Etiologia nowotworów

Profilaktyka onkologiczna

Jacek Jassem

Katedra i Klinika Onkologii i Radioterapii

[e-mail]

Ważniejsze pojęcia

• Onkologia: nauka o nowotworach
• Nowotwór: rozrost komórek cechujący się

autonomią i niezależnością od czynników
regulujących wzrost

• Łagodny nowotwór: zmiana zlokalizowana;

rokowanie bardzo dobre.

• Złośliwy nowotwór: zmiana naciekająca

sąsiednie struktury i zdolna do tworzenia
przerzutów; rokowanie poważne.

• Rak jest zawsze złośliwy.

Ważniejsze pojęcia (cd.)

• Karcynogen: Czynnik lub substancja wywołująca

nowotwór

• Ko-karcynogen: Czynnik nasilający działanie

rakotwórcze

• Mutagen: Czynnik zdolny przekształcić komórkę

normalną w złośliwą

• Przerzuty: przeniesienie komórek nowotworu z jednej

części ciała do innej; komórki w nowym ognisku
są takie same, jak w ognisku pierwotnym

Czynniki rakotwórcze



czynniki chemiczne



czynniki fizyczne



mikroorganizmy onkogenne

Czynniki zwiększające

ryzyko wystąpienia nowotworu



wiek



dziedziczność



osłabienie odporności



styl życia i środowisko naturalne

Wiek



Większość raków: powyżej 55. roku życia



Nowotwory wieku dziecięcego:

–

ostra białaczka limfatyczna

–

neuroblastoma

–

retinoblastoma

–

guz Wilmsa (nerka),

–

rhabdomyosarcoma (

mięśnie szkieletowe)

Ryzyko zachorowania

na nowotwór a wiek

mężczyźni

kobiety

Kancerogenny wpływ wirusów

i mikroorganizmów



Około 18% wszystkich nowotworów na świecie jest

spowodowanych przewlekłymi zakażeniami wirusami,

bakteriami i pasożytami (około 10% w krajach Unii

Europejskiej)



Najczęstsze nowotwory złośliwe związane

z zakażeniami: rak szyjki macicy, wątroby i żołądka,

niektóre nowotwory układu limfatycznego



Leczenie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe

oraz programy szczepień są

istotnymi narzędziami

przeciwko nowotworom

Ludzki wirus brodawczaka (HPV)



wirus DNA



HPV 16 i 18 (rzadziej 31, 33, 35, 51)

-

płaskonabłonkowy rak szyjki macicy, pochwy,

sromu i odbytu (u homoseksualistów)



HPV 6 & 11

-

brodawki narządów płciowych



HPV 1, 2, 4 & 7

-

brodawczak płaskonabłonkowy

Nowotwory związane z wirusem HPV

10

Wirus Epstein-Barr (EBV)



wirus DNA



chłoniak Burkitt’a (Afryka)



rak nosogardzieli

(południowe Chiny, Eskimosi, część

Afryki)



ziarnica złośliwa



chłoniaki z limfocytów B u osób z immunosupresją
(HIV,

biorcy przeszczepów)



chłoniaki OUN u nosicieli HIV

Wirusy zapalenia wątroby typu B i C



Typy wirusów:
- DNA (B)
- RNA (C)



Powiązany z pierwotnym rakiem wątroby



Patomechanizm: nasilona śmierć
i regeneracja komórek  zwiększenie puli komórek
proliferujących  większa częstość spontanicznych
mutacji i mutacji wywołanych czynnikami
środowiskowymi

