1

Bogdan Chazan
Marian Gabryś
Maria Środoń
Wiktoria Wróblewska

Ekspertyza

Zdrowotne następstwa przedwczesnej

inicjacji seksualnej u dziewcząt

redakcja tekstu

Prof. dr hab. med. B. Chazan

Warszawa, 16.01.2007r.

2

Ekspertyza

przygotowana dla Rzecznika Praw Dziecka

pt. „Zdrowotne następstwa inicjacji seksualnej u dziewcząt”.

Wstęp

str. 3

Prof. dr hab. med. Bogdan Chazan – dyrektor Szpitala Ginekologiczo-Położniczego
im. Św. Rodziny, ul. Madalińskiego 25, 02 544 Warszawa, przewodniczący Sekcji
Demografii Medycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN,

[e-mail]

Cześć I.

str. 7

Dr Wiktoria Wróblewska – adiunkt w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej
Handlowej al. Niepodległości 164, 02 554 Warszawa,

[e-mail]

1.

Wprowadzenie

2.

Dane epidemiologiczne dotyczące inicjacji seksualnej młodzieży w
Polsce i na świecie

3.

Społeczne, demograficzne i psychologiczne następstwa przedwczesnej
inicjacji seksualnej – przegląd literatury światowej

4.

Wczesna inicjacja seksualna a wielopartnerstwo .

5.

Społeczne i demograficzne aspekty ciąż i rodzicielstwa u nastolatek.

6.

Piśmiennictwo

Cześć II.

str. 51

Prof. dr hab. med. Marian St. Gabryś – prof. nadzw. AM we Wrocławiu, Al. Wiązowa 8a ,
53 127 Wrocław ,

[e-mail]

1.

Rozwój układu immunologicznego u dziewcząt

2.

Inicjacja seksualna a zdrowie kobiety

3.

Wpływ inicjacji seksualnej kobiety na funkcje prokreacyjne w
przyszłości.

4.

Medyczne aspekty macierzyństwa nieletnich.

5.

Związek pomiędzy inicjacja seksualną i patogenezą nowotworów
narządów płciowych u kobiet.

6.

Piśmiennictwo.

Cześć III.

str. 64

Maria Środoń, MA(Cantab)- dyrektor wykonawczy MaterCare Polska,

[e-mail]

1.

Psychologiczne i społeczne aspekty

2.

Polityka zdrowotna w dziedzinie aktywności seksualnej nieletnich

3.

Podsumowanie

4.

Przegląd piśmiennictwa

3

Bogdan Chazan

Wstęp.

Zbyt wczesna aktywność seksualna często prowadzi do niekorzystnych

następstw zdrowotnych (choroby przenoszone drogą płciową, niepłodność i

powikłania przebiegu ciąż w przyszłości), urazów emocjonalnych, innych

ryzykownych dla zdrowia zachowań i urodzeń pozamałżeńskich.

Choroby przenoszone drogą płciową (sexually transmitted diseases –

STD) pojawiają się najczęściej u osób młodych, jedna czwarta aktywnych

seksualnie nastolatek ulega takim zakażeniom. Szczególnie niebezpieczne są

zakażenia wirusowe: HIV, wirusem opryszczki a przede wszystkim wirusem

brodawczaka (HPV), który jest przyczyną zachorowań w dorosłym wieku na

raka szyjki macicy. Z kolei wśród zakażeń bakteryjnych najgroźniejsze dla

młodych dziewcząt jest zakażenie Chlamydia trachomatis, ponieważ prowadzi

do zapalenia jajowodów i niepłodności.

Istnieje korelacja pomiędzy aktywnością seksualną młodych osób i pojawieniem

się u nich innych antyzdrowotnych zachowań: paleniem tytoniu, piciem

alkoholu i używaniem narkotyków.

Przedwczesna aktywność seksualna prowadzi nierzadko do urazów

psychologicznych, pojawienia się poczucia winy i depresji. Emocjonalne

trudności mogą wynikać z poczucia zagrożenia chorobą lub pojawić się po

zakażeniu lub zajściu w nieplanowaną ciążę. Intymne związki wśród młodych są

często niestabilne i ich rozpad stanowić może zagrożenie dla trwałych relacji w

przyszłości. Relacje te mogą być zagrożone poprzez pojawienie się niepłodności

czy trudności w donoszeniu ciąży, będących skutkiem zbyt wczesnych i

licznych kontaktów seksualnych.

4

Urodzenia pozamałżeńskie zdarzają się szczególnie często wśród

młodocianych w porównaniu z innymi grupami wiekowymi. Szerzej o

problemach z tym związanych, czynnikach ryzyka jak i następstwach będzie

mowa w dalszych częściach ekspertyzy.

Jak widać, problem przedwczesnej aktywności seksualnej jest istotny z

punktu widzenia zdrowia publicznego. Walka z zagrożeniami zdrowotnymi jest

najbardziej skuteczna wówczas, kiedy w działaniach prozdrowotnych skupimy

się na profilaktyce pierwotnej, to znaczy usuwaniu czynników ryzyka zachowań

niesprzyjających zdrowiu. Profilaktyka wtórna, to znaczy działania w kierunku

ograniczenia szkód wynikających z ryzykownych dla zdrowia zachowań jest

mniej skuteczna. Jako przykład może służyć zapobieganie przypadkom raka

płuca, którego jedną z przyczyn jest palenie papierosów Profilaktyka wtórna

polegać tu będzie na zaleceniu używania papierosów z filtrem lub częstego

wykonywania

prześwietlenia

płuc.

Oczywiście,

takie

postępowanie

profilaktyczne będzie mniej skuteczne niż porzucenie palenia. Podobnie w

przypadkach zagrożeń związanych z przedwczesną aktywnością seksualną

dobre rezultaty przynoszą programy prozdrowotne ukierunkowane na

profilaktykę pierwotną – wierność, wstrzemięźliwość seksualną, opóźnienie

podjęcia współżycia seksualnego. Barierowe środki antykoncepcyjne (wtórna

profilaktyka) są mało skuteczne w zapobieganiu STD spowodowanych przez

wirusy. Rada jaką przedstawia się w niektórych programach edukacji

seksualnej: „Jeżeli podjęłaś współżycie płciowe, powiemy ci jak to robić

bezpiecznie” osłabia podstawowy, skuteczny przekaz zachęcający do

przedmałżeńskiej abstynencji seksualnej : „Nie rób tego jeszcze, poczekaj na

prawdziwą miłość i małżeństwo”. Wychowanie seksualne nie może być

oderwane od świata uczuć, przyjaźni i odpowiedzialności, tłumić wrażliwości i

wstydu. Doświadczenie uczy (przykład Wielkiej Brytanii), że wdrożenie

programów, których celem było zmniejszenie liczby niezamierzonych ciąż u

nastolatek poprzez zwiększenie dostępności środków antykoncepcyjnych nie

5

spowodowało zmniejszenia aktywności seksualnej w grupach docelowych ani

liczby ciąż.

Programy edukacyjne ukierunkowane na abstynencję seksualną nie tylko

przekazujące wiedzę ale także wpływające na zachowania i postawy okazały się

skuteczne w zmniejszaniu aktywności seksualnej u ich uczestników. Niektóre z

tych programów dostarczają wiedzę rodzicom, potrzebną by doradzić dzieciom

jak zapobiec destrukcyjnym zachowaniom seksualnym, zmniejszyć ryzyko STD

i nieplanowanych ciąż. Doceniając konieczność rozumienia korzyści płynących

z abstynencji seksualnej trzeba jednak umożliwić młodym ludziom pełne

zrozumienie istoty ryzyka i możliwości zapobiegania.

Zmniejszenie częstości zakażeń HIV w Ugandzie jakie obserwuje się od

1993 roku, w tym wśród kobiet w ciąży przypisuje się w dużej części zmianom

zachowań, przede wszystkim zmniejszeniu liczby partnerów seksualnych. Nie

uważa się, by decydujące było znaczenie promocji stosowania barierowych

ś

rodków antykoncepcyjnych.(J.A. Hogle – ed: What Happened in Uganda ?

Declining HIV prevalence, behavior change and the national response. USAID,

September 2002).

Zmniejszenie częstości niekorzystnych następstw zdrowotnych wczesnej

inicjacji seksualnej młodych ludzi można uzyskać zwiększając dostępność

poradnictwa medycznego. Pamiętajmy, że łatwiej sprzedać lub podarować

prezerwatywę niż zachęcić do wizyty u ginekologa. Porada medyczna w

dostępnym miejscu, przyjazna dla pacjenta umożliwia podjęcie działań

wpływających na zmianę postaw i/lub minimalizujacych ryzyko powikłań.

Konieczne jest szkolenie personelu medycznego dotyczące zarówno

merytorycznej wiedzy jak i podejścia do młodego pacjenta i jego/jej rodziców.

Lekarz jest autorytetem, także w edukacji dotyczącej zdrowia prokreacyjnego,

ale trzeba stwierdzić, że nie jest od do tej roli odpowiednio przygotowany. Nie

należy pomijać potrzeb zdrowotnych chłopców. Dziewczęta są biologicznie

bardziej podatne na choroby przenoszone drogą płciową jednak chłopcy są

6

mniej skłonni do poszukiwania pomocy medycznej po wystąpieniu objawów

choroby, częstsze są u nich zakażenia bezobjawowe. Konieczne wydaje się

coroczne badanie aktywnych seksualnie młodych ludzi w kierunku zakażenia

Chlamydia, które nieleczone prowadzić może do niepłodności..

7

Wiktoria Wróblewska


Część I.


1. Wprowadzenie

Tło społeczne i kulturowe opisywanych procesów.

W wielu rozwijających się krajach Afryki, Azji i Ameryki Południowej,

młoda dziewczyna osiąga status dorosłości wkrótce po wystąpieniu regularnych

menstruacji. Jest to sytuacja, która powoduje, że w życiu nastolatek nie

występuje w zasadzie okres przejściowy pomiędzy czasem bycia dzieckiem a

dorosłym. W społeczeństwach określanych jako nowoczesne, objętych

procesem modernizacji, na który składa się szereg przeobrażeń społecznych,

ekonomicznych, technicznych i kulturowych, sytuacja taka nie jest znana.

Wcześniejszy rozwój dzieci i młodzieży, przejawiający się w szybszym

dojrzewaniu fizycznym, wydłużony okres kształcenia, bez konieczności

wczesnego podejmowania pracy spowodowały, że znamienne stało się coraz

dłużej trwające przejście od okresu dzieciństwa do dorosłości, a więc okres

młodości w kolejnych generacjach staje się coraz dłuższy. Jednocześnie

zwiększenie swobody i sfer wolności ludzi młodych spowodowały zwiększenie

ich niezależności od świata dorosłych. Młodzież stała się odrębną,

autonomiczną i ważną grupą społeczną, posiadającą swoje prawa, kulturę i

system norm, coraz mniej zbieżny z normami poprzednich pokoleń. Dzieci i

młodzież stanowią także bardzo znaczącą grupę konsumentów, która podlega

działaniom rynkowym producentów towarów i usług. Proces ten można określić

mianem "emancypacji młodzieży" i tworzy on tło dla omawianych zagadnień. Z

procesem tym łączą się także zmiany, które zaszły w latach 60. i 70. w systemie

norm i obyczajowości seksualnej obejmujące m.in. związki kohabitacyjne i

związki seksualne wśród osób młodych..

8

Odkrywanie tematów tabu i odreagowanie ograniczeń przeszłości w

sferze płciowości i życia seksualnego człowieka stało się jednym z bardziej

widocznych elementów okresu transformacji systemowej lat 90. w Polsce.

Proces ten przyniósł niewątpliwie dowartościowanie sfery seksualnej i odkrycie

jej pozytywnego wymiaru, ale zawierał także elementy negatywne. Intymność,

delikatność i piękno tej sfery życia bywały wypaczane przez wizje lansowane w

kulturze masowej, co nakładało się na naturalne trudności i napięcia związane z

okresem dojrzewania osób młodych. W Polsce obserwuje się także proces

westernizacji, czyli przenikanie i przejmowanie, szczególnie przez młodzież i

dzieci, różnych wartości i wzorców zachowań typowych dla krajów

zachodnich. Ważnym elementem zachodzących przemian jest osłabienie roli

autorytetów i ich ograniczone oddziaływanie na życie społeczne oraz

kształtowanie osobowości osób dorastających. Znaczenie zależności pionowych

zostało zastąpione odniesieniami poziomymi, które oznaczają opinie

rówieśników, środowisko kolegów oraz wpływ mediów (Wróblewska 2001).

Przemiany te łączą się z gwałtowną dekonstrukcją dotychczasowych wzorców

aksjologicznych młodzieży w Polsce i odchodzeniem od tradycyjnych norm i

wartości.

Podstawowe źródła danych wykorzystane w przygotowaniu ekspertyzy.

W opracowaniu wykorzystano dane źródłowe pochodzące z badań:

Wyniki Badania postaw młodzieży wobec spraw seksualności, które zostało

przeprowadzone we wrześniu 1996 roku przez Pracownię Badań

Społecznych w Sopocie. Badaniem objęto ogólnopolską kwotową próbę

uczniów szkół ponadpodstawowych wszystkich typów (bez szkół

specjalnych). Udział w badaniu wzięło 10106 uczniów ze 128 szkół w 58

miejscowościach. Badanie jest reprezentacyjne ze względu na płeć uczniów,

9

rodzaj szkoły oraz wiek. Badanie było realizowane metodą audytoryjną za

pomocą ankiety wypełnianej osobiście przez uczniów przy zapewnieniu

pełnej anonimowości respondentom (Wróblewska, 1998).

Wyniki ankietowego badania "Przemiany rodziny i wzorce dzietności w

Polsce” zrealizowanego w 1991 roku przez Instytut Statystyki i Demografii

SGH. Badanie miało charakter retrospektywny i objęło osoby w wieku 18-49

lat (4211 kobiet oraz 4313 mężczyzn). Badanie było wykonane w ramach

międzynarodowego

projektu

Family

and

Fertility

Survey

(FFS)

rekomendowanego przez Population Activities Unit UN/ECE, a jego wyniki

są porównywalne z wynikami podobnych badań zrealizowanych w innych

krajach Europy. Badanie jest reprezentatywne dla dorosłej ludności Polski i

może być wykorzystane do analizy w zakresie historii zdarzeń obejmujących

m.in. proces formowania rodziny i zachowań reprodukcyjnych (Holzer,

Kowalska, 1997).

Międzynarodowe badanie porównawcze "Determinants of affective and

sexual behaviors among students", które było koordynowane przez

naukowców z Uniwersytetu „La Sapienza” w Rzymie i obejmowało

studentów we Włoszech, Francji, Japonii, Australii, USA, Rosji, Bułgarii,

Rumunii i w Polsce. Celem badania było poznanie uwarunkowań życia

emocjonalnego i seksualnego studentów, ich opinii, postaw i zachowań w tej

sferze. Badanie w Polsce pod nazwą „Zachowania i postawy studentów w

sferze seksualnej” zostało zrealizowane w roku akademickim 2001/2002

przez Instytut Statystyki i Demografii SGH w Warszawie. W badaniu wzięło

udział 1600 studentów wylosowanych z czterech uczelni w wieku 19-23 lata

(Wróblewska, 2006, Wróblewska i inni, 2003).

10

Wyniki badań dotyczących młodzieży w Polsce uzyskane na podstawie

przeglądu literatury przedmiotu. W szczególności są to:

Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) 2001/2002 -

badanie międzynarodowe prowadzone przez zespół badaczy we

współpracy z Biurem Europejskim Światowej Organizacji Zdrowia.

Celem badania była ocena stanu zdrowia osób młodych i ich

samopoczucia (well-being) oraz zachowań zdrowotnych w kontekście

społecznym. Badanie jest powtarzane cyklicznie co cztery lata (od

1983/1984 roku) i obejmuje coraz większą liczbę krajów. Zastosowanie

standardowego kwestionariusza, wypełnianego metodą audytoryjną oraz

losowy dobór próby pozwala na uogólnianie i porównywanie jego

wyników. W Polsce ostatnie badanie z tego cyklu (Badanie nad

zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC) było zrealizowane

w lutym i marcu 2002 roku i objęło 3204 chłopców i 3179 dziewcząt

odpowiednio: 2100, 2131 oraz 2152 w wieku 11,13 i 15 lat.

Kierownikiem badań w Polsce była prof. B.Woynarowska. W ekspertyzie

wykorzystano wyniki zawarte w raporcie Young people’s health in

context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study:

international report from the 2001/2002 survey, eds. C. Currie et al.,

Health Policy for Children and Adolescents; No. 4, WHO 2004.

Badanie dotyczące zdrowia, zadowolenia z życia i zachowań

zdrowotnych uczniów szkól ponadgimnazjalnych w Polsce zrealizowane

w lutym i marcu 2005 roku i obejmujące uczniów wszystkich typów szkół

w wieku 16 lat (N=1514) oraz 18 lat (N=1379). W badaniu wykorzystano

m.in. standardowy kwestionariusz z Badania nad zachowaniami

zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (opisany powyżej). W ekspertyzie

korzystano z wyników zawartych w raporcie Zdrowie subiektywne,

zadowolenia z życia i zachowań zdrowotnych uczniów szkól

11

ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych

i ekonomicznych (red. A.Oblacińska i B.Woynarowska, 2006).

Badania „Młodzież ‘88” (N=1292), „Młodzież ‘94” (N=1260),

„Młodzież ‘96” (N=1275) zrealizowane przez Centrum Badania Opinii

Społecznej w latach: 1988, 1994 oraz 1996. Badaniami tymi objęte zostały

ogólnopolskie reprezentatywne próby uczniów ostatnich klas szkół

ponadpodstawowych. Sposób przeprowadzenia badań (realizowane były

metodą audytoryjną), próby uczniów oraz zastosowane pytania w

kwestionariuszach pozwalają na porównywanie uzyskanych wyników dla

kolejnych lat. Badania te mają charakter sondażowy, a blok kilku pytań

dotyczących życia seksualnego i opinii o tej sferze życia stanowi jeden z

ich elementów.

Dane statystyczne pochodzące ze sprawozdawczości GUS opublikowane w

„Rocznikach Demograficznych” 1986-2005.

Dane statystyczne zawarte w międzynarodowych bazach danych Rady

Europy - dostępne na stronie

www.coe.int/population/

Dane z badań realizowanych w innych krajach uzyskane na podstawie

przeglądu piśmiennictwa naukowego w zakresie tematyki objętej ekspertyzą,

głównie angielskojęzyczne.

12

2.

Dane epidemiologiczne dotyczące inicjacji seksualnej młodzieży w
Polsce i na świecie

Dane epidemiologiczne i opis zmian zachodzących w Polsce

Do końca lat osiemdziesiątych przemiany zachodzące w Polsce w

postawach i zachowaniach młodzieży w dziedzinie życia seksualnego miały

charakter ewolucyjny i polegały na powolnym upowszechnieniu się zachowań

dawniej występujących w mniejszej skali. Niewątpliwie zjawisko zbierania

pierwszych doświadczeń seksualnych przez osoby młode i kilkunastoletnie

miało miejsce, ale częściej związane było z zawarciem małżeństwa lub co

najmniej planami dotyczącymi małżeństwa (Holzer, Kowalska 1997).

Wyniki badań z lat następnych wskazują na szybko zachodzące zmiany w

kodeksie obyczajowości seksualnej dzieci i młodzieży w Polsce. Zmniejszyło

się przede wszystkim znaczenie normy polegającej na zachowaniu czystości

przedmałżeńskiej, a powszechną aprobatę zyskał pogląd, według którego

związek uczuciowy daje wystarczające przyzwolenie do podejmowania

kontaktów seksualnych (m.in. CBOS 1988-1999; Wróblewska, 1998)

Dla większości młodych osób objętych badaniami CBOS niezbędnym

warunkiem podjęcia życia seksualnego był związek uczuciowy (rys.1).

Charakterystyczne jest, iż najbardziej znaczące zmiany wystąpiły na początku

lat 90. W roku 1994 w porównaniu do roku 1988 zmniejszył się dwukrotnie (z

44% do 21%) udział osób opowiadających się za tradycyjnymi zasadami,

według których warunkiem podjęcia współżycia jest zawarcie małżeństwa; w

następnych latach (1996 i 1998) zmiany były już mniej znaczące.

Odpowiedzi na pytanie „W jakim przypadku można już rozpocząć z kimś

współżycie seksualne?” uczniów szkół ponadpodstawowych (Badania postaw

młodzieży wobec spraw seksualności) potwierdzają duże przyzwolenie

nastolatków drugiej połowy lat 90. na podejmowanie życia seksualnego poza

13

małżeństwem. W badanej grupie nastolatków w wieku 15-19 lat większość -

65% dziewcząt i 45% chłopców- akceptowała współżycie seksualne, gdy

istnieją więzi emocjonalne (jeżeli się kocha daną osobę i jest z nią w związku);

25% chłopców i 7% dziewcząt zgadzało się, że można rozpoczynać współżycie

jeżeli zna się i lubi daną osobę, a 20 % chłopców i 6% dziewcząt wyraziło

aprobatę dla instrumentalnego traktowania seksu ( jeśli tylko ma się ochotę)

(Wróblewska, 1998).

Zachodzące przemiany postaw znajdują swoje odniesienie na

płaszczyźnie zachowań. Porównanie danych pochodzących z badania

"Przemiany rodziny i wzorce dzietności" (FFS 1991) z wynikami badań

późniejszych pozwala na wniosek, iż doświadczenie inicjacji seksualnej

nastolatków lat 90. i dalszych wyprzedza o ok. dwa lata doświadczenia

pokolenia ich rodziców. Wynik taki uzyskujemy z porównania mediany wieku

inicjacji

1

.

Mediana wieku w momencie inicjacji dla nastolatków lat 60., 70. oraz

początku lat 80. była na zbliżonym poziomie i wynosiła dla kobiet ok.20,5-20,7

lat, a dla mężczyzn 20,6-20,8 lat (Tabl.1). Tendencję obniżania się wieku

inicjacji można zauważyć dla osób urodzonych w latach 1967-71, dla których

mediana wyniosła 19,6 lat dla kobiet i 19,7 lat dla mężczyzn. Uzyskane wyniki

oznaczają, że w pokoleniu obecnych 40-latków i 50-latków większość osób

podejmowała współżycie mając co najmniej 20 lat. Odsetek

osób, które miały

pierwsze doświadczenia seksualne będąc w wieku co najwyżej 18 lat wśród

osób urodzonych w latach 1947-51 wynosił 17% dla kobiet i 19% dla mężczyzn,

1

Mediana oznacza, że połowa osób danej generacji podjęła współżycie seksualne będąc w wieku niższym lub

co najwyżej równym medianie. Im wyższa wartość mediany tym większy udział odkładających inicjację na lata
późniejsze. Należy podkreślić, że badania realizowane wśród osób nastoletnich nie pozwalają na wyznaczenie
ś

redniego wieku inicjacji, gdyż do wyznaczenia średniej potrzebne są informacje o wieku inicjacji wszystkich

osób w populacji. Dopóki są osoby, które nie podjęły współżycia w badanej generacji, średnia nie będzie
charakteryzować całej populacji. Średnie mogą być wyznaczone dla generacji osób starszych.

14

a dla kohorty urodzeniowej 1967-71 odpowiednio 25% dla kobiet i 21% dla

mężczyzn.

Mediana wieku inicjacji seksualnej wyznaczona na podstawie badania z

1996 roku dla uczniów szkół średnich urodzonych w latach 1977/1978

wynosiła odpowiednio18,9 lat dla kobiet i 18 lat dla mężczyzn, co oznacza, że

50% osób miało doświadczenie inicjacji seksualnej w wieku co najwyżej 18 lat

(wśród chłopców) oraz przed ukończeniem 19 lat (wśród dziewcząt).

Szczegółowe zestawienie udziału nastolatków z doświadczeniem inicjacji

seksualnej dla każdej grupy wieku przedstawia tabela 2. Odsetek podejmujących

współżycie seksualne narastał w kolejnych grupach wieku. Wśród uczniów

będących w wieku 17 lat doświadczenie inicjacji seksualnej deklarowało ponad

30% dziewcząt i ponad 40% chłopców, a wśród uczniów 19-letnich odsetki te

wynosiły ponad 50% dla dziewcząt i ponad 60% dla chłopców.

Podobne wyniki uzyskano w badaniach CBOS dla lat 1994, 1996 i 1998

dla uczniów ostatnich klas szkół średnich (tabl.3). Szczególnie znaczący wzrost

udziału osób mających za sobą doświadczenie inicjacji seksualnej jest widoczny

pomiędzy badaniem zrealizowanym w roku 1988 i 1994. Wynik taki potwierdza

uwagę wcześniejszą dotyczącą zasadniczej zmiany w postawach i

zachowaniach nastolatków, która była obserwowana na początku okresu

transformacji systemowej w Polsce.

Z najnowszych badań zrealizowanych w 2005 roku wśród uczniów 16- i

18-letnich wynika, iż wśród chłopców co trzeci 16-latek i co drugi 18-latek

deklarował doświadczenie inicjacji seksualnej, a wśród dziewcząt odpowiednio

co piąta osoba w grupie 16-letnich i prawie połowa z dziewcząt 18-letnich

(Tabl.4). Udział osób, które podały wiek inicjacji wynoszący nie więcej niż 15

lat w obydwu grupach wieku dziewcząt jest zbliżony i wynosi ok.6%, podczas

gdy wśród chłopców występuje duża różnica: 17% wśród 16-latków vs 10%

wśród 18-latków. Rozbieżność taka może budzić pewne zastrzeżenia, co do

prawdziwości deklaracji w grupie chłopców. Jak wynika z wnioskowania

15

przedstawionego w przypisie

2

, wśród młodszych chłopców mogą być zawyżane

odsetki osób z doświadczeniem inicjacji seksualnej.

Porównując wyniki z badania z 2005 roku z wynikami uzyskanymi w

badaniu uczniów zrealizowanym w 1996 roku, należy zauważyć zbliżony udział

osób z doświadczeniem inicjacji wśród 18-letnich chłopców, który był w 2005

roku nawet nieznacznie niższy niż w badaniu z 1996 roku (49,9% vs. 51,3%

)

.

Widoczny jest natomiast wzrost odsetka aktywnych seksualnie dziewcząt,

szczególnie 18-letnich - z 38% do 47%, a wśród 16-letnich z 16% do 21%.

Inicjacja seksualna nastolatków – przegląd międzynarodowy

Mimo opisanych wyżej zmian wskazujących na obniżanie się wieku

inicjacji seksualnej, można wciąż mówić o stosunkowo późnym wchodzeniu

nastolatków Polsce w życie seksualne i odkładaniu podejmowania kontaktów

seksualnych na czas późniejszy.

Na takie stwierdzenie wskazuje m.in. porównanie wyników dla grupy 35

krajów objętych badaniem Health Behaviour in School-aged Children Study -

HBSCS 2001/2002. Polska należy do grupy krajów o najniższym odsetku

młodzieży, która deklarowała inicjację seksualną w wieku do 15 lat (rys.1).

Odsetek zbliżony do notowanego dla dziewcząt w Polsce, czyli niższy od 10%,

był tylko w Grecji, Izraelu, Macedonii i na Chorwacji. Dla chłopców tylko

nieznacznie niższy niż w Polsce – poniżej 20%- był w Hiszpanii i w Czechach, a

zbliżony w Estonii, na Łotwie, a także w Austrii i Finlandii. We wszystkich

innych krajach udział osób deklarujących inicjację seksualną w tym wieku był

2

Można postawić hipotezę, iż chłopcy młodsi mają tendencję do zawyżania tych odsetków poprzez deklaracje

niezgodne z prawdą, a wynikające z np. ich chęci pochwalenia się, mody czy dowartościowania w środowisku
rówieśników. O tym, że to młodsi chłopcy podają odpowiedzi nieprawdziwe, może świadczyć fakt, iż w
badaniu zrealizowanym trzy lata wcześniej w 2002 roku, które objęło uczniów wówczas 15-letnich , a więc
mających 18-lat w 2005 roku, odsetek deklarujących inicjację seksualną do 15-go roku życia wyniósł ponad
20%. Jak wynika z deklaracji grupy badanej w roku 2005 odsetek ten był zdecydowanie niższy i wynosił mniej
niż 10% (9,7%). Taka różnica wynosząca ponad 10% nie mieści się w granicach błędu statystycznego.

16

zdecydowanie wyższy niż w Polsce. Najwyższe odsetki aktywnych seksualnie

nastolatków w wieku 15 lat - przekraczające 40% - wystąpiły wśród dziewcząt

mieszkających w Anglii i Walii oraz w Szwecji i w Niemczech, a wśród

chłopców na Ukrainie, w Rosji, Belgii, Anglii i Szkocji oraz w Macedonii.

Wysokie odsetki podejmujących wcześnie inicjację seksualną notowane są także

wśród nastolatków w USA.

Zachodzące zmiany w poziomie mediany wieku inicjacji seksualnej w

kolejnych generacjach, począwszy od osób urodzonych w latach 30. do tych

urodzonych w latach 70., dla krajów Europy Zachodniej przedstawia rysunek 2

(Kontula, 2003). Zasadniczo we wszystkich krajach występuje trend polegający

na obniżaniu mediany wieku inicjacji w generacjach młodszych w porównaniu

ze starszymi. Trend ten jest bardziej wyraźny wśród kobiet. Wśród mężczyzn,

po spadku związanym z okresem rewolucji seksualnej, wiek inicjacji jest w

miarę stabilny i dla kolejnych generacji nastolatków lat 70. 80. i 90. mediana

utrzymuje się na poziomie od ok. 16,5 lat do 18,5 lat, w zależności od kraju.

Najwcześniej podejmują kontakty seksualne chłopcy w krajach Europy

Południowej i tam także notowane są najniższe wartości mediany, która spadła

np. w Portugalii do poziomu 16 lat. We Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Grecji,

a także we Francji, Niemczech i Holandii chłopcy mają swój pierwszy stosunek

wcześniej niż dziewczęta. W takich krajach jak Szwecja, Finlandia, Dania,

Norwegia, a więc krajach Europy Północnej, to dziewczęta są młodsze od

chłopców, gdy rozpoczynają życie seksualne.

Warto zauważyć, że wśród kolejnych generacji kobiet nastąpiło większe

obniżenie wieku inicjacji niż wśród mężczyzn. W takich krajach jak Finlandia,

Szwecja, Holandia, Portugalia, Grecja, Rosja i Estonia mediana wieku inicjacji

seksualnej obniżyła się o ok. cztery lata dla kobiet urodzonych na początku lat

80. w porównaniu do generacji z początku lat 30. Dla mężczyzn obserwowany

spadek wyniósł ok. dwóch lat. Najniższy wiek inicjacji seksualnej młodych

17

kobiet notowany był w Anglii, gdzie mediana wynosiła zaledwie 16,2 lat

3

.

Bardzo niski jest także w takich krajach, jak Szwecja, Finlandia, Norwegia,

Estonia, gdzie wynosi ok. 16,5 – 17 lat. Zdecydowanie później podejmują życie

seksualne dziewczęta w krajach bardziej tradycyjnych, takich jak Włochy,

Hiszpania, Portugalia czy Francja. Mediana w tych krajach jest wyższa o ok. 1-

1,5 roku i sięga 18 lat.

Opisane wcześniej wyniki badań dla nastolatków w Polsce klasyfikują nas

w rankingu z innymi krajami Europy wśród krajów o najwyższym wieku

inicjacji seksualnej. Mniejsze różnice są notowane dla chłopców niż dla

dziewcząt. Z drugiej strony szybsze obniżanie wieku inicjacji występuje w

Polsce wśród dziewcząt, co może wskazywać na naśladowanie trendów

obserwowanych wcześniej wśród nastolatek innych krajów.

Czynniki powiązane z ryzykiem wczesnej inicjacji

Zachowania nastolatków w sferze seksualnej, abstynencja lub aktywność

seksualna, mają wielopłaszczyznowe uwarunkowania i mogą być wspierane

przez różne czynniki, wśród których wymienia się: indywidualne (np.

wykształcenie, poziom intelektualny, czynniki psychologiczne, zachowania

ryzykowne - palenie papierosów, kontakt z narkotykami, alkohol); środowisko

rówieśnicze (np. normy, zachowania); środowisko rodzinne (np. kontrola

rodziców, status społeczno-ekonomiczny); czynniki instytucjonalne (np. szkoła,

kościół) (Whitaker et al., 2000).

Jako przykład zróżnicowania zachowań związanych z edukacją podajemy

wyniki dla uczniów objętych badaniem CBOS (tabl.3). Uczniowie ostatnich klas

liceów ogólnokształcących rzadziej angażowali się w kontakty seksualne niż

uczniowie ostatnich klas szkół zawodowych i techników (54% vs 64%).

3

Dane pochodzą z badania zrealizowanego wśród kobiet w wieku 20-24 lata w 1998 roku (Kontula, 2003)

18

Należy podkreślić, że we wszystkich krajach zachodnich, później

angażują się w związki seksualne osoby kontynuujące naukę na studiach

wyższych niż ci, którzy zakończyli edukację na niższym poziomie. Wniosek taki

dotyczy w szczególności kobiet i wskazuje na jeden z czynników związanych z

ryzykiem wcześniejszej inicjacji, którym jest poziom wykształcenia.

Mediana wieku inicjacji dla studentów w Polsce jest wyższa o 1,5 lat dla

mężczyzn i o prawie dwa lata dla kobiet w porównaniu do wyników dla

uczniów szkół średnich. W wieku 20 lat prawie 55% badanych studentek i 40%

studentów żyło w dziewictwie. Wśród studentów odnotowano także mały

odsetek osób, które podjęły współżycie w wieku 16 lat lub mniej; niższy niż w

innych grupach młodzieży. W wieku 15 lat lub mniej współżyło 4% chłopców i

1% dziewcząt, a wieku do 16 lat odpowiednio 10% i 5% (Wróblewska 2006).

Jednocześnie wyniki w zakresie częstości i wieku pierwszych kontaktów

seksualnych studentów potwierdzają późną inicjację seksualną osób młodych w

Polsce w porównaniu do innych krajów. Tylko wyniki dla studentów w Japonii

był porównywalne z danymi dla studentów w Polsce (tabl.5).

Wśród czynników różnicujących zachowania w sferze seksualnej

młodzieży w Polsce istotną rolę odgrywa system wartości i norm wynikający z

przekonań i życia religijnego młodzieży. W grupie studentów, dla których

religia miała duże znaczenie, zdecydowana większość (71% kobiet i 68%

mężczyzn) żyła w czystości i nie podejmowała współżycia, podczas gdy wśród

tych, dla których religia nie miała znaczenia odsetek bez doświadczenia inicjacji

seksualnej był na poziomie poniżej 25% dla mężczyzn i 27% dla kobiet (tabl.6).

Religijność jest szczególnie istotna na poziomie decyzji o podjęciu współżycia

seksualnego, nie ma natomiast wpływu na dalsze postępowanie np. wybór

metody zapobiegania ciąży (Wróblewska i inni, 2003).

Czynnikami współwystępującymi ze zwiększonym ryzykiem inicjacji

seksualnej wśród młodych i bardzo młodych osób są także inne zachowania

ryzykowne, do których należy kontakt z alkoholem, narkotyki, palenie

19

papierosów, aktywny kontakt z pornografią, a także wychodzenie na dyskoteki,

atrakcyjność fizyczna kobiet i aktywność fizyczna mężczyzn. Na takie

powiązania wskazują wyniki badań i analiz zawierających wyniki dla

nastolatków w Polsce (m.in. Zdrowie subiektywne…,2006; Young people’s

health…,2004; Wróblewska, 1988; 2003), jak i w innych krajach (m.in. Edgardh

2000, Lammers et all, 2000; Whitbeck et all, 1999;

Orr et all, 1991, Zabin et all,

1986).

Tabl.1 Wiek inicjacji seksualnej (mediana) wśród osób urodzonych w latach 1952-1971-

‘pokolenie rodziców’

Rok urodzenia

Mężczyźni

1952-56

1957-61

1962-66

1967-71

Mediana wieku inicjacji seksualnej

20.8

20.6

20.8

19.7

Kobiety

Mediana wieku inicjacji seksualnej

20.7

20.5

20.6

19.6

Ź

ródło: Badanie

Family and Fertility Sarvey -

FFS 1991, (Holzer, Kowalska 1997), tablica 21.

Tabl.2 Udział osób, które miały doświadczenie inicjacji seksualnej wśród uczniów szkół

ś

rednich (w wieku 15-19 lat) objętych badaniem w 1996 roku – ‘pokolenie dzieci’.

Wiek
(w latach)

Dziewcz

ę

ta Chłopcy

15

9,5

16,1

16

16,1

28,9

17

31,7

43,5

18

38,5

51,3

19

52,5

61,6

Ź

ródło: Na podstawie

Badania postaw młodzieży wobec spraw seksualności, 1996.

20

Tabl. 3 Zachowania seksualne uczniów ostatnich klas szkół średnich.

Wyniki z badań CBOS z lat: 1988 , 1994, 1996 i 1998

Ź

ródło: Młodzież o życiu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS 1999.

21

Tabl. 4. Zachowania seksualne wśród uczniów będących w wieku 16 oraz 18 lat w 2005 roku

Chłopcy

Dziewczęta

Doświadczenie inicjacji seksualnej

(% badanych)

16 lat

18 lat

16 lat

18 lat

Udział osób, które miały doświadczenie
inicjacji seksualnej

w wieku 15 lat lub mniej

17,0

9,7

5,9

6,5

Udział osób, które miały doświadczenie
inicjacji seksualnej (ogółem)

34,9

49,9

20,6

47,3

Liczba partnerów seksualnych

(% badanych, którzy mieli doświadczenie inicjacji

seksualnej)

jeden

39,4

40,1

70,3

76,4

dwóch

23,1

24,8

17,5

19,3

trzech i więcej

37,3

35,1

12,9

13,3

Ź

ródło: Na podstawie

Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne

uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych i
ekonomicznych (red. A.Oblacińska i B.Woynarowska, 2006), tabl. 3.9.

Tabl.5. Wiek inicjacji seksualnej wśród studentów - porównanie międzynarodowe.
(Skumulowany odsetek osób, które miały doświadczenie inicjacji)

Polska

Japonia

Włochy

Rosja

Wiek

M

K

M

K

M

K

M

K

15

3.2

0.9

4.1

3.8

5.6

3.2

17.5

6.4

16

8.7

2.7

9.4

7.7

13.0

8.3

34.7

13.6

17

19.4

10.5

18.7

13.9

23.9

19.5

51.7

27.6

18

31.9

18.7

27.3

21.1

38.5

32.5

64.1

45.1

19

44.7

30.2

39.1

35.4

52.5

46.1

73.3

58.5

20

54.8

42.8

49.6

51.4

63.6

57.1

78.8

68.3

Mediana

19,5

20,8

20,1

19,3

18,9

19,3

17,0

18,3

Ź

ródło: Sexual and affective behaviour of students (Sexual and affective behaviour of students.

An international comparative study 2001/2002, (eds F.C. Billari et al., 2006), tabl.13.

22

Tabl.6 Do

ś

wiadczenie inicjacji seksualnej w

ś

ród studentów wedlug znaczenia religii

NIE

% odpowiedzi

71,2

28,8

Du

ż

e

40,6

59,4

Ś

rednie

26,7

73,3

Nie ma

ż

adnego lub małe

Kobiety

68,3

31,7

Du

ż

e

38,0

62,0

Ś

rednie

24,3

75,7

Nie ma

ż

adnego lub małe

M

ęż

czy

ź

ni

TAK

Znaczenie religii

Płe

ć

Zródło:

Kodeks obyczajowo

ś

ci seksualnej w

ś

ród młodzie

ż

y na podstawie badania "Zachowania

i postawy studentów w sferze seksualnej…, ’

Wr

ó

blewska

i inni,

2003

Rysunek 1.

TO ZUPEŁNIE NORM ALNE, śE KOCHAJĄCY SIĘ LU DZIE

UTRZYM UJĄ ZE SOBĄ KONTAKTY SEKSUALNE,

ŚLUB NIE JEST DO TEGO KONIEC ZNY

CZY ZGAD ZASZ SIĘ Z NASTĘPUJĄCYM I OPINIAMI?

Źródło: Młodzież o życiu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS 1999

23

Rys.2 Osoby w wieku 15 lat, które miały doświadczenie inicjacji seksualnej (w %)- Przegląd

międzynarodowy. /Badanie HBSC 2001/2002/

Ź

ródło: Young people’s health in context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study…,

eds. C. Curie et al., WHO 2004, tabl.3.42, s.156.

24

Rys. 3. Mediana wieku inicjacji seksualnej w różnych generacjach kobiet i mężczyzn –

Przegląd międzynarodowy

Ź

ródło: Kontula O. Trends in Teenage Sexual Behaviour, Pregnancies, Sexually Transmitted

Infections and HIV infections in Europe... 2003. s.80

25

3. Społeczne, demograficzne i psychologiczne następstwa przedwczesnej

inicjacji seksualnej – przegląd literatury światowej

Zmiany w obyczajowości seksualnej nastolatków, w szczególności

obniżanie wieku inicjacji, powinny być przedmiotem zainteresowania i troski

ś

rodowiska

medycznego

i

naukowego,

a

przede

wszystkim

osób

odpowiedzialnych za politykę społeczną, edukację i wychowanie. Wczesna

inicjacja seksualna wymaga szczególnej uwagi ze względu na jej liczne możliwe

konsekwencje, zarówno bliższe jak i dalsze, które mogą obejmować różne sfery

ż

ycia i powodować negatywne skutki nie tylko w wymiarze zdrowotnym, ale

także społecznym, demograficznym i emocjonalnym.

Tematyka konsekwencji wczesnych związków seksualnych w Polsce jest

zagadnieniem stosunkowo nowym i jeszcze mało rozpoznanym w literaturze

naukowej, dlatego skupiono się tu na informacjach z literatury światowej.

Z danych epidemiologicznych wynika, że depresja jest dość częsta wśród

nastolatków, a samobójstwa są jedną z głównych przyczyn zgonów w tej grupie

wieku. Wśród czynników, które mogą być powiązane z taką sytuacją jest

wskazywana wczesna inicjacja seksualna.

Ostatnie badania wskazują, że nastolatki, które rozpoczęły życie

seksualne wpadają w depresję, podejmują próby samobójcze, doświadczają

aktów przemocy i wchodzą w ryzykowne zachowania seksualne (m.in. Hallfors

et al.,2004, Hallfors et al.,2005, Shrier et al., 2001, Burgeet al., 1995; Adcock,

1991). Analiza danych z badania National Longitudinal Study of Adolescent

Health zrealizowanego w USA w 1994 roku, które objęło ponad 13400 uczniów

od siódmej do 11 klasy wykazała, że doświadczenie inicjacji seksualnej

zwiększało istotnie statystycznie ryzyko depresji, myśli i prób samobójczych.

Ryzyko to (odds) było jeszcze większe w sytuacji, gdy młodzi pili alkohol i/lub

palili papierosy oraz brali narkotyki. Dziewczęta rzadziej podejmowały

26

zachowania ryzykowne (alkohol, narkotyki) niż chłopcy, ale te które się

zaangażowały w nie były wielokrotnie bardziej skłonne do myśli samobójczych

i miały symptomy depresji niż pozostałe. Wielowymiarowe analizy ze

zmiennymi kontrolnymi potwierdziły, że wczesny seks oraz narkotyki

zwiększają prawdopodobieństwo depresji, szczególnie wśród dziewcząt

(Hallfors et al.,2005). Do podobnych wniosków doszli autorzy na podstawie

kolejnego badania Longitudinal Study of Adolescent Health (Wave II, 1996),

które objęło ponad 6500 nastolatków. Gdy porównywano nastolatków, zarówno

chłopców jak i dziewczęta, którzy mieli doświadczeniem inicjacji seksualnej do

tych, którzy takich doświadczeń nie mieli, to ci pierwsi byli mniej szczęśliwi,

bardziej skłonni do depresji i częściej usiłowali popełnić samobójstwo (w ciągu

ostatniego roku). Wszystkie różnice były statystycznie istotne. Warto dodać, ze

prawie trzy czwarte (72%) aktywnych seksualnie nastolatek żałowało, że

podjęło życie seksualne i chętnie odłożyłoby rozpoczęcie współżycia na czas

późniejszy, gdyby było to możliwe (Rector et al., 2003).

Także i w innych rejonach świata młodzi ludzie żałują, że podjęli

współżycie seksualne jako nastoletnie osoby, szczególnie jeśli było to bardzo

wcześnie. Reprezentacyjne badanie 14-latków w Szkocji w 1996/1997 roku

(ponad 3600 chłopców i 3700 dziewcząt) pokazało, że 18% chłopców i 15%

dziewcząt miało już doświadczenie inicjacji seksualnej. Co trzecia z dziewcząt

oraz 27% chłopców powiedziało, że zdarzenie to miało miejsce zbyt wcześnie, a

13% dziewcząt i 5% chłopców powiedziało, ze nie powinno się to zdarzyć w

ogóle (Wight et al., 2000).

Badanie zrealizowane w Nowej Zelandii w 1993/1994 roku na próbie osób,

które były w wieku 21 lat w momencie badania wskazuje, że częściej żałują

swoich zachowań osoby, które w momencie inicjacji miały poniżej 16 lat

(Dickson et al., 1998). Mediana wieku inicjacji seksualnej w badanej grupie

wynosiła 17 lat dla mężczyzn i 16 lat dla kobiet. Kobiety częściej żałowały

27

swoich wcześniejszych decyzji i chętnie przełożyłby inicjację na okres

późniejszy. Kobiety także często czuły się przymuszone do współżycia, w

szczególności te, których inicjacja przypadła na wiek 14 lat lub niższy.

Jednocześnie

osoby,

które

postanowiły

powstrzymać

się

od

podejmowania kontaktów seksualnych mają większe poczucie własnej wartości

niż ci, którzy podjęli takie kontakty lub planowali je podjąć (Whitaker et.al,

2000). Związek pomiędzy poziomem poczucia własnej wartości a aktywnością

seksualną może być różny dla chłopców i dziewcząt, ale dla obydwu płci niskie

poczucie własnej wartości jest połączone ze wzrostem ryzykownych zachowań

seksualnych (Shrier et al., 2001).

Z drugiej strony należy pamiętać, iż niska samoocena czy skłonności

depresyjne mogą zwiększać ryzyko podejmowania wczesnych związków

seksualnych jako ‘środek leczniczy’ na inne problemy. Jednakże aktywność

seksualna jest na ogół jeszcze bardziej destrukcyjna dla psychiki młodych osób i

może zwielokrotnić te problemy. Tym bardziej, że zaangażowanie w jedno z

zachowań ryzykownych istotnie zwiększa ryzyko innych takich zachowań

(Lowry et al, 1994; Mellanby 1993; Shrier et al., 1999; Kowaleski-Jones, Frank,

1998). Rezultaty z badania Youth Risk Behavior Survey , którym objęto 11631

uczniów szkół średnich w USA pokazały, że 83% tych którzy nie pili alkoholu,

nie palili papierosów i nie brali narkotyków nie mieli także inicjacji seksualnej, i

odwrotnie ryzyko podjęcia współżycia seksualnego oraz większej liczby

partnerów (czterech i więcej) współwystępowało z doświadczeniem innych

zachowań ryzykownych (Lowry et al., 1994). Dziewczęta, które współżyły

seksualnie, w porównaniu do tych które nie miały stosunków seksualnych,

siedmiokrotnie częściej paliły papierosy i dziesięciokrotnie częściej brały

marihuanę. Podobnie i chłopcy, którzy deklarowali współżycie w wieku do16

lat, 4-krotnie częściej palili papierosy i 6-krotnie częściej pili w większej ilości

alkohol niż pozostali (Orr et al., 1991). Te destrukcyjne zachowania są tym

28

bardziej ze sobą powiązane im młodsze są osoby w nie się angażujące (Shrier et

al., 1996).

Wyniki badań zrealizowanych w Finlandii wśród uczniów klas ósmych i

dziewiątych, którzy mieli doświadczenie inicjacji seksualnej (11800 dziewcząt i

10400 chłopców) za pomocą kwestionariusza pozwalającego na ocenę stanu

psychicznego w wymiarze depresji pokazały silną korelację pomiędzy liczbą

partnerów seksualnych a poziomem depresyjności, dla każdej z płci. Ryzyko

depresji wzrastało także dla osób nie stosujących antykoncepcji (Kosunen et al.,

2003).

Wiele badań pokazuje, iż niski wiek w momencie podjęcia aktywności

seksualnej, szczególnie przez dziewczęta, może powodować późniejsze

problemy psychiczne w postaci niskiej samooceny, depresji, a także

ryzykownych zachowań, w tym podejmowanie współżycia z wieloma

partnerami i nie stosowanie antykoncepcji (O’Donnell et al., 2001). Wiele

problemów natury psychicznej powiązanych z wczesną inicjacją seksualną może

wystąpić w wieku dorosłym. Dotyczy to szczególnie kobiet, które były

przymuszone do odbycia stosunku seksualnego w bardzo młodym wieku lub w

dzieciństwie (Coid et al.,2001; Browning, Laumann 1997). Kontakty seksualne

w bardzo młodym wieku mogą być połączone z przymusem, na co wskazują

wyniki niektórych badań (Wight et al., 2000).

Populacyjne badanie National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles

2000 , którym objęto ponad 11 tys. kobiet w wieku 26-44 lata w Wielkiej

Brytanii ujawniło, że wiele kobiet doświadcza różnych problemów w sferze

ż

ycia seksualnego, co przekłada się także na jakość życia w ogóle (Mercer et al.,

2005). Brak pełnej satysfakcji i problemy związane z życiem seksualnym w

ż

yciu dorosłym istotnie były związane z doświadczeniem pierwszego stosunku

seksualnego, w szczególności były tu ważne takie elementy jak przymus,

poczucie żalu, zależność decyzji i niezastosowanie antykoncepcji. Jak opisano

29

wyżej, z wczesną inicjacją seksualną łączyć się może występowanie wielu z

tych negatywnych elementów.

4. Wczesna inicjacja seksualna a wielopartnerstwo

Odkładanie inicjacji seksualnej na wiek późniejszy jest bardzo ważne z

punktu widzenia zdrowia prokreacyjnego, w tym w zapobieganiu infekcjom

przenoszonym drogą płciową (m.in. Genuis, Genuis, 2004). Ryzyko zakażenia

chorobami przenoszonymi drogą płciową wzrasta wraz z liczbą partnerów

seksualnych (także liczbą partnerów tych partnerów), a wielopartnerstwo jest

związane z wczesną inicjacją seksualną.

Badania nastolatków w miejskich szkołach średnich w USA pokazały, iż

tylko jedna trzecia aktywnych seksualnie nastolatków miała jednego partnera, co

czwarty miał dwóch partnerów, a ponad 40 % trzech i więcej. Respondenci,

których inicjacja seksualna przypadła na wiek 13 lat i mniej mieli 9-krotnie

większe ryzyko posiadania trzech lub większej liczby partnerów seksualnych

niż osoby, których inicjacja była w wieku 16 lat (Durbin et al. 1993).

Autorzy Santelli i inni (1998) oszacowali udział osób mających wielu

partnerów

seksualnych

oraz

badali

czynniki

ryzyka

związane

z

wielopartnerstwem. Swoje analizy oparli na badaniu National Health Interview

Survey and Youth Risk Behavior Survey 1992 , które jest reprezentacyjne dla

młodych Amerykanów w wieku 12-21 lat . Wśród badanych 63% kobiet i 64%

mężczyzn miało doświadczenie inicjacji seksualnej. Tylko 20% kobiet i 13%

mężczyzn z doświadczeniem inicjacji miało jednego partnera seksualnego.

Udział osób mających sześciu i więcej partnerów narastał dla wieku od 14 lat do

21 lat odpowiednio od 8% do 31% dla kobiet i od 14% do 45% dla mężczyzn.

Wśród tych, którzy mieli doświadczenie inicjacji, 15% kobiet i 35% mężczyzn

miało dwóch lub więcej partnerów w ciągu trzech miesięcy przed badaniem.

30

Niski wiek inicjacji był czynnikiem istotnie wpływającym na ryzyko posiadania

dwóch i więcej partnerów. Alkohol oraz narkotyki dodatkowo zwiększały odds

wielopartnerstwa.

Także młodzi Polacy, którzy podejmują życie seksualne w wieku

kilkunastu lat deklarują często kontakty z więcej niż jednym partnerem

seksualnym. Z danych pochodzących z badania Zdrowie subiektywne,

zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych

w Polsce…2005 zrealizowanego wśród uczniów 16- i 18-letnich wynika, iż

60% chłopców i ok. 30% dziewcząt, którzy mieli doświadczenie inicjacji

seksualnej, miało więcej niż jednego partnera (tabl.4). Co czwarty chłopiec w tej

grupie deklarował posiadanie dwóch, a ponad 35% - trzech i więcej partnerów

seksualnych; dla dziewcząt było to odpowiednio prawie 20% i 13%. Warto

podkreślić, że odpowiedzi uczniów 16-letnich i 18-letnich z doświadczeniem

inicjacji, wskazują na taki sam udział osób mających dwóch lub więcej

partnerów seksualnych wśród chłopców młodszych i starszych w momencie

badania i tylko minimalnie wyższy wśród dziewcząt starszych (33% vs 30%).

Zakładają, że osoby 16-letnie z doświadczeniem inicjacji seksualnej mogą mieć

jeszcze dalszych partnerów seksualnych, tym bardziej, że związki uczuciowe

młodszych nastolatków są mniej trwałe niż starszych, wynik taki pośrednio

ś

wiadczy o tym, iż wczesna inicjacja sprzyja podejmowaniu kontaktów

seksualnych z większą liczbą partnerów.

Badanie przekrojowe osób nastoletnich, które opisano wyżej, nie pozwala na

bezpośrednie wnioskowanie o liczbie partnerów seksualnych w dłuższej

perspektywie życia seksualnego dlatego korzysta się z badań retrospektywnych,

które obejmują osoby dorosłe.

31

Przykłady takich badań można znaleźć w literaturze amerykańskiej.

Potwierdzają one jednoznacznie, iż wczesna inicjacja łączy się z

wielopartnerstwem.

Wśród 3300 nigdy nie zamężnych kobiet w wieku 15-44 lata, które

zostały objęte populacyjnym badaniem National Survey of Family Growth (IV

Wale, 1988) kobiety, których wiek inicjacji był poniżej 17 lat miały istotnie

większe ryzyko w swojej historii relacji seksualnych mieć więcej niż jednego

partnera w porównaniu do kobiet, które w momencie inicjacji były w wieku co

najmniej 17 lat ( Seidman et al., 1994).

W kolejnej cyklu tych samych badań National Survey of Family Growth

1995 (Rector et al., 2003) badano także powiązanie pomiędzy wczesną inicjacją

seksualną a liczbą partnerów seksualnych oraz human well-being. Zasadniczy

wniosek był analogiczny do tego sprzed siedmiu lat, im wcześniej kobiety

rozpoczynały życie seksualne, tym większą liczbę partnerów seksualnych

pozamałżeńskich miały w historii swojego życia. W dalszej konsekwencji

badanie ujawniło, że wczesna inicjacji i wielopartnerstwo są powiązane z

wieloma innymi negatywnymi skutkami w życiu, włączając większy udział osób

z infekcjami przenoszonych drogą płciową, większy udział ciąż i urodzeń

pozamałżeńskich, samotne macierzyństwo, nietrwałość związków małżeńskich,

ubóstwo materialne kobiet i dzieci, wzrost natężenia przerwań ciąż, wzrost

depresji oraz małe poczucie szczęścia i zadowolenia z życia. Warto dodać, że

badanie to objęło ponad 10 tys. kobiet i jest reprezentacyjne dla populacji kobiet

w USA w wieku 15-44 lata.

Kobiety, które rozpoczynały życie seksualne (z własnej woli) będąc w wieku 13

lub 14 lat miały średnio trzynastu (!) pozamałżeńskich partnerów seksualnych.

Dla porównania dla kobiet, których inicjacja przypadła na wiek 19-20 lat średnia

32

liczba partnerów wynosiła 4,5, a dla kobiet, które były w wieku 23-25 lat w

momencie inicjacji – średnia liczba partnerów spadła do 2,7 (rys. 3).

Autorzy omawianego raportu (Rector te al., 2003) wyznaczyli wskaźnik

określający liczbę partnerów seksualnych przypadających na jeden rok

aktywności seksualnej (turnover rate). Im młodsze były osoby podejmujące

inicjację tym wyższy był ten wskaźnik. Dla kobiet, których inicjacja seksualna

przypadła na wiek 13-14 lat, był on czterokrotnie wyższy niż dla kobiet, które

podjęły współżycie mając powyżej 20 lat. Wskaźnik turnover rate dla kobiet,

które były aktywne seksualnie w wieku 13-14 lat wynosił 1,2 co oznacza, że

miały one średnio 1,2 partnerów na rok (aktywności seksualnej), dla dziewcząt

17-18- letnich wskaźnik ten wynosił 0,6, podczas gdy dla kobiet starszych (21-

22 lata w momencie inicjacji) liczba partnerów wynosiła 0,3 na rok ich

aktywności seksualnej (rys.4).

Wyniki z tego badania potwierdzają także inne wnioski w zakresie skutków

wczesnej inicjacji np. w wymiarze samopoczucia psychicznego. Ponad połowa z

grupy kobiet, które odłożyły inicjację seksualna do wieku co najmniej 20 lat

było zadowolonych ze swojego życia i stwierdziła, że są bardzo szczęśliwe

“very happy in life”. Wśród kobiet z bardzo wczesną inicjacją (w wieku 13 lub

14

lat)

taką

odpowiedź

dała

tylko

co

trzecia

z

nich.

33

Rys.3. Liczba partnerów seksualnych (średnia) według wieku inicjacji seksualnej kobiet /Na podstawie

badania National Survey of Family Growth 1995/

Ź

ródło: Rector et. Al., 2003 str.4

Rys. 4 Wskaźnik turnover rate – średnia liczba partnerów seksualnych przypadająca na jeden rok

aktywności seksualnej.

/Na podstawie badania National Survey of Family Growth 1995/

Ź

ródło: Rector et. Al., 2003 str.5.

34

5. Społeczne, psychologiczne i demograficzne aspekty ciąż i rodzicielstwa
u nastolatek

Ciąże i urodzenia przez nastolatki – dane epidemiologiczne

W większości krajów zachodnich od początku lat sześćdziesiątych i w

latach siedemdziesiątych odnotowano znaczny wzrost urodzeń wśród nastolatek.

Należy podkreślić, iż wzrost ten przypadł na okres rewolucji seksualnej i był

bezpośrednią konsekwencją zmian w obyczajowości seksualnej nastolatków

połączonych z coraz wcześniejszą inicjacją seksualną.

Współczynniki płodności utrzymujące się na stałym poziomie od 10 do 30

urodzeń na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat, w ciągu kilku lat wzrosły nawet dwu

i trzykrotnie. W USA notowano ponad 100 urodzeń na 1000 dziewcząt w wieku

15-19 lat rocznie, przy coraz częstszych urodzeniach przez dziewczęta w wieku

14 lat i mniej. Wśród nastolatek europejskich wzrost urodzeń został

zapoczątkowany w krajach skandynawskich, następnie wystąpił we wszystkich

krajach Europy Zachodniej, a z około 10-15-letnim opóźnieniem nastąpiła faza

wzrostu natężenia urodzeń w krajach Europy Południowej (Włochy, Portugalia,

Hiszpania, Grecja) osiągając poziom 30- 50 urodzeń na 1000 nastolatek. Po

kilkunastu latach trwania fazy wysokiej płodności nastąpił spadek natężenia

urodzeń wśród nastolatek i ostatecznie współczynniki płodności ustabilizowały

się w większości krajów na stosunkowo niskim poziomie, poza Wielka Brytanią

i USA (Darroch et al. 2001; Konsula 2003; Wróblewska, 2002). Natężenie

urodzeń przez nastolatki w USA, które jest dwu- i trzykrotnie wyższe niż

notowane w innych krajach zachodnich, a także wyższe wskaźniki zakażeń

STD w tym kraju, wyjaśniane są m.in. poprzez większą liczbę partnerów

seksualnych wśród nastolatków w USA (Darroch, Singh 2001). Pewne światło

w poszukiwaniu wyjaśnień natężenia urodzeń przez nastolatki rzucają dane o

przerwaniach ciąż, które są opisane dalej.

35

W Polsce jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych na każde 1000

nastolatek w wieku 15-19 lat przypadało ponad 30 urodzeń. Po krótkotrwały

wzroście w latach 1989-1992 nastąpił wyraźny trend spadkowy w natężeniu

urodzeń przez nastolatki i w roku 2004 współczynnik płodności był o połowę

niższy niż na początku lat 90. Poziom współczynników płodności nastolatek w

Polsce ogółem oraz według wieku przedstawia tablica 5. We wszystkich

grupach wieku nastąpiło obniżenie natężenia urodzeń wśród nastolatek,

jednakże największy spadek wystąpił w grupach najstarszych. Dla dziewcząt 19-

letnich płodność w roku 2004 była prawie trzykrotnie niższa niż na początku lat

90. i wynosiła 33 urodzenia na 1000 kobiet w porównaniu do 90%

0

w roku

1991. Dla dziewcząt 18-letnich był to spadek z 50%

0

do 21%

0

, dla 17-letnich z

ponad 20%

0

do 10%

0

, 16-letnich z 7%

0

do 4%

0

, a dla najmłodszych z 2%

0

do

1,1%

0

. Obniża się także absolutna liczba urodzeń dzieci przez nastolatki, i tak w

1990 roku wynosiła 44 tys., w 1995 roku 35 tys., w 2000 roku - ponad 27 tys., a

w roku 2004 nieco ponad 20 tys. Około połowa urodzeń przypada na kobiety

19-letnie; pozostałe urodzenia w tej grupie w 2004 roku kształtowały się

następująco: matkami w wieku 18 lat zostało ponad 6 tys. dziewcząt, 2,5 tys.

ukończyło lat 17, tysiąc miało zaledwie lat 16, a prawie 300 dziewcząt zostało

matkami przed ukończeniem 16 roku życia

4

.

Jednocześnie odnotować należy trzykrotny wzrost udziału urodzeń

pozamałżeńskich wśród nastoletnich matek w Polsce. W 1990 roku co piąte

urodzenie przez matki, które były w wieku 19 lat lub mniej było urodzeniem

pozamałżeńskim, a w 2004 roku odsetek takich urodzeń wyniósł prawie 60%

(67% w miastach i 48% na wsi).

Poziom płodności nastolatek w Polsce zbliża się do poziomu notowanego

w większości krajów Europy Zachodniej czyli ok. 10 urodzeń na 1000

dziewcząt w wieku 15-19 lat, a nawet jest niższy niż w niektórych z tych

4

Dane pochodzą z Rocznika Demograficznego 1991, 2001 i 2005, GUS Warszawa.

36

krajów. Wyższe niż Polsce współczynniki płodności nastolatek notuje się w

Portugalii, Grecji i Irlandii, gdzie wynoszą ok.20%

0

oraz w Wielkiej Brytanii -

prawie 30%

0

. Najniższe wskaźniki urodzeń wśród nastolatek notowane są w

Holandii, Szwajcarii, Włoszech, Szwecji, Hiszpanii i Danii – ok. 6-8%

0

. W

krajach Europy Centralnej i Wschodniej płodność nastolatek jest wyższa niż w

Polsce i przekracza 20 urodzeń na 1000 (w Słowacji, na Węgrzech, Litwie,

Białorusi, Estonii i Rosji), a w Rumunii, Bułgarii i na Ukrainie wynosi ok. 40

na 1000 (tabl. 6) (Recent Demographic Developments in Europe 2004).

Tabl.5.

Urodzenia przez nastolatki w Polsce w latach 1985-2004

/na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat/

w wieku

Ogółem

15 lat i mniej

16 lat 17 lat

18 lat

19 lat

1985

35,1

1,8

7,0

21,0

49,6

96,3

1986

32,8

1,5

6,3

19,9

46,3

92,9

1987

32,2

1,7

6,4

19,7

46,7

91,6

1988

31,7

1,6

6,0

19,7

46,3

92,9

1989

30,7

1,7

6,1

19,4

45,6

89,9

1990

31,5

1,7

6,6

20,1

47,1

89,5

1991

32,2

1,9

6,8

21,2

48,9

90,0

1992

29,3

1,8

6,5

19,1

43,4

82,0

1993

27,2

1,7

6,2

18,0

40,2

74,2

1994

25,7

1,7

5,8

16,7

37,1

69,0

1995

22,0

1,4

4,6

14,4

32,3

58,6

1996

21,1

1,3

4,8

13,6

30,1

56,9

1997

19,5

1,3

4,4

13,1

27,9

51,5

1998

19,1

1,3

4,3

12,7

26,3

48,9

1999

17,5

1,3

4,2

11,9

25,5

45,4

2000

16,9

1,2

4,3

11,9

24,1

42,6

2001

15,8

1,2

4,3

11,6

23,3

37,2

2002

15,0

1,2

3,9

10,8

22,8

36,0

2003

14,5

1,1

3,4

10,4

21,8

35,1

2004

13,8

1,1

3,6

9,5

21,2

33,3

Ź

ródło: Obliczenia własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS z lat 1986-2005

37

Table 6. Płodność nastolatek w wybranych latach od 1980 do 2003, przegląd międzynarodowy

Country

1980

1985

1990

1995

2000

2003

Japan

3,6

4,0

3,6

3,9

3,9

Italy

20,9

12,7

9,0

6,9

7

6,8*

Netherlands

9,2

6,8

8,3

5,8

7,2

7,7*

Sweden

15,8

11,0

14,1

7,7

7,2

6,0

Denmark

16,8

9,1

9,1

8,3

7,7

6,2

Spain

25,8

18,5

11,9

7,8

8,6

9,6*

France

25,4

16,9

13,3

10

10,9

11*

Austria

34,5

24,4

21,2

15,6

13,5

13,1

Poland

32,9

35,1

31,5

21,1

18,7

14,5

Latvia

39,9

42,6

50,0

25,5

19,2

16,6

Portugal

41,0

33,0

24,1

20,9

21,5

20,4*

Hungary

68,0

51,5

39,5

29,5

23,5

20,8

Slovak Republic

48,2

51,8

45,5

32,3

23,8

20,6

Estonia

44,6

43,9

53,6

33,4

25,7

22,1*

Lithuania

28,0

22,1

41,6

36,7

25,8

20,6

Belarus

31,4

32,8

43,8

39

28,2

23,4

Russian Federation

43,6

46,9

55,6

45,6

28,2

27,6

United Kingdom

31,0

28,8

31,2

28,8

29,4

26,9

Romania

72,3

57,3

51,5

42

38,7

34,0

Bulgaria

81,2

77,4

69,9

49,6

47,8

40,4

United States

53,0

51,0

59,9

54,4

54,1

Note: * Ostatnie dane z roku 2002.

ź

róło: Recent Demographic Developments in Europe 2004, Council of Europe, Strasbourg 2005 oraz Roczniki

Demograficzne GUS.

Przerwania ciąż u nastolatek

Analizy opierające się na danych dotyczących legalnej aborcji wśród

nastolatek wskazują, iż w większości krajów współczynniki przerwań ciąż

(abortion rate) są na poziomie zbliżonym do współczynników urodzeń, a w

niektórych krajach nawet wyższe. W Szwecji, Norwegii, Danii, Finlandii, a

także w Rosji i na Białorusi więcej niż połowa ciąż nastolatek kończy się

aborcją (abortion ratio przekracza 50%), a w Szwecji wynosi prawie 70%

(tabl.7).

W większości krajów Europy Zachodniej natężenie aborcji utrzymuje się na

poziomie od ok. 4-5 na 1000 dziewcząt w wieku 15-19 lat w takich karach jak

Holandia, Belgia, Niemcy, Włochy i Hiszpanii, do ok. 20 na 1000 w Szwecji,

38

Wielkiej Brytanii i Norwegii. W Europie Centralnej i Wschodniej, stosunkowo

wysokie natężenie aborcji notowane w latach 80. uległo obniżeniu, z wyjątkiem

Węgier i Bułgarii, gdzie utrzymuje się na poziomie ok. 30%

0.

W

Czechach i

Słowacji, a więc krajach sąsiadujących z Polską, współczynnik aborcji wśród

nastolatek jest dwukrotnie niższy niż współczynnik urodzeń i wynosi ok. 10-12

na 1000 (Singh, Darroch, 2000).

Bardziej szczegółowe zestawienia dla nastolatek według wieku pokazują

zróżnicowanie występujące pomiędzy natężeniem ciąż i przerwaniami ciąż

zależne od wieku dziewcząt. Abortion ratio wśród dziewcząt nieletnich w

większości krajów przekracza 50% i jest zdecydowanie wyższe niż notowane

wśród nastolatek starszych (w wieku 18-19 lat). Oznacza to, że ciąża

dziewczyny w wieku 17 lat lub młodszej ma większą szansę zakończyć się

aborcją niż urodzeniem dziecka. Udział ciąż kończących się aborcją u nieletnich

dziewcząt jest najwyższy w krajach Europy Północnej, gdzie wynosi powyżej

80% w Szwecji i Danii i powyżej 70% w Norwegii i Estonii. W innych

rejonach Europy jest także wysoki i wynosi ponad 60% w takich krajach jak

Francja, Słowenia, Szkocja, a w pozostałych krajach sięga ok. 50% (tabl.8).

Wśród nastolatek starszych, które zaszły w ciążę mając 18 lub 19 lat, wskaźniki

te w większości krajów są niższe niż notowane dla dziewcząt młodszych.

Najniższy udział ciąż zakończonych aborcją w wieku 18-19 lat notowany jest na

Słowacji, w Czechach i Belgii, gdzie wynosi mniej niż 30%.

39

Tabl. 7. Współczynniki urodzeń i przerwań ciąż wśród nastolatek (na 1000 kobiet w wieku

15-19 lat) oraz udział ciąż zakończonych aborcją (abortion ratio) w krajach Europy

Ź

ródło: Reproductive health behaviour of young Europeans…, Bajos, Guillaume, 2003, s.64

40

Tabl. 8. Współczynniki urodzeń, przerwań ciąż i współczynniki ciąż wśród nastolatek według

wieku (na 1000 kobiet w wieku15-17lat i 18-19 lat) oraz udział ciąż zakończonych
aborcją (w %) – Przegląd międzynarodowy

Ź

ródło: Singh S, Darroch JE., 2000, Adolescent pregnancy and childbearing: levels and trends in

developed countries… s.14.

41

Demograficzne, społeczne i psychologiczne konsekwencje wczesnego

macierzyństwa

Z biologicznego punktu widzenia ciąża u osoby nastoletniej nie stanowi

zagrożenia i nie czyni szkody sama w sobie, ale w praktyce, jest związana z

częstszym występowaniem różnych negatywnych konsekwencji, także w

wymiarze zdrowotnym. Komplikacje w trakcie ciąż u nastolatek obejmują

wyższe ryzyko wystąpienia anemii, zatruć oraz nadciśnienia. Wśród

konsekwencji zdrowotnych dla dziecka wymienia się niską masę urodzeniową,

większe ryzyko porodu przedwczesnego, umieralności okołoporodowej i w

wieku niemowlęcym, a także wyższą częstość poronień przy następnych ciążach

(Carlson et al. 1986; Card 1981; Wellings et al. 1999, Valkonen 2001;

Wróblewska 2002).

Zasadniczo jednak w literaturze podkreśla się negatywne konsekwencje

wczesnego macierzyństwa w wymiarze społecznym. Należy do nich niższy

poziom wykształcenia kobiet, które urodziły dziecko jako osoby nastoletnie,

trudności w przebiegu kariery zawodowej oraz gorsza sytuacja ekonomiczna w

porównaniu do osób, które zostały matkami później (m.in. Hofferth et al. 2001,

Wellings et al. 1999, Manlove et al., 2000, Maynard, 1996).

W analizach zwraca się uwagę na złożoność występujących tu powiązań i fakt,

iż niektóre z tych konsekwencji mogą być rezultatem porównawczo gorszych

warunków i sytuacji społeczno-ekonomicznej, w której wychowywały się

nastoletnie matki przed zajściem w ciążę i urodzeniem dziecka niż te, które nie

zostały matkami w tak młodym wieku. Wielowymiarowe analizy ze zmiennymi

kontrolnymi skorelowanymi z sytuacją społeczną i ekonomiczną w rodzinie

pochodzenia czyli uwzględniające status społeczny i ekonomiczny nastoletnich

matek przed zajściem w ciążę, zmniejszały występujące różnice w dalszym

przebiegu kariery szkolnej i zawodowej kobiet, ale ich nie wyeliminowały

(Carlson et al. 1986, Wellings et al. 1999, Hofferth et al. 2001).

42

Wyniki otrzymane na podstawie badania National Survey of Sexual

Attitudes and Lifestyles 1991 zrealizowanego w Anglii i obejmującego ponad 18

tys. osób w wieku 15-59 lat pokazało także, iż wczesna inicjacja seksualna i

niski poziom wykształcenia są czynnikami, które niezależnie zwiększają ryzyko

wczesnego macierzyństwa, a jednocześnie, jeśli wystąpią razem, powodują

jeszcze większą szansę na urodzenie dziecka przez kobietę nastoletnią. Zmienną

pośredniczącą jest przerwanie ciąży, na które częściej decydowały się

dziewczęta lepiej wykształcone (Wellings et al. 1999).

Badania powiązań występujących pomiędzy wczesnym macierzyństwem

oraz uzyskanym poziomem wykształcenia zostały zrealizowane także w USA

(Hofferth et al. 2001). Analizowano wyniki z dwóch badań: National

Longitudinal Survey of the Labor Market Experience of Youth (NLSY) oraz

Panel Study of Income Dynamics (PSID). Badanie NLSY było realizowane

corocznie od 1978 do 1994 roku i obejmowało osoby, które były w wieku 14-21

lat na początek badania tj. w grudniu 1978 roku. Drugie z tych badań jest także

reprezentacyjne dla populacji w USA, a dane były zbierane od 1968 roku do

1995 roku i obejmowały wiele informacji o sytuacji gospodarstwa domowego i

jego członkach. Wśród badanych kobiet było 20% tych, które urodziły dziecko

będąc nastolatką w badaniu NLSY i 24% w badaniu PSID. Dla większej

eliminacji wpływu różnic społecznych i ekonomicznych związanych ze

ś

rodowiskiem rodzinnym na obserwowane później różnice w sytuacji życiowej

kobiet, które miały doświadczenie wczesnego macierzyństwa i pozostałymi,

wyróżniono dodatkowo próbę sióstr (rodzeństwa).

Rezultaty potwierdziły, iż wczesne macierzyństwo redukowało czas edukacji i

szansę ukończenia nie tylko szkoły wyższej, ale także i średniej. Znaczenie miał

także fakt czy urodzenie dziecka miało miejsce w wieku 18-19 lat czy też

młodszym tzn. przed ukończeniem 18 roku życia. Szansa ukończenia szkoły

ś

redniej przez nieletnie matki w porównaniu do kobiet, które urodziły pierwsze

dziecko w wieku 30 i więcej lat wynosiła tylko 0,3, a dla nastolatek starszych

43

(18-19 lat) wzrastała do 0,5. Dla próby ‘sióstr’ różnice te były mniejsze, ale w

dalszym ciągu istotne i wynosiły odpowiednio 0,68 i 0,8. Ocena statystyczna

szans na uzyskanie dalszego poziomu wykształcenia (w badaniu był to college)

ujawniła jeszcze większe różnice i odds dla ogółu nastoletnich matek spadł do

poziomu 0,15, co oznacza, że kobiety, które urodziły dziecko mając mniej niż

20 lat 7-krotnie rzadziej kończyły szkołę wyższą (Hofferth et al. 2001). Autorzy

badania pokazali także, iż ten negatywny efekt macierzyństwa na poziom

wykształcenia

występuje

we

wszystkich

analizowanych

kohortach

urodzeniowych kobiet, chociaż dla osób młodszych notowane różnice są

mniejsze, gdyż wzrósł udział młodych matek kończących szkoły średnie.

Wśród innych skutków powiązanych z wczesnym macierzyństwem

wymienia się także samotne macierzyństwo i związane z tym faktem obciążenia

społeczne w postaci zasiłków dla samotnych matek, a także nietrwałość

małżeństw zawieranych przez nastolatków (m.in. Heaton 2002; Kiernan 1996;

Singh et al.2001; Wellings et al. 1999; Wieczorek 1990; Wróblewska 2002;

Wróblewska 1999).

Jako przykład można podać wyniki badania trwałości małżeństw w Anglii.

Kobiety, które doświadczyły macierzyństwa przed ukończeniem 20 roku życia i

zawarły małżeństwo miały trzykrotnie większą szansę rozwieźć się niż

pozostałe (Wellings et al. 1999). Inne analizy potwierdziły także, iż fakt zajścia

w ciążę przedmałżeńską oraz zawarcie małżeństwa przez kobiety nastoletnie źle

rokuje dla trwałości takich związków (Bumpass et al., 1991, Teachman, 2002,

Teachman, 2003).

Inne analizy dotyczące trwałości małżeństw dokonane w oparciu o dane z

badania National Survey of Family Growth 1995 wskazują na negatywne

znaczenie nie tylko przedmałżeńskich relacji seksualnych, ale także

wielopartnerstwa, szczególnie jeśli miała miejsce kohabitacja z przyszłym

mężem oraz z innym partnerem (Teachman, 2003).

44

Dalsze konsekwencje, które podobnie jak status społeczny i ekonomiczny,

są

równocześnie

czynnikami

współwystępującymi

z

wczesnym

macierzyństwem, to niepełne rodziny, w których dorastają dzieci nastoletnich

matek oraz powtarzanie zjawiska wczesnego macierzyństwa w kolejnych

generacjach (Kahn, Andersen 1992; Furstenberg et al. 1990; Wróblewska1991).

Szczegółowe analizy w zakresie trendów i determinant wczesnego

macierzyństwa w USA przeprowadzone w oparciu wyniki National Survey of

Family Growth pokazały, iż córki nastoletnich matek, bez względu na kolor

skóry, mają większe ryzyko zostania matką w wieku nastoletnim niż córki

matek starszych (Kahn, Andersen 1992). Także dane z badania nastoletnich

matek w Polsce pozwoliły na podobny wniosek, iż matkami nastoletnich matek

częściej były kobiety, które także miały doświadczenie wczesnego

macierzyństwa (Wróblewska 1991).

45

6. Piśmiennictwo

1. Adcock A.G., Nagy S., Simpson J. (1991), Selected risk factors in adolescent

suicide attempts, Adolescence No. 26, pp.817-828.

2. Bajos N., Guillaume A. (2003), Contraceptive practices and use of abortion

among adolescents and young adults in Europe. In: Reproductive health
behaviour of young Europeans.’ Vol.1. Population Studies No. 42. Council
of Europe Publishing. Council of Europe. Strasbourg.

3. Browning C., Laumann E. (1997), Sexual Contact between Children and

Adults: A Life Course Perspective , American Sociological Review, Vol.
62, No. 4 , pp. 540-560.

4. Bumpass L., Martin T., Sweet J. (1991), The Impact of Family Background

and Early Marital Factors on Marital Disruption, Journal of Family Issues,
Vol. 12, pp.22-42.

5. Card J. (1981), Long-term consequences for children of teenage parents,

Demography, 18(2): 137-156.

6. Carlson D., Labarba R., Sclafini J., Bowers C. (1986) Cognitive and motor

development in infants of adolescent mothers: a longitudinal analysis,
International Journal of Behaviour Development Vol. 9 , pp. 1–14.

7. Coid J, Petruckevitch A., Feder G., Chung W., Richardson J., Moorey

S.(2001), Relation between childhood sexual and physical abuse and risk of
revictimisation in women: a cross-sectional survey.Lancet, vol. 358, pp.
450-454.

8. Darroch J.E., Singh S., Frost J.J. (2001), Differences in Teenage Pregnancy

Rates among Five Developed Countries: The Roles of Sexual Activity and
Contraceptive Use. Family Planning Perspectives, Vol. 33(5), pp. 244-250

9. Dickson N., Paul C., Herbison P., Silva P. (1998), First sexual intercourse:

age, coercion, and later regrets reported by birth cohort. British Medical
Journal Vol.316, pp.29-33.

10. Durbin M., DiClemente R.J., Siegel D., Krasnovsky F., Lazarus N.,

Camacho T. (1993), Factors associated with multiple sex partners among
junior high school students, Journal of Adolescent Health Care No.14,
pp.202-207.

46

11. Edgardh K. (2000), Sexual behaviour and early coitarche in a national

sample of 17 year old Swedish girls, Sexually Transmitted Infections
No.76, pp.98-102.

12. Furstenberg F., Levine J. Brooks-Gunn J. (1990), The children of teenage

mothers: Patterns of early childbearing in two generations, Family
Planning Perspectives, Vol. 22, No. 22, pp 54-61

13. Genuis S.J., Genuis S. K. (2004), Managing the sexually transmitted disease

pandemic: A time for reevaluation, American Journal ofOobstetrics and
Gynecology Vol. 191, pp. 1103-1112.

14. Hallfors D., Waller M., Bauer D., Ford C. (2005), Which comes first in

adolescence - Sex and drugs or depression?, American Journal of
Preventive Medicine Vol. 29, No 3, pp. 163-170.

15. Hallfors D., Waller M., Ford C., Halpern C., Brodish P., Iritani B., (2004),

Adolescent Depression and Suicide Risk: Association with Sex and Drug
Behavior, American Journal of Preventive Medicine Vol. 27, No 3, pp.
224-231.

16. Heaton T. (2002), Factors Contributing to Increasing Marital Stability in the

United States, Journal of Family Issues, Vol. 23, No. 3, pp.392-409.

17. Hofferth S., Reid L., Mott F. (2001), The effects of early childbearing on

schooling over time, Family Planning Perspectives, Vol. 33, No.6, pp 259-
267.

18. Holzer J.Z., Kowalska I.(1997), Fertility and Family Surveys in Countries of

the ECE Region. Standard Country Report Poland, UN, New York and
Genewa.

19. Kahn J., London K. (1991), Premarital Sex and the Risk of Divorce, Journal

of Marriage and the Family, Vol. 53, No. 4, pp. 845-855

20. Kahn J., Anderson K. (1992), Intergenerational Patterns of Teenage Fertility,

Demography, Vol. 29, No. 1, pp. 39-57.

21. Kiernan K, 1996, Lone motherhood, employment and outcomes for children,

International Journal of Family Policy and Law, 3(3):233-249

22. Kontula O. (2003), Trends in Teenage Sexual Behaviour, Pregnancies,

Sexually Transmitted Infections and HIV infections in Europe. In:
Reproductive health behaviour of young Europeans.’ Volume 1. Population

47

Studies No. 42. Council of Europe Publishing. Council of Europe.
Strasbourg.

23. Kosunen E., Kaltiala-Heino R., Rimpelä M., and Laippala P. (2003), Risk-

taking sexual behaviour and self-reported depression in middle adolescence
– a school-based survey, Child: Care, Health and Development, Vol. 29
Issue 5 .

24. Kowaleski-Jones L., Frank M. (1998), Sex, contraception and childbearing

among high-risk youth: Do different factors influence males and females?
Family Planning Perspectives, vol.30 no. 4, pp. 163-169.

25. Lammers C., Ireland M., Resnick M, Blum, R. (2000), Influences on

adolescents' decision to postpone onset of sexual intercourse: A survival
analysis of virginity among youths aged 13 to 18 years, Journal of
Adolescent Health, Vol. 26, pp. 42-48.

26. Lowry R., Holtzman D., Truman B., Kann L., Collins J., Kolbe L. (1994 ),

Substance use and HIV-related sexual behaviors among US high school
students: are they related? Am J Public Health, Vol. 84, No.7, pp.1116–
1120.

27. Manlove E., Terry E., Gitelson L. et al., 2000, Explaining Demographic

Trends in Teenage Fertility, 1980-1995. Family Planning Perspective
32(4):166-175

28. Mellanby A., Phelps F., Tripp J. (1993), Teenagers, sex, and risk taking.

British Medical Journal , Vol.307.

29. Mercer C.,Fenton K.,Johnson A., CopasA, MacdowallW., ErensB., Wellings

K (2005), Who Reports Sexual Function Problems? Empirical Evidence
From Britain's 2000 National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles.
Sexually Transmitted Infections, Vol. 8, pp..394-399.

30. O'Donnell L., O'Donnell C., Stueve A. (2001), Early sexual initiation and

subsequent sex-related risks among urban minority youth: The reach for
health study. Family Planning Perspectives, vol.33, pp.268-275.

31. Orr D.P., Beiter M., Ingersoll G. (1991), Premature sexual activity as an

indicator of psychosocial risk. Pediatrics, Vol. 87, No.2, pp.141-147.

32. Recent Demographic Developments in Europe 2004, Council of Europe

Publishing, Strasbourg 2005

48

33. Rector R., Kirk A., Noyes L. (2003), Sexually active teenagers are more

likely to be depresses and to attempt suicide, Report of the Heritage Center
for Data Analysis No. 03-04. The Heritage Foundation, Washington.
http://www.heritage.org/Research/Family/cda0304.cfm

34. Rector R., Kirk A., Noyes L., Shannan M. (2003a), The Harmful Effects of

Early Sexual Activity and Multiple Sexual Partners Among Women: A
Book of Charts. The Heritage Foundation, Washington.
http://www.heritage.org/Research/Family/wm303.cfm

35. Santelli J., Brener N., Lowry R., Bhatt A., Zabin L. (1998), Multiple sexual

partners among U.S. adolescents and young adults. Family Planning
Perspectives Vol. 30, pp.271-275.

36. Seidman S., Mosher W., Aral S. (1994), Predictors of High-Risk Behavior

in Unmarried American Women: Adolescent Environment as a Risk Factor,
Journal of Adolescent Health, Vol.15, pp.26-132.

37. Shrier L., Harris S., Sternberg M., Beardslee W. (2001), Associations of

depression, self-esteem, and substances use with sexual risk among
adolescents, Preventive Medicine, vol.33, No.3, pp.179-189.

38. Singh S, Darroch JE. (2000), Adolescent pregnancy and childbearing: levels

and trends in developed countries. Family Planning Perspective Vol. 32(1),
pp.14-23.

39. Singh S, Darroch JE.,et al. (2001), Socioeconomic disadvantage and

adolescent women’s sexual and reproductive behavior: the case of five
developed countries. Family Planning Perspective Vol.33(6), pp.251-258.

40. Teachman J. 2002, Stability across cohorts in divorce risk factors,

Demography Vo. 39, pp.331-351.

41. Teachman J. 2003, Premarital Sex, Premarital Cohabitation, and the Risk of

Subsequent Marital Dissolution Among Women. Journal of Marriage and
Family , Vol. 65 Iss. 2 pp.444-455.

42. The Alan Guttmacher Institute, 1998: Into a New World. Young Women's

Sexual and Reproductive Lives., New York

Valkonen T. (2001), Trends in differential mortality in European countries, In:

Trends in mortality and differential mortality . Population Studies No. 36.
Council of Europe Publishing. Council of Europe. Strasbourg

49

43. Wellings K., Wadsworth J., Johnson A., Field J., Macdowall W. (1999),

Teenage fertility and life chances. Reviews of Reproduction Vol. 4, pp.184-
190.

44. Whitaker D., Miller K., Clark L. (2000), Reconceptualizing adolescent

sexual behavior: Beyond did they or didn’t they?, Family Planning
Perspectives, Vol.32, No. 3 pp.111-117

45. Whitbeck L.B., Yoder K., Hoyt D., Conger R. (1999), Early Adolescent

Sexual Activity: A Developmental Study, Journal of Marriage and the
Family, Vol. 61, No. 4, pp. 934-946.

46. Wieczorek M. (1990), Demograficzne, społeczne i ekonomiczne

uwarunkowania rozwodów w Polsce, Monografie i opracowania, No
15/325, ISiD SGPiS, Warszawa.

47. Wight D., Henderson M., Raab G., Abraham C., Buston K., Scott S., Hart

G. (2000), Extent of regretted sexual intercourse among young teenagers in
Scotland: a cross sectional survey, British Medical Journal, Vol 320,
pp.1243-1244.

48. Wróblewska W. (1991): Nastoletnie matki w Polsce - Studium

demograficzne na podstawie badania Ankieta Młodych Matek z 1988 r.
Monografie i Opracowania, No. 22/340, ISiD SGH, Warszawa.

49. Wróblewska W. (1998), Nastoletni Polacy wobec seksualności, SGH,

Warszawa.

50. Wróblewska W. (1999), Konsekwencje demograficzne wczesnych

związków seksualnych - Na podstawie badania "Przemiany rodziny i
wzorce dzietności w Polsce, 1991", Studia Demograficzne 1999, No.
1(135), str.25-47.

51. Wróblewska W. (2001), Wąż zamknięty czy otwarty? Młodzież w oczach

demografa, Etos 2001, no 3(55), pp.124-137.

52.Wróblewska W. (2002), Wybrane aspekty zdrowia reprodukcyjnego w

Polsce, Studia Demograficzne, No. 2(141), pp. 11-42.

53. Wróblewska W., Strzelecki P., Matysiak A. (2003): Kodeks obyczajowości

seksualnej wśród młodzieży na podstawie badania "Zachowania i postawy
studentów w sferze seksualnej’. W: System wartości a procesy
demograficzne. Ed. K.Slany, A.Małek, I.Szczepaniak ; I Kongres
Demograficzny w Polsce, tom XV; Zak.wyd.NOMOS, Krakow.

50

54. Wróblewska W. (2006), Poland: Living arrangements, reproductive

behavior, and entering adult sexuality in Poland; Main aspects of the sexual
behavior of the students. In: Sexual and affective behaviour of students. An
international comparative study, eds F.C. Billari, M.Caltabiano and
G.Dalla Zuanna, Kluwer Academic, European Series on Population.

55. Young people’s health in context. Health Behaviour in School-aged Children

(HBSC) study: international report from the 2001/2002 survey, (2004), eds.
C. Currie , C. Roberts, A. Morgan, R.Smith, W. Settertobulte, O. Samdal
and V. Barnekow Rasmussen, Copenhagen, WHO Regional Office for
Europe, WHO Policy Series: Health Policy for Children and Adolescents.
No. 1.

56. Zabin L., Hardy J., Smith E., Hirsch M. (1986), Substance abuse and its

relation to sexual activity among inner city adolescents, Journal of
Adolescent Health Care , Vol.7 pp.320-31.

57. Zdrowie subiektywne, zadowolenia z życia i zachowań zdrowotnych uczniów

szkól ponadgimazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych, (2006), red. A.Oblacińska i
B.Woynarowska, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.

58. Komunikaty z badań Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS):

•

(1988): Postawy młodzieży wobec seksu i opinie na temat wycofanego
podręcznika pt. "przysposobienie do życia w rodzinie". Komunikat z
badań, lipiec 1988

•

(1994): Postawy młodzieży wobec kontaktów seksualnych.

Komunikat z badań, wrzesień 1994

•

(1996): Postawy młodzieży wobec kontaktów seksualnych.

Komunikat z badań, listopad 1996

•

(1999): Młodzież o życiu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS

1999.

51

Marian St. Gabryś

Część II.

1. Rozwój układu immunologicznego u dziewcząt.

Układ immunologiczny, zapewniający kobiecie obronę przed obcymi i

najczęściej szkodliwymi antygenami, rozwija się i kształtuje niemal przez całe

ż

ycie osobnicze kobiety, bowiem tak długo, jak długo istnieje możliwość

kontaktu struktur układu immunologicznego z „obcym”, tak długo ten układ -

powołany do odróżnienia molekuł i struktur „swoich – własnych” od „nieswoich

– obcych” [self-nonself] – będzie pełnił swą funkcję. Czy powinna istnieć, lub

czy istnieje hierarchizacja czasowa kontaktu, narażeń na obce antygeny? Z

biologicznego punktu widzenia wydaje się, że tak. Noworodek pozostaje niemal

cały czas w kontakcie ze swą matką, będąc izolowanym od większości zagrożeń

ś

wiata zewnętrznego, a matka poza zapewnieniem mu owej ochrony, przekazuje

w swym pokarmie broń (przeciwciała), skierowaną ku większości infekcji, z

którymi - w nieco późniejszym czasie - przyjdzie się mu zetknąć. Ochronę przed

dalszym wpływem najczęstszych patogenów wieku dziecięcego zapewnia już

celowa interwencja człowieka w postaci szczepień ochronnych. Już z tego,

nader ogólnego, spojrzenia wynika przydatność stratyfikacji chronologicznej

zagrożeń immunologicznych, tak, aby organizm noworodka, niemowlęcia,

dziecka małego, dziecka starszego, nastolatki miał czas i możliwości do

wytworzenia mechanizmów i struktur budujących odporność.

Inicjacja seksualna, rozumiana jako aktywny kontakt intergenitalny niesie

ze sobą przede wszystkim bardzo bliski kontakt z obcymi antygenami, co jest

nieuchronnym zdarzeniem biologicznym w pewnym momencie jednostkowej

egzystencji, wyjąwszy sytuacje i przypadki, w których uwarunkowania

kulturowe i cywilizacyjne (czystość seksualna jako zamiar, wyrzeczenie, rodzaj

spełnienia), taki kontakt wykluczają.

52

Okres dojrzewania dziewczynki i przekształcania się jej organizmu w

organizm młodej kobiety przebiega wieloetapowo, trwając parę lat – około 5-8.

Okres ten z medycznego punktu widzenia jest okresem wielkiego wysiłku

wszystkich bez mała układów i narządów dojrzewającej dziewczynki, w tym

także, a może przede wszystkim - jej układu odpornościowego. Badania nad rolą

tego układu w procesach prokreacji gatunku ludzkiego dopiero trwają a ich

najważniejsze odkrycia i osiągnięcia to okres ostatnich 20 – 30 lat, pamiętając

jednak o tym, że gmach wiedzy w każdej dyscyplinie sięga fundamentów, które

przy wnikliwym poszukiwaniu można spostrzec w Biblii, zbliżonych do niej

wiekopomnych dziełach kultury i cywilizacji chińskiej, egipskiej, indyjskiej,

perskiej i - last but not

least - greckiej.

Zasadniczy rozwój układu immunologicznego, tak jak i innych układów,

ma miejsce w życiu płodowym. Zawiązek śledziony powstaje w 5 tygodniu

ż

ycia, składając się w okresie płodowym niemal wyłącznie z miazgi czerwonej

oraz nie posiadając centrów rozrodczych. Dalsze dojrzewanie śledziony odbywa

się dopiero w okresie pozapłodowym, rozwijając się w pełni do 5 miesiąca życia

postnatalnego. Obecność węzłów chłonnych wykazanego dopiero pomiędzy 12-

14 tygodniem życia płodowego, lecz ich pełny rozwój to także dopiero okres

poporodowy. Grasica, której zawiązek pojawia się w 3-4 tygodniu życia

płodowego, w wyniku różnicowania się endodermy 3-4 kieszonki skrzelowej,

swój pełny rozwój uzyskuje w okolicy rozwiązania ciąży, znacznie później

ulegając stopniowemu zanikowi. Do wytwarzania niewielkich ilości przeciwciał

klasy IgM płód staje się zdolny tuż po połowie ciąży – w okolicy 21-22 tygodnia

ciąży. Jednak komórki plazmatyczne obecne w skutecznej ilości to dopiero

koniec pierwszego półrocza życia noworodka. Limfocyty postrzega się po raz

pierwszy w 7 tygodniu życia, w stężeniu nie większym niż 1000/mm

3

, aby tuż

przed porodem osiągnąć stężenie 10 000 mm

3

. Makrofagi płodowe cechuje

niedojrzałość układów enzymatycznych a co za tym idzie zmniejszona zdolność

53

do niszczenia patogenów. Znaczniejsze ilości komórek plazmatycznych – a wiec

i możliwości syntezy i uwalniania przeciwciał – pojawiają się dopiero u

półrocznego niemowlęcia. Sytuacje tę może zmienić zakażenie w czasie życia

wewnątrzmacicznego, stymulując pojawienie się określonych przeciwciał. Za

modelem zwierzęcym przyjmuje się, że odporności typu komórkowego pojawia

się stosunkowo wcześnie, bowiem nawet niedonoszone noworodki odrzucają

przeszczepy skórne allogeniczne w sposób zbliżony do osobników dojrzałych.

W przebiegu rozwoju postnatalnego niedojrzały - w stosunku do osobnika

dorosłego - układ odpornościowy noworodka ulega stopniowemu wzmocnieniu,

głównie w miarę postępu w kontaktach z obcymi antygenami. Czas życia

wewnątrzmacicznego charakteryzuje się względną sterylnością – w stosunku do

okresu postnatalnego, zatem zrozumiały jest fakt, ze poza rozwojowo

uwarunkowanym niedorozwojem układu limfatycznego (niemal wszystkie

narządy i układy noworodka dojrzewają w wymiarze czynnościowym w miarę

ich włączania się do aktywności pourodzeniowej), brak kontaktu z obcymi

antygenami czyni układ limfatyczny płodu układem niedojrzałym. Płód i

noworodek wykazują w swych zachowaniach obronnych cechy osobnika z

niedoborem przeciwciał. U noworodków prawie całkowicie brak grudek

pierwotnych i wtórnych w węzłach limfatycznych (strefy B-zależne). Można

przyjąć, że dojrzewanie kompetencji immunologicznej jest związane z

obecnością antygenów zewnętrznych. Funkcja prezentacji antygenu przez

komórki dendrytyczne, a więc te najbardziej skuteczne z komórek APC [antigen

presenting cells], jest u noworodków niska, co może mieć związek - między

innymi – z obniżoną na nich ekspresją antygenów HLA. Noworodki łatwiej

udzielają odpowiedzi typu Th2, niż Th1. Inne elementy odporności – w tym

odporność naturalna – również nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Neutrofile

mają niższą aktywność enzymatyczną, maja słabszą chemotaksję i zdolność

fagocytozy. Podobne ułomności dotyczą monocytów i komórek NK. Istotną rolę

w obronie przeciw infekcyjnej u paromiesięcznych noworodków odgrywają

54

przeciwciała

matczyne

uzyskane

podczas

ciąży

drogą

transferu

przezłożyskowego oraz, a może przede wszystkim, uzyskane drogą pokarmową

z siary matczynej i mleka kobiecego, które zawierają immunoglobuliny Iga typu

sekrecyjnego, IgG, liczne komórki immunokompetentne (makrofagi, limfocyty),

jak i nieswoiste czynniki przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe (laktoferrynę,

lizozym, składniki układu dopełniacza, laktoperoksydazę). Obserwowano u

dzieci pojawienie się dodatniej reakcji tuberkulinowej po karmieniu piersią

przez uczulone matki (1).

W miarę upływu czasu, u dzieci ogólny poziom immunoglobulin

stopniowo

wzrasta,

mając

odmienną

dynamikę

przyrostu

stężenia

poszczególnych klas i podklas immunoglobulin. I tak, IgM uzyskują zbliżoną do

dorosłych dynamikę stężeń w wieku około 1 roku, ale już IgG ma w tym samym

czasie dopiero 70% stężenia dorosłych a Iga zaledwie 30%. Dzieci w

porównaniu do dorosłych wykazują większą wrażliwość na pewne zakażenia

bakteryjne, czy grzybicze a z drugiej strony pewne schorzenia, zwane

schorzeniami wieku dziecięcego – odra, świnka, mononukleoza zakaźna, czy

poliomyelitis przebiegają na ogół u dzieci znacznie lżej, niż u dorosłych.

Podkreśla to utrzymujące się nadal w dzieciństwie różnice odporności w

odniesieniu do wieku dojrzałego.

Pojawienie się dojrzewania płciowego stanowi kolejną cezurę w

przechodzeniu układu immunologicznego od fazy odporności dziecięcej do fazy

odporności osobnika w pełni dojrzałego. Przy założeniu, że maksymalną

kompetencję immunologiczną człowiek osiąga około 18 roku życia,

podkreślając również i to, że kobiety mają wyższy poziom IgM i IgG, oraz

bardziej wyrażone reakcje typu późnego niż mężczyźni, można jednoznacznie

uznać, że dojrzewanie płciowe istotnie poprzedza uzyskanie pełnej kompetencji

odpornościowej. Wynika z tego jednoznacznie, że przedwczesna inicjacja

seksualna, która ex definitione musi wystąpić przed 18 rokiem życia, – jeżeli

mamy ją uznać za przedwczesną – będzie następowała w niekorzystnym, z

55

immunologicznego punktu widzenia, okresie a mianowicie w okresie

ostatecznego kształtowania się tej kompetencji, która jak każda tworząca się

struktura i funkcja, jest w takim momencie bardziej labilna i podatna na

zniekształcenia. Konieczne jest także podkreślenie, że kobiety są bardziej

skłonne do rozwoju chorób z autoimmunizacji, co mogłoby wskazywać na

przyrodzoną im trudność w definiowaniu przez układ immunologiczny kanonu

„self – nonself”. Można, zatem zadać pytanie, czy przedwczesny kontakt drogą

płciową, (więc bardzo bezpośredni) z obcymi antygenami nie będzie miał

jeszcze bardziej negatywnego wpływu na labilną odporność dojrzewającego

organizmu? Należy postawić tezę, że wpływ ten z pewnością nie będzie

korzystny dla układu odpornościowego dojrzewającej dziewczyny. Wprawdzie

podkreślić należy, że hormony płciowe, w tym głównie estrogeny, mające

przecież zasadniczy wpływ w przemianie dziecka –dziewczynki w młodą

kobietę, wpływają pozytywnie na różnicowanie i migrację limfocytów,

aktywność komórek NK i czynność fagocytarną makrofagów, lecz cechą

charakterystyczną stężeń hormonów płciowych wieku dojrzewania jest ich

znaczna zmienność i wahania, przeto nie może to pozostawać bez wpływu na

układ odpornościowy. Warto w tym miejscu przypomnieć, że okres dojrzewania

to równocześnie początkowy etap inicjacji inwolucji grasicy, co samo przez się

ś

wiadczy o pewnym, niewątpliwie przełomowym momencie przeobrażania się

układu odpornościowego. Grasica powoli, stopniowo, jednak nieubłaganie,

przestaje być źródłem limfocytów, tak, aby w okolicach 60 roku życia stać się

skupiskiem tkanki łącznej, eksportującym obwodowo jedynie 1% limfocytów.

To

przesuniecie

miejsca

powstawania

najważniejszych

komórek

immunokompetentnych, zapoczątkowujące się właśnie w okresie dojrzewania

winno stanowić wystarczający bodziec do akceptacji poglądu, że okres

dojrzewania nie jest z pewnością właściwym momentem do rozpoczęcia

współżycia płciowego.

56

2. Inicjacja seksualna a zdrowie kobiety.

Inicjacja seksualna rozumiana jako podjęcie współżycia płciowego niesie

ze sobą zmiany o charakterze zdrowotnym, wynikające zdecydowanie bardziej z

uwarunkowań kulturowych, socjalnych, czy szeroko pojętych uwarunkowań

cywilizacyjnych, niż z bezpośrednich zależności biologicznych. Pojawienie się u

dziewczynki w miarę regularnych cykli miesięcznych, które na ogół są

równoznaczne z cyklem owulacyjnym z biologicznego punktu widzenia

umożliwia zajście w ciążę, które to zdarzenie czyni zmianę statusu dziewczyny,

rozumianą jako zdolność do przedłużenia gatunku. Z procesem tym związanych

jest szereg zagrożeń zdrowotnych, przede wszystkim charakterystycznych dla

ciąży przebiegającej patologicznie, nieprawidłowo. Jednak sam młody wiek

ciężarnej nie stanowi per se takiego zagrożenia z biologicznego punktu

widzenia. Dopiero po uwzględnieniu warunków życiowych, w jakich przebywa

młoda dziewczyna ilość zagrożeń może narastać, aczkolwiek postawienie znaku

równości pomiędzy młodym wiekiem ciężarnej a patologicznym przebiegiem

ciąży byłoby zdecydowanym nadużyciem.

Aby analiza była rzetelna wskazanym jest sprecyzowanie eufemizmu

„młody wiek”, bowiem jak każdy eufemizm może on oznaczać niemal dla

każdego coś innego. Prawo akceptuje współżycie po ukończeniu 15 roku życia,

bowiem jedynie poniżej tego wieku współżycie seksualne może być traktowane

jako wskazanie do penalizacji. Wynika z tego, że 16-latka może współżyć. Co

za tym stoi na przeszkodzie w pełnej akceptacji tego zdarzenia i rozpatrywaniu

zagrożeń mogących wynikać z wczesnego – tzn. w okolicach 15-16 roku życia –

rozpoczęcia współżycia. Należy jednoznacznie podkreślić, że głównym

czynnikiem jest możliwość – wysoce realna – poczęcia nowego człowieka, do

opieki, nad którym osoba tak młoda nie jest w żadnym wypadku – przede

wszystkim ekonomicznym – przygotowana. Niemożność samodzielności

ekonomicznej, prawnej, społecznej wyklucza świadome opiekowanie się

57

potomstwem, skazując na tę opiekę starsze pokolenie, które w sensie

biologicznym rodzicem owego dziecka nie jest, co pomimo odpowiednich

uregulowań prawnych stwarza a priori nieprawidłowe relacje międzyludzkie w

tak powstałej, nowej rodzinie. Z medycznego punktu widzenia konieczne jest

podkreślenie dominującej roli stresu, napięcia nerwowego, strachu i obawy

przed nowopowstałą sytuacją, które to odczucia stają się zaczątkiem a nawet

często głównym czynnikiem nieprawidłowego przebiegu pojawiającej się ciąży.

W początkowym okresie ciąży zagrożenie stanowią próby ukrycia odmiennego

stanu młodej kobiety, bowiem w sensie biologicznym ciężarna - niezależnie od

wieku kalendarzowego - staje się w pełni kobietą, bowiem jest ona u początku

wypełnienia podstawowego obowiązku samicy gatunku ludzkiego id est

prokreacji.

3.

Wpływ przedwczesnej inicjacji seksualnej kobiety na funkcje

prokreacyjne w przyszłości.

Patrząc na przedwczesną inicjację seksualną przez pryzmat zagrożeń

prokreacyjnych w przyszłości koniecznym staje się odwołanie do uwarunkowań

społeczno-obyczajowych, bowiem bez ich uwzględnienia nie sposób o

racjonalne a nie emocjonalne omówienie zagadnienia. Przede wszystkim

podkreślić należy rolę rola zakażeń przenoszonych drogą płciową (STD –

sexually transmitted diseases) w zakłóceniami w przyszłości funkcji

prokreacyjnych. W porównaniu z osobami dorosłymi u aktywnych seksualnie

dziewcząt ryzyko zakażenia STD jest większe. Wynika to z wielu

współistniejących przyczyn natury behawioralnej, biologicznej i kulturowej.

Bariery utrudniające im dostęp do profilaktyczno - leczniczej opieki medycznej

to miedzy innym brak przychodni dla dziewcząt, obawa przed niedyskrecją.

Według ostatnich szacunków kobiety w wieku 15 – 24 lat stanowią 25 %

58

aktywnie seksualnej populacji, natomiast ich udziałem jest więcej niż połowa

nowych przypadków STD. U kobiet w wieku 15 – 19 lat częstość występowania

zakażeń rzeżączką jest wyższa niż we wszystkich innych grupach wiekowych

(5). Wydłużenie okresu pomiędzy pierwszym zakażeniem a macierzyństwem

sprzyja moim zdaniem utrwalaniu się przewlekłych postaci zakażeń

podlegających transmisji płciowej, jak również częstszymi ich nawrotami.

Znaną w epidemiologii tych schorzeń tezę o proporcjonalności wzrostu

zapadalności wraz ze wzrostem liczby partnerów musi umacniać wcześniejszy

wiek rozpoczęcia współżycia płciowego. Stałości związków małoletnich z

pewnością nie sprzyjają wspomniane na wstępie uwarunkowania kulturowo-

socjalno-obyczajowe. Zatem uprawnione jest stwierdzenie, że wcześniejsza

inicjacja seksualna stanowi czynnik promocyjny powikłań zapalnych w obrębie

kobiecego narządu płciowego [oczywiście, nie tylko kobiecego, ale tematem

opracowania jest płeć żeńska, tedy stąd to ograniczenie], mogących prowadzić i

na ogół prowadzących, do wytworzenia się przeszkód pozapalnych dla

prawidłowej prokreacji, szczególnie w obrębie jajowodów. Wówczas – po

wytworzeniu się niedrożności jajowodów – jedyną powszechnie polecaną

metodą, jaką może zaproponować współczesna medycyna [jej ocenę moralno-

etyczną pozostawiam w tym miejscu na uboczu] jest zapłodnienie

pozaustrojowe.

Można,

więc

stworzyć

pewnego

rodzaju

równanie

matematyczne, w którego wyniku umieścimy zyski firm produkujących leki i

technikalia do procedur IVF (in vitro fertilization – zapłodnienie „w szkle” -

pozaustrojowe). Miałoby ono następującą postać: P x S x W = Z, gdzie

P - promocja wczesnej inicjacji seksualnej (niemal wszystkie młodzieżowe

pisemka kolorowe),

S - zakażenia drogą płciową,

W - wstyd przed rodzicami (złe stosunki rodzinne) i lekarzem, co daje

opóźnienie, lub brak leczenia)

Z – zysk firm

59

Czynnik jajowodowy to jedna z najpoważniejszych i częstych przyczyn

istotnego upośledzenia możliwości prokreacyjnych kobiety. Może on pojawić

się jako czynnik sprawczy niepłodności u 14-28% kobiet pośród niepłodnych

par. Przebyte w przeszłości stany zapalne miednicy mniejszej, uszkadzając

przede wszystkim delikatną błonę śluzową jajowodu, która posiada niezwykle

ciekawą budowę i funkcję (to w jajowodzie dochodzi do zapłodnienia –

poczęcia, powodują trwałe uszkodzenie jajowodu. Powstają zrosty, które często

zamykają ujście brzuszne jajowodu, co skutkuje jego niedrożnością, powstaniem

guzów zapalnych, mogących być źródłem dalszych poważnych zaburzeń

zdrowotnych – włącznie z zagrażającym życiu kobiety zapaleniem otrzewnej

jamy brzusznej. W przypadku mniej nasilonych powikłań dochodzi do

częściowego uniedrożnienia jajowodu, utraty jego funkcji, unieruchomienia w

zrostach i przez tego typu zmiany wyłączenia go z możliwości fizjologicznej

prokreacji. W sytuacji takiej komórka jajowa po owulacji – po uwolnieniu się z

pęcherzyka jajnikowego nie może być skutecznie wychwycona przez strzępki

jajowodowe i część lejkową jajowodu a zmieniona zapalnie błona śluzowa i tak

nie stanowi odpowiedniego środowiska do rozwoju przedimplantacyjnego

zarodka, jak również na ogół uniemożliwia mu fizjologiczną wędrówkę do

właściwego miejsca implantacji, powodując częstą w tych sytuacjach

implantację pozamaciczną, ze wszelkimi jej, tragicznymi konsekwencjami.

Czynnikami najczęściej powodującymi - prowadzące do opisanych powikłań –

procesy, są patogeny przenoszone drogą płciową – dwoinka rzeżączki (Neisseria

gonorrhea) i Chlamydia trachomatis. Ten ostatni patogen jest w ostatnich latach

częściej obwiniany o powodowanie stanów zapalnych narządu moczowo-

płciowego kobiet i mężczyzn, część z nich charakteryzuje się przebiegiem bez,

lub skąpoobjawowym, co powiększa możliwości rozwoju powikłań

pozapalnych. Współczesne szacunki uznają, że 50-80% stanów zapalnych

kobiecego narządu płciowego jest powodowane przez Chlamydia (4). Młode

kobiety są szczególnie fizjologicznie wrażliwe na zakażenie Chlamydia,

60

prawdopodobnie ze względu na niedojrzałość mechanizmów immunologicznych

i częstsze występowanie u nich ektopii szyjkowej. Zakażenie to występuje

częściej u kobiet pochodzących ze środowisk upośledzonych ekonomicznie.

4.

Medyczne aspekty macierzyństwa nieletnich.

Macierzyństwo pomiędzy 15 a 18 rokiem życia niesie ze sobą zwiększony

odsetek swoistych dla ciąży powikłań, jakim na przykład jest zespół

opóźnionego wzrastania płodu, którego następstwem jest urodzenie dziecka z

niedoborem masy ciała, dziecka „wychudzonego”, które ponadto przejawia w

okresie okołoporodowym łatwość popadnięcia w niedotlenienie. Łożysko w tym

poważnym powikłaniu ciąży– niewypełniające wobec płodu swych obowiązków

odżywczych, również jest – a może nawet przede wszystkim – niesprawne w

swej funkcji oddechowej.

Ciąże młodocianych matek są ponadto częściej obarczone skłonnością do

jej przedwczesnego rozwiązania. I to zarówno w niepomyślnie rokującym

aspekcie poronień, jak i porodów przedwczesnych, których następstwem jest

również urodzenie dziecka o zbyt niskiej masie ciała, dziecka, które w

odróżnieniu od dziecka niedożywionego wewnątrzmacicznie, wspomnianego

powyżej, jest jeszcze dodatkowo, głęboko niedojrzałe do życia pozamacicznego.

Należy wyraźnie podkreślić, że wskutek niepełnej dojrzałości – przede

wszystkim psychicznej, a ta dojrzałość zaczyna odgrywać coraz większą rolę,

wobec wyzwań stawianych przez współczesny globalny świat, - niemal

wszystkie rodzaje powikłań i schorzeń ciążowych pojawiają się częściej i

przebiegają ostrzej u młodocianych matek. Dotyczy to w tym samym stopniu

niedokrwistości ciężarnych, nadmiernych wymiotów, zespołów lękowych, jak i

stanu przedrzucawkowego i rzucawki, zakażeń i krwotoków okołoporodowych,

czy obrażeń okołoporodowych i powikłań samego porodu – z istotnym

zwiększeniem częstotliwości rozwiązań operacyjnych, w tym szczególnie cięć

61

cesarskich. Przebycie przez młodocianą rodzącą tego sposobu rozwiązania ciąży

pozostawia w jej macicy - na całe jej dalsze życie prokreacyjne - bliznę, co rodzi

skłonność do swoistych powikłań w kolejnych ciążach. A ilość tego typu

rozwiązań lawinowo narasta, co wynika z dwóch głównych uwarunkowań: 1/

przekonania społecznego, że na położnictwie zna się każdy a wyjątkowymi

zupełnie specjalistkami są aktorki i prezenterki telewizyjne, oraz 2/ braku

odpowiedniego szkolenia tych, którzy winni być prawdziwymi położnikami,

czyli lekarzy specjalizujących się w ginekologii i położnictwie, ale i to nie dziwi

w żadnej mierze, bowiem jeżeli można być specjalistą wojewódzkim w tej

specjalności, nie mając w swym doświadczeniu żadnych innych operacji poza

cięciem cesarskim, tedy już nic nie powinno dziwić.

5.

Związek pomiędzy inicjacją seksualną i patogenezą nowotworów

narządów płciowych u kobiet.

Jest wyraźny i niewątpliwy, przede wszystkim w odniesieniu do

nowotworów złośliwych szyjki macicy, w których zakażenie wirusem

brodawczaka ludzkiego (HPV – human papilloma virus), spełnia rolę kofaktora,

a może nawet promotora procesu rozwojowego nowotworu złośliwego

pochodzącego z nabłonka szyjki, czyli raka szyjki macicy. Częstość zakażenia

HPV jest najwyższa w grupie wiekowej 15-19 lat, dowodząc, zatem wysokiej

częstości wczesnej inicjacji seksualnej, na tej, bowiem drodze do zakażenia

anogenitalnymi typami wirusa HPV dochodzi. Zatem nie dziwi, że wśród

czynników ryzyka rozwoju raka szyjki macicy, będących zarazem czynnikami

ryzyka rozwoju zakażenia HPV, pośród czynników określonych jako główne na

drugim miejscu znajduje się wiek (młody) i przedwczesna inicjacja seksualna,

określona jako wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego (2). Jak wspominają

w swym opracowaniu Majewski i Sikorski (2), czynniki ryzyka rozwoju

zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego w dużej mierze pokrywają się z

62

czynnikami ryzyka wystąpienia raka szyjki macicy. I tak do najistotniejszych

czynników ryzyka rozwoju infekcji HPV, a tym samym ryzyka raka szyjki

macicy, należy wczesna inicjacja płciowa i częsta zmiana partnerów płciowych.

Oczywiście zasada ta w tym samym stopniu dotyczy obu płci, stąd zakażony

HPV mężczyzna będzie stanowił dla kobiety czynnik ryzyka raka szyjki macicy.

Aresztowany w pierwszych dniach stycznia 2007 roku kameruński „poeta”,

Simon Moleke Nije, (3), świadomy swego nosicielstwa wirusa HIV, który

celowo współżył z wieloma kobietami – bez tzw. „zabezpieczