju, jak i poza
granicami, dotyczące np. tworzenia nowych programów i sposobów ich wdrażania),

30

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

 obszarze działań wychowawczych (działalność zakrojona na lata dotycząca głównie

wyrobienia nawyków i utrwalenia ich w świadomości młodej i dorosłej części
społeczeństwa — to niebywale istotny element, gdyż najdoskonalsze programy
i najsprawniejsze mechanizmy nie przyniosą efektu, jeśli wdrażać je będą ludzie
pozbawieni świadomości ekologicznej.

Rzecz w tym, abyśmy chcieli dokładnie zrozumieć przestrogę Zielonych: „[...] gdy
uschnie ostatnie drzewo i uśnie ostatnia ryba, przekonasz się, że pieniędzy nie można
zjeść”.

31

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Bibliografia

1. Auksologia a promocja zdrowia, 1997: (red.) A. Jopkiewicz, Kieleckie Towarzystwo

Naukowe, Kielce.

2. Barnard K. i wsp., 1996: Zdrowie publiczne: wybrane zagadnienia, Wydawnictwo

Vesalius, Kraków.

3. Beverley J., 1996: Immunoterapia, [w:] Immunologia, (red.) J. Żeromski,

Wydawnictwo Medyczne Słotwiński Verlag, Brema.

4. Deepak C., 1996, Zdrowie doskonałe. O harmonii ciała i umysłu, Wydawnictwo

W.A.B., Warszawa.

5. Demel M., 1980: Oświata zdrowotna; teoria, metodyka, [w:] Oświata zdrowotna;

teoria, metodyka, (red.) H. Wentlandt, PZWL, Warszawa.

6. Elementy psychologii zdrowia, 1996: (red.) G. Dolińska-Zygmunt, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

7. Gessing H., 1995: Trenujemy odporność, czyli droga do ponownej młodości,

Wydawnictwo Astrum, Wrocław.

8. Gniazdowski A., 1994: Promocja zdrowia w miejscu pracy. Teoria i zagadnienia

praktyczne, IMP, Łódź.

9. Jabłoński L., 1996: Epidemiologia, Wydawnictwo Folium, Lublin.
10. Karski J., 1999: Promocja zdrowia, Wy Wydawnictwo Ignis, Warszawa.
11. Knapowski J., 1990: Patofizjologia nowotworów, [w:] Wykłady z patofizjologii,

(red.) H. Tchórzewski, Wydawnictwo WAM, Łódź.

12. Koźmińska-Kubarska A., 1987: Pielęgnowanie zdrowia i urody, PZWL, Warszawa.

13. Madej J. A., 1999: Immunologia nowotworów, Wydawnictwo α-medica press,

Bielsko-Biała.

14. Malinowski A., 1994: Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wydawnictwo

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

15. Malinowski A. 1997: Wstęp do ekologii człowieka, [w:] Ekologia. Jej związki z różnymi

dziedzinami wiedzy, PWN, Warszawa–Łódź.

16. Martin P., 2000: Mózg, który szkodzi: mózg, zachowanie, odporność i choroba, Dom

Wydawniczy Rebis, Poznań.

17. McLeroy K., 1993: Book Review of Health Promotion at the Community Level, „Health

Education Quartely”, nr 20.

18. McPherson A., 1997: Problemy zdrowotne kobiet, Wydawnictwo Springer, PWN,

Warszawa.

19. Nyklewicz W., 1996: Informator, Studio Zdrowego Życia, Łódź.
20. Pić J., 1997: Trójkąt zdrowia, Wydawnictwo Hizop. Cieszyn.

32

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

21. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1997: (red.) L. Wołowicka, część 12,

Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.

22. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 13,

Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.

23. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 14,

Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.

24. Psychologia zdrowia, 1997: (red.) I. Heszen-Niejodek, H. Sęk, PWN, Warszawa.
25. Sęk H., 1998: Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, [w:] Społeczne psychologia

kliniczna, PWN, Warszawa.