Helicobacter pylori



Powiązany chłoniakiem żołądka z limfocytów B

i rakiem żołądka



Patomechanizm: przewlekłe zakażenie H. pylori

 indukcja poliklonalnej

proliferacji limfocytów B

 nagromadzenie mutacji 

złośliwa przemiana



Leczenie H. pylori

antybiotykami może

powodować regresję chłoniaka

Ważniejsze chemiczne czynniki rakotwórcze

Czynnik

Lokalizacja nowotworu

Aflatoksyny

Wątroba

Benzen

Szpik

Eter dwuchlorometylowy

Płuco

Chrom

Płuco

Chlorek winylu

Wątroba, płuco, mózg

Nitrozoaminy

Przewód pokarmowy

Nikiel

Płuco, jama nosowa

Ważniejsze fizyczne czynniki rakotwórcze

Czynnik

Lokalizacja nowotworu

Promieniowanie jonizujące

Białaczki, rak tarczycy,

rak płuca

Promieniowanie ultrafioletowe

Rak skóry, czerniak

Azbest

Międzybłoniak, rak płuca

Czynniki dziedziczne



wrodzone dominujące zespoły
autosomalne



recesywne zespoły autosomalne
lub związane z uszkodzeniami DNA



nowotwory rodzinne



rodzinny siatkówczak



rodzinna polipowatość jelit



rodzinne występowanie nowotworów endokrynnych



nerwiakowłókniakowatość



zespół Von Hippel-Lindau

Wrodzone dominujące

zespoły autosomalne



xeroderma pigmentosum



ataxia-telangiestasia



Zespół Blooma



niedokrwistość Fanconiego

Recesywne zespoły autosomalne

lub związane z uszkodzeniami DNA



rodzinne nagromadzenie pewnych nowotworów



rola dziedziczności w indywidualnych przypadkach
nie jest jasno określona

•

rak piersi

•

rak jajnika

•

rak jelita grubego niezwiązany z rodzinną
polipowatością

Nowotwory rodzinne

Upośledzona odporność



Pierwotna (np. zespoły wrodzone)



Wtórna (np. AIDS, leki immunosupresyjne)



Leki immunosupresyjne: 8% roczne ryzyko
zachorowania (100 x większe niż w normalnej
populacji); dotyczy szczególnie chłoniaków
i białaczek

Czy możemy zapobiegać

nowotworom?

Czynniki związane ze stylem życia

(około 70% ogółu przyczyn)

Dym papierosowy


Dieta, otyłość



Nadużywanie alkoholu

Czynniki zawodowe


Wirusy przenoszone drogą płciową



Działanie promieni słonecznych

Europa przeciw rakowi:

możesz uniknąć niektórych nowotworów!

1.

Nie pal, rzuć palenie, nie pal w obecności innych

2. Nie tyj, zachowaj codzienną aktywność fizyczną
3. Jedz co najmniej 5 razy dziennie świeże owoce i warzywa;

unikaj tłuszczów pochodzenia zwierzęcego

4. Nie nadużywaj napojów alkoholowych
5. Unikaj nadmiernego opalania się
6. Unikaj narażenia na czynniki rakotwórcze
7. Od 50. roku życia poddawaj się badaniom przewodu
pokarmowego
8. Poddawaj się szczepieniom przeciw żółtaczce

DO KOBIET:

9. Od 25. roku życia wykonuj regularnie badanie cytologiczne
szyjki macicy
10.Od 50. roku życia wykonuj badania mammograficzne

„Ilekroć zapalasz papierosa,

zapraszasz do siebie raka”

E. Rosenbaum

Przykazanie 1

Nie pal!

Jeśli palisz - rzuć palenie!

Nigdy nie pal w obecności innych

!

Prawdopodobieństwo zgonu z różnych przyczyn (dane USA)

Przyczyna

Prawdopodobieństwo dla jednej

osoby w ciągu roku

Palenie 10 papierosów dziennie

1:200

Wszystkie naturalne czynniki (wiek 40 lat)

1:850

Grypa

1:5000

Wypadek drogowy

1:8000

Białaczka

1:12.500

Futbol amerykański

1:25.000

Wypadek w domu

1:26.000

Wypadek w pracy

1:43.500

Samobójstwo

1:100.000

Wypadek kolejowy

1:500.000

Uderzenie pioruna

1:10.000.000

Rola palenia tytoniu

1.Palenie jest przyczyną około 30% ogółu nowotworów

(40% u mężczyzn i 20% u kobiet)

2. Najważniejsze nowotwory tytoniozależne: raka płuca,

krtani, jamy ustnej, przełyku, pęcherza i trzustki

3. Ryzyko tylko

raka płuca u nałogowego palacza (2

paczki dziennie) jest 20x wyższe niż osoby niepalącej

4. Niepalące żony nałogowych palaczy mają 2x wyższe

ryzyko zachorowania na raka płuca

10 najważniejszych przyczyn

raka płuca

1.

palenie tytoniu

2.

palenie tytoniu

3.

palenie tytoniu

4.

palenie tytoniu

5.

palenie tytoniu

6.

palenie tytoniu

7.

palenie tytoniu

8.

palenie tytoniu

9.

palenie tytoniu

10. inne przyczyny

Efekt zaprzestania palenia

u nałogowego palacza

Ryzyko raka płuca stopniowo maleje

i po kilkunastu latach osiąga poziom

około 2-krotnie wyższy niż u osoby,

która nigdy nie paliła

Rzucamy palenie!

Palenie:

Powoduje zmęczenie i ból głowy

Powoduje zdenerwowanie

Daje przykry zapach z ust

Pozbawia napędu, energii i zdrowia

Rzucamy palenie!

12 godzin po rzuceniu palenia:

Obniża się poziom tlenku węgla we krwi

Poprawia się praca serca i płuc

Rzucamy palenie!

2-3 tygodnie po rzuceniu palenia:

Poprawia się apetyt

Ustępuje kaszel

Poprawia się praca przewodu pokarmowego

Ustępują bóle głowy; poprawia się praca mózgu

Poprawia się oddychanie

Znaczne oszczędności

Czystszy jest dom i miejsce pracy

Rzucamy palenie!

O

bjawy „odstawienia” (przejściowe)

Zatrzymanie płynów; możliwy wzrost masy ciała

Bóle dziąseł i języka

Napięcie psychiczne

Możliwe zmęczenie

Rzucamy palenie!

Metody zmniejszenia objawów „głodu

nikotynowego”

Znajdź inne, interesujące zajęcie

Znajdź czas na odpoczynek i psychiczny relaks

Jedz częściej mniejsze posiłki, zamiast 2-3 duże

Spożywaj wartościowe, zapewniające energię pokarmy

Spożywaj więcej napojów

Rozpocznij regularne ćwiczenia fizyczne

Ostrzeżenia przed szkodliwością tytoniu w UE

Ostrzeżenia przed szkodliwością tytoniu w UE

Ostrzeżenia przed szkodliwością tytoniu w UE

Ostrzeżenia przed szkodliwością tytoniu w UE

Przykazanie 2

Nie tyj, zachowaj

codzienną aktywność

fizyczną

Nowotwory związane z nadwagą

i nadmiernym spożyciem tłuszczów:

rak piersi

rak jajnika

rak trzonu macicy

nowotwory przewodu pokarmowego

Jak schudnąć?

1. Więcej ruchu!

2. Mniej tłuszczu i tłustych potraw

3. Mniej cukru i słodyczy

4. Mniej alkoholu

„Mądry człowiek to ten,

który mądrze się

odżywia”

(przysłowie chińskie)

Przykazanie 3

Jedz co najmniej

5 razy dziennie

świeże owoce

i warzywa;

unikaj tłuszczów

pochodzenia

zwierzęcego

Rola czynników dietetycznych

Negatywna

Pozytywna

tłuszcze

białka zwierzęce

cukier

aflatoksyny

nitrozoaminy

akroleiny

witaminy (A, E, C)

błonnik

mikroelementy

Piramida zaleceń żywieniowych

US Department of Agriculture/US Department of Health and Human Services

Pokarmy bogate w witaminę A

Ciemnozielone warzywa

(szpinak, groszek, brokuły)

Rzepa

Warzywa o barwie pomarańczowej

(marchew, dynia)

Owoce o barwie pomarańczowej

(morele, brzoskwinie, gruszki)

Ogranicz pokarmy wysokobiałkowe

i bogate w tłuszcz

• Jedz więcej:

- warzyw

-

owoców

-

potraw zbożowych

• Jedz mniej:

- jaj

-

mięsa

-

tłuszczów

Przykazanie 4

Nie nadużywaj napojów

alkoholowych

R

ola alkoholu

1. Nadużywanie alkoholu jest przyczyną
3-

7% ogółu nowotworów

2. Najczęstsze nowotwory alkoholozależne:

rak jamy ustnej, gardła, przełyku i krtani, piersi

3. Bardzo silne współdziałanie z karcynogennym

wpływem palenia tytoniu

figure_04i.gif

Roczna umieralność w zależności

od spożycia alkoholu wśród mężczyzn

Spożycie alkoholu w wybranych

krajach Unii Europejskiej

Ryzyko zachorowania na raka krtani

w zależności od spożycia alkoholu i palenia

Alkohol: zalecenia



Ogranicz spożywanie alkoholu do dwu jednostek

dziennie (mężczyźni) lub jednej dziennie

(kobiety)



Nie pij alkoholu w czasie ciąży



Jeśli palisz, nie pij – i odwrotnie



Jeśli palisz i pijesz - zachowaj nienaganną

higienę jamy ustnej

Przykazanie 5

Unikaj

nadmiernego

opalania się!

Zachorowalność na czerniaka

w wybranych krajach świata

Promieniowanie ultrafioletowe



UVA (320

–400 nm)

•

Prawdopodobnie nie ma działania mutagennego



UVB (280

–320 nm)

•

Działanie mutagenne

•

Związane ze zwiększoną zachorowalnością na raka skóry
i czerniaka



UVC (200-280 nm)

•

Działanie mutagenne, lecz zatrzymywane przez ozon

Przykazanie 6

Unikaj narażenia

na rakotwórcze

substancje

Ważniejsze zawodowe

czynniki rakotwórcze

Czynnik

Lokalizacja nowotworu

promieniowanie jonizujące

białaczki, rak tarczycy

azbest

płuco, opłucna

produkcja aluminium

pęcherz

przemysł obuwniczy

szpik, zatoki nosa

produkcja koksu

skóra, płuca, nerki

przemysł metalowy

jama nosowa

produkcja farb

płuca

przemysł gumowy

szpik kostny

Promieniowanie jonizujące



Promieniowanie cząstkowe, np.
cząstki alfa i beta, promieniowanie
gamma, promieniowanie X



Powodują hydrolizę wody i
powstawanie wolnych rodników
o silnych właściwościach
mutagennych

Promieniowanie jonizujące



Powoduje mniej niż 1% nowotworów (co m. in. wynika

z ochrony ogółu społeczeństwa przed jego wpływem)



Narządy szczególnie narażone: pierś, tarczyca, szpik,

kości



Nowotwór najbardziej podatny: białaczka (największa

liczba zachorowań po 2-4 latach, zmniejsza się po 25
latach)



Nowotwory lite: dłuższy okres utajnienia



Małe dawki bardziej niebezpieczne niż duże, stosowane

w terapii nowotworów

62

Źródła promieniowania jonizującego

Przykazanie 8

Poddaj się

szczepieniu

przeciwko

wirusowemu

zapaleniu wątroby

typu B

Przykazanie 9

Od 25. roku życia

wykonuj regularnie

badanie cytologiczne

szyjki macicy

Przykazanie 10

Od 50. roku życia

wykonuj regularnie

badania

mammograficzne

Zgłoś się do lekarza,

jeśli zauważysz:

- Zgrubienie

-

Zmianę w obrębie znamienia

- Nienormalne krwawienie

Zgłoś się do lekarza, jeśli:

-

Masz przewlekły kaszel

-

Masz chrypkę

- Masz zaburzenia przewodu pokarmowego
-

Chudniesz bez wyraźnej przyczyny

Wczesne wykrycie nowotworu

jest możliwe u większości chorych

W tym celu konieczne jest:

-

uważne wysłuchanie chorego

-

dokładne badanie przedmiotowe

- proste badania dodatkowe (test Papanicolau,

krew utajona w stolcu, analiza krwi i moczu)

Przyczyny opóźnienia w rozpoznaniu



z winy chorego (nieznajomość objawów,
strach przed chorobą i jej leczeniem,
brak wiary w możliwość wyleczenia)



z winy lekarza (nieznajomość lub
lekceważenie objawów, niedokładne
badanie, brak wiary w możliwość
wyleczenia)

”Zapobieganie jest znacznie

lepsze od leczenia, ponieważ

pozwala uniknąć mozołu

chorowania”

Thomas Adams

angielski lekarz z XVII wieku