Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów

Przyczyny powstawania próchnicy zębów:

1. Obecność węglowodanów w środowisku jamy ustnej:

a) nie wszystkie węglowodany są jednakowo szkodliwe. Najbardziej próchnicotwórczo działają małocząsteczkowe węglowodany, głównie jedno- i dwucukry. Najmniej próchnicotwórcza jest laktoza,

b) cukry w postaci stałej, kleistej są bardziej szkodliwe niż w postaci rozpuszczonej, gdyż dłużej pozostają w jamie ustnej i łatwiej przylepiają się do zębów,

c) przyjmowanie cukrów między posiłkami działa bardziej szkodliwie niż podczas posiłków,

d) próchnicotwórczość pożywienia zależy nie tylko od ilości zawartych w nim cukrów małocząsteczkowych, ale przede wszystkim od częstości ich przyjmowania i długości okresu, w którym cukier przebywający w jamie ustnej jest trawiony,

e) próchnicotwórcze cukry są szkodliwe tylko wtedy, kiedy znajdują się w bezpośrednim kontakcie z powierzchnia szkliwa

2. Obecność drobnoustrojów w płytce bakteryjnej.

Drobnoustroje kwasotwórcze stanowią jedno z najistotniejszych ogniw w etiologii próchnicy.

3. Rola drobnoustrojów w procesie próchnicotwórczym.

a) odwapniają szkliwo i zębinę,             

b) wywołują próchnicę niewyrzniętych zębów,

c) antybiotyki, wśród nich penicylina, powodują zmniejszenie przyrostu i zwolnienie postępu zmian próchniczych

Bakterie tworzą na powierzchni zębów nalot, zwany płytka nazębną lub bakteryjną.

Osadzaniu się płytek na powierzchni szkliwa sprzyja:

- zwolniony przepływ śliny, jej lepkość i gęstość,

- brak oczyszczającego działania pokarmów,

- brak funkcji żucia.

Drobnoustroje spotykane w płytce nie są dokładnym odbiciem flory bakteryjnej śliny.

W płytkach nazębnych najczęściej znajdują się drobnoustroje: Streptococcus, Neisseria i Veillonella.

Drobnoustroje płytki wytwarzają kwasy z węglowodanów, które mogą być pochodzenia pokarmowego, bakteryjnego i gruczołowego (ślinowego).

Na wytwarzanie kwasów w płytce decydujący wpływ ma stałe dostarczanie cukrów.

Najpierw przez bakterie są zużyte cukry pochodzenia pokarmowego.

Jeśli ich zabraknie np. w nocy, to bakterie mogą rozkładać nawet węglowodany pochodzenia ślinowego.

Bakterie płytki mogą też syntetyzować z cukrów prostych wielocukier – amylopektynę, aby ją w odpowiednim czasie znowu rozłożyć i przerobić na kwasy.

Synteza tych wielocukrów w płytce przebiega wewnątrz komórek bakteryjnych, okresowo, w zależności od dostarczeni małocząsteczkowych cukrów, a przede wszystkim jedno i dwucukrów. 

Rozkład wielocukrów rozpoczyna się wewnątrzkomórkowo natychmiast po przerwaniu ich dostarczania.

Stanowią one rezerwę substratu oraz energii dla bakterii kwasotwórczych.

Ich synteza i rozkład są szczególnie nasilone u osób z próchnicą czynną, a mechanizm ten odgrywa rozstrzygającą rolę w etiologii próchnicy

Sama zdolność kwasotwórcza bakterii nie może być więc wskaźnikiem ich działania próchnicotwórczego.

Istotna jest zdolność syntetyzowania wielocukrów także poza komórką. Stanowią one zapas cukru oraz mogą ułatwić przyklejanie się bakterii do powierzchni zęba, czyli tworzenie się płytki.

Wrażliwość powierzchni szkliwa

Prawidłowa mineralizacja twardych tkanek zęba wymaga przede wszystkim dostarczenia soli Ca i P.

Wpływ na wapnienie maja witaminy A, C, D oraz enzymy, głównie fosfataza zasadowa.

Stan niedoboru soli mineralnych i witamin, zaburzenia ich wchłaniania i przyswajania mogą zakłócać procesy mineralizacji szkliwa i zwiększać jego wrażliwość na działanie kwasów.

Wyróżniamy :

- niedorozwój szkliwa dziedziczny,

- niedorozwój szkliwa wrodzony,

- niedorozwój szkliwa nabyty np. w następstwie krzywicy, tężyczki, biegunki noworodków.

Do próchnicy mogą usposabiać także zmiany szkliwa niedostrzegalne gołym okiem, powstające w następstwie zaburzeń gospodarki mineralnej.

Szczególną rolę w procesach mineralizacji odgrywają związki fluoru, które są w stanie uodpornić szkliwo na działanie kwasów, zmieniając strukturę apatytów.

Liczne obserwacje wskazują także na role innych pierwiastków śladowych wpływających na zmniejszenie wrażliwości powierzchni szkliwa (stront, selen, molibden, wanad).

Podział próchnicy

1. Próchnica początkowa.( plama próchnicowa).

2. Próchnica powierzchowna.

3. Próchnica średnia.

4. Próchnica głęboka.

Ze względu na przebieg próchnice zębów dzielimy na: ostrą, przewlekłą, podostrą i powikłaną.

Punktowa klasyfikacja próchnicy w zależności od jej zaawansowania:        (D: decay - próchnica)

D1 – zmiana w szkliwie, bez naruszenia jego powierzchni– odpowiada próchnicy początkowej;

D2 – zmiana w szkliwie z niewielkim ubytkiem – odpowiada próchnicy powierzchownej;

D3 – zmiana w obrębie zębiny z ubytkiem tkanek lub bez ubytku – odpowiada próchnicy średniej;

D4 – zmiana sięgająca miazgi – odpowiada próchnicy głębokiej.

Profilaktyka próchnicy zębów

Rodzaje profilaktyki

1. Profilaktyka masowa (zbiorowa, bierna):

odbywa się najczęściej bez naszej wiedzy i bez naszego udziału.

Polega na stosowaniu związków fluoru, zarówno w wodzie do picia, jak i w produktach żywnościowych.

Forma zapobiegania masowego jest także stomatologiczna oświata zdrowotna .

2. Profilaktyka indywidualna (osobnicza, czynna).

- polega na czynnym uczestnictwie pacjenta w określonych zabiegach profilaktycznych.

Obejmuje:

- odpowiednia dietę,

- higienę uzębienia i jamy ustnej,

- stosowanie preparatów fluoru metodą tabletkową lub metodami kontaktowymi,

- powlekanie powierzchni zębowych warstwami izolacyjnymi (laki szczelinowe),

- stosowanie preparatów usuwających płytkę nazębną lub zmieniających jej metabolizm np. chlorcheksydyna,

- zapobieganie chorobom wieku dziecięcego,

- częste wizyty w gabinecie stomatologicznym w celu badania kontrolnego.

Jak ograniczyć szkodliwe działanie węglowodanów?

1. Słodycze należy spożywać 3–4 razy w tygodniu i starać się jeść je szybko, aby jak najkrócej przebywały w jamie ustnej. Mniej szkodliwe są słodycze w postaci płynnej.

Najlepiej zjadać słodycze raz w tygodniu w dowolnej ilości.

2. Unikać jedzenia słodyczy miedzy głównymi posiłkami, zwłaszcza bezpośrednio przed snem.

Powinno się je spożywać jako dodatek do posiłku zasadniczego (śniadanie, obiad, kolacja), a potem dokładnie wyszczotkować zęby lub wypłukać przynajmniej jamę ustna bądź zjeść twardy owoc lub warzywo.

3. Znacznie korzystniej jest zjeść jednorazowo większą porcję słodyczy niż spożywać je małymi porcjami

4. Skuteczne leczenie próchnicy kwitnącej wymaga dużej modyfikacji diety.

Przez dłuższy czas nie powinno się spożywać cukrów w jakiejkolwiek postaci (słodycze, owoce, soki owocowe), a także preparatów witaminowych, leków doustnych, syropów.

Odmianą próchnicy kwitnącej u niemowląt i małych dzieci jest tzw. Próchnica butelkowa. Narażone na nią są dzieci, które zasypiają z butelką z mlekiem lub innymi ocukrzonymi płynami.

Opisano ją także u dzieci karmionych piersią „na żądanie”, lub takich, które otrzymywały smoczki maczane w cukrze, miodzie czy syropie.

Podczas snu ślinianki znacznie ograniczają spożycie śliny i obecność słodkiego płynu w jamie ustnej stwarza wysoce próchnicotwórcze środowisko.

Zapobieganie próchnicy butelkowej jest związane z prawidłową opieka rodziców, ich wiedzą na temat pielęgnacji jamy ustnej dziecka i sposobu jego odżywiania.

Należy wyeliminować karmienie dzieci butelką ze słodkim płynem(stopniowo, rozcieńczając zawartość butelki wodą i ograniczając ilość dodatkowego cukru w ciągu 2–3 tygodni).

W profilaktyce próchnicy dużą rolę odgrywa właściwa higiena jamy ustnej, czyli higiena błony śluzowej i zębów.

Najważniejsze elementy profilaktyki  p/próchniczej

1. Skuteczne sposoby oczyszczania zębów:

- szczotkowanie zębów,

- płukanie jamy ustnej,

- spożywanie pokarmów oczyszczających

Ważne właściwości skutecznych past do zębów:

- zwiększa odporność zębów na próchnicę,

- wpływa dodatnio na dziąsła,

- zapobiega odkładaniu się miękkich i twardych złogów nazębnych.

Pasta do zębów powinna zawierać różne ważne składniki m.in.:

- środki ścierne,

- środki pieniące,

- środki smakowo-zapachowe,

- zagęstniki,

- środki biologiczne czynne: substancje hamujące rozwój kamienia nazębnego, substancje znoszące nadwrażliwość szyjek zębowych, ekstrakty roślinne i substancje działające przeciwzapalnie, substancje działające profilaktycznie,

- środki konserwujące i bakteriostatyczne

2. Poprawna metoda oczyszczania zębów:

a) metoda ruchów okrężnych Fonesa – polecana dla dzieci i młodzieży.

b) metoda ruchów obrotowych ( wymiatania, roll, tzw. metoda dziąsło–ząb).

c) metoda Bassa – zalecana dla dorosłych. Zaletą tej metody czyszczenia jest usuwanie płytki bakteryjnej nie tylko z powierzchni zęba, ale i kieszonek dziąsłowych

d) metoda Hirschfelda – polega na wykonywaniu szczotka na zębach ruchów przypominających piłowanie.

e) metoda Bella tzw. fizjologiczna – szczotka ustawiona prostopadle do powierzchni czyszczenia zębów, jest przesuwana pionowo z dołu ku górze, czyli od brzegu siecznego w kierunku dziąsła. Stosowanie tej metody może uszkadzać tkanki miękkie i odsłonić szyjki zębowe.

f) metoda ruchów przypadkowych (poziomych) tzw. metoda szorowania – nieskuteczna, ale niestety często stosowana.

Szczotkując zęby w ten sposób nie można dokładnie oczyścić przestrzeni międzyzębowych, a jedynie wypukłe powierzchnie zębów. Jest nieskuteczna, wręcz szkodliwa; poziome szczotkowanie powoduje wypchniecie nalotów nazębnych do przestrzeni międzyzębowych, może przyczyniać się do obnażenia korzenia zębowego lub uszkodzenia szkliwa.

Osoby z chorobami przyzębia powinny stosować tzw. metody profilaktyczno - lecznicze pełniące jednocześnie funkcję higieniczną i leczniczą (masaż dziąseł)

Zaliczamy tutaj:

metodę Chartersa – to metoda skutecznego masowania dziąseł wykonywanego w następujący sposób:

szczotkę układa się poziomo, po kątem 45°,w okolicy szyjki zęba, tak aby włosie leżało częściowo na dziąśle, a częściowo na koronie zęba, zawsze skierowane do brzegu siecznego lub powierzchni żującej..

Szczotką należy wykonywać lekkie, precyzyjne ruchy wibrujące (drgająco-okrężne),przyciskające szczotkę do dziąsła. Po kilku ruchach zwalnia się nacisk szczotki na chwilę, aby krew ponownie napłynęła do dziąsła

Polecana jest szczególnie pacjentom z chorobami przyzębia (ze stwierdzoną recesją dziąseł i/lub utratą ich konturu).

metodę Stillmanna – Polega ona szczotkowaniu dziąseł w następujący sposób: szczotkę układa się pod kątem 45°,ale odwrotnie niż w metodzie Chartersa, gdyż skierowana włosiem do wierzchołka korzenia

Szczotka jest przyciśnięta do dziąsła i następnie wywijana w kierunku brzegów siecznych (powierzchni żujących), z jednoczesnym ruchem poprzecznie wibrującym.

Wibracja powinna być mocna, ale jednocześnie o niewielkiej amplitudzie.

Likwidacja przykrego zapachu z ust.

Najczęstsze przyczyny nieprzyjemnego zapachu z ust:

a) nalot na powierzchni języka,

b) zaleganie płytki bakteryjnej w przestrzeniach międzyzębowych,

c) stany zapalne przyzębia,

d) zmniejszone wydzielanie śliny.

Sposoby likwidacji przykrego zapachu z ust :

- codzienne oczyszczanie powierzchni grzbietowej języka przy użyciu szczotki i pasty do zębów,

- oczyszczaniu zębów i przestrzeni międzyzębowych,

- stosowanie środków o działaniu przeciwbakteryjnym, zawierających cynk,

- regularne usuwanie kamienia nazębnego,

- u osób ze zmniejszonym wydzielaniem śliny można stosować w celu profilaktycznym sztuczną ślinę w płynie lub w żelu,

- stosowanie profilaktyczne preparatów w postaci drażetek chlorofilowych do płukania lub tabletek zawierających cynk.

Fluorkowa profilaktyka próchnicy

Fluor (F)  jest pierwiastkiem chemicznym, należącym do grupy chlorowców.

Jest gazem o żołtawozielonkawej barwie i silnym zapachu .

Najczęściej występuje jako fluorek sodu, który ma postać przezroczystych lub matowych kryształów w kształcie sześcianów.

Fluor zapobiega próchnicy zębów.

Pierwiastek ten działa zarówno na szkliwo, jak i wielokierunkowo na bakterie płytki nazębnej.

Profilaktyka fluorkowa dzieli się na:

endogenną (bierna, masowa)

egzogenną (czynną, indywidualną, kontaktową).

Profilaktyka fluorkowa endogenna

Do metod endogennych zaliczamy:

- fluorkowanie wody wodociągowej,

- fluoryzacja tabletkowa,

- fluorkowanie produktów spożywczych.

W ten sposób zawarty w ślinie lub w wodzie do picia fluor przedostaje się do płynów tkankowych, które działają na niewyrznięty zawiązek zęba, z drugiej zaś strony, przez bezpośredni kontakt w jamie ustnej, wpływają na zęby już wyrznięte.

Profilaktyka fluorkowa egzogenna

inaczej fluoryzacja kontaktowa

Jej istotą jest wzbogacanie szkliwa we fluor podczas bezpośredniego kontaktu związków tego pierwiastka z powierzchnią wyrzniętego już zęba.

Skuteczność fluoryzacji kontaktowej zależy od:

Wieku pacjenta,

stopnia rozwoju zęba,

rodzaju stosowanego związku chemicznego z fluorem,

stężenia fluoru w stosowanym roztworze oraz jego pH,

metody fluoryzacji,

liczby zabiegów i solidności ich wykonania.

Trzy zasadnicze sposoby miejscowego stosowania związków fluoru w celach profilaktycznych:

pędzlowanie lub wcieranie żeli, roztworów fluorków oraz lakierów fluorkowych.

szczotkowanie zębów żelami lub roztworami albo płukanie jamy ustnej roztworami fluorków,

indywidualne stosowanie do czyszczenia zębów roztworów fluorków, zawierających związki fluoru o bardzo małym stężeniu

Inne metody fluoryzacji kontaktowej:             

jonoforeza fluorowa – polega ona na wbudowywaniu jonów fluorkowych do twardych tkanek zęba za pomocą prądu stałego o małym natężeniu. Wskazana jest w szczególnie ostrej próchnicy, nadwrażliwości szyjek zębowych oraz patologicznym uszkodzeniu szkliwa pochodzenia niepróchnicowego,

aligatory – mogą nimi być łyżki stosowane do jonoforezy fluorowej, łyżki wyciskowe do żuchwy. Są one wykonywane z tworzywa sztucznego

laki fluorkowane – stosowane w przypadku konieczności opanowania próchnicy bruzd i dołków. W skład fluorkowych laków szczelinowych wchodzą najczęściej aminofluorki, połączone z organiczną żywicą, polimeryzująca pod wpływem działania katalizatora chemicznego, promieni nadfioletowych lub światła widzialnego,

gumy do żucia z fluorem,

fluorkowane nici dentystyczne.

Postępowanie profilaktyczne w grupach wysokiego ryzyka próchnicy

W przypadku potwierdzonego wysokiego ryzyka próchnicy postępowanie powinno być ukierunkowane na zwalczanie ujawnionych czynników, odpowiedzialnych za ryzyko

Postępowanie profilaktyczne u osób z wysokim ryzykiem próchnicy powinno zawierać następujące elementy:

szczegółowy instruktaż dietetyczny i higieniczny, z odpowiednia motywacją i kontrola skuteczności,

profesjonalne mechaniczne oczyszczanie zębów, kontrola płytki bakteryjnej,

miejscowe aplikacje żelu fluorkowego, a najlepiej lakieru fluorkowego,

zastosowanie laku szczelinowego we wszystkich zębach trzonowych i przedtrzonowych,

wykonywanie testów ślinowych co 6 miesięcy.