26. Sheridan Ch. L., Radmacher S. A., 1998: Psychologia zdrowia — wyzwanie dla

biomedycznego modelu zdrowia, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa.

27. Simonton O. C., 1996: Powrót do zdrowia; pozytywny program zdrowia dla osób

dotkniętych chorobą nowotworową, Wydawnictwo Ravi, Łódź.

28. Styl życia a zdrowie: dylematy teorii i praktyki, 1995: (red.) Z. Czaplicki, W. Muzyka,

Polskie Towarzystwo Psychiatryczne. Olsztyn.

29. Virella G., 2000: Mikrobiologia i choroby zakaźne, (red.) P. Heczko, Wydawnictwo

Medyczne Urban&Partner, Wrocław.

30. Wojtyła K., 1969: Osoba i czyn, PTT, Lublin.
31. Zagożdżon R., 1998: Cytokiny — nowa broń w leczeniu nowotworów, [w:] Odkrycia

medycyny, (red.) W. Feleszko, J. Gołąb i in., Wydawnictwo Bart, Warszawa.

32. Zdrowie publiczne: zagrożenia i promocja, 2000: (red.) Czabała Cz., Instytut

Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.

33

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

Literatura podstawowa

1. Gniazdowski A., 1994: Promocja zdrowia w miejscu pracy. Teoria i zagadnienia

praktyczne, IMP, Łódź.

2. Sheridan Ch. L., Radmacher S. A., 1998: Psychologia zdrowia — wyzwanie dla

biomedycznego modelu zdrowia, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa.

3. Zagożdżon R., 1998: Cytokiny — nowa broń w leczeniu nowotworów, [w:] Odkrycia

medycyny, (red.) W. Feleszko, J. Gołąb i in., Wydawnictwo Bart, Warszawa.

Literatura uzupełniająca

1.

Beverley J., 1996: Immunoterapia, [w:] Immunologia, (red.) J. Żeromski,
Wydawnictwo Medyczne Słotwiński Verlag, Brema.

2.

Demel M., 1980: Oświata zdrowotna; teoria, metodyka, [w:] Oświata zdrowotna;
teoria, metodyka, (red.) H. Wentlandt, PZWL, Warszawa.

3.

Jabłoński L., 1996: Epidemiologia, Wydawnictwo Folium, Lublin.

4.

Karski J., 1999: Promocja zdrowia, Wy Wydawnictwo Ignis, Warszawa.

5.

Knapowski J., 1990: Patofizjologia nowotworów, [w:] Wykłady z patofizjologii,
(red.) H. Tchórzewski, Wydawnictwo WAM, Łódź.

6.

Madej J. A., 1999: Immunologia nowotworów, Wydawnictwo α-medica press,
Bielsko-Biała.

7.

Malinowski A., 1994: Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

8.

Malinowski A. 1997: Wstęp do ekologii człowieka, [w:] Ekologia. Jej związki z różnymi
dziedzinami wiedzy, PWN, Warszawa–Łódź.

9.

Mc Leroy K., 1993: Book Review of Health Promotion at the Community Level,
„Health Education Quartely”, nr 20.

10.

Nyklewicz W., 1996: Informator, Studio Zdrowego Życia, Łódź.

11.

Psychologia zdrowia, 1997: (red.) I. Heszen-Niejodek, H. Sęk, PWN, Warszawa.

12.

Sęk H., 1998: Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, [w:] Społeczne psychologia
kliniczna, PWN, Warszawa.

13.

Virella G., 2000: Mikrobiologia i choroby zakaźne, (red.) P. Heczko, Wydawnictwo
Medyczne Urban&Partner, Wrocław.

34

Metody kształtowania zachowań zdrowotnych

35

14.

Wojtyła K., 1969: Osoba i czyn, PTT, Lublin.

15.

Zdrowie publiczne: zagrożenia i promocja, 2000: (red.) Czabała Cz., Instytut
Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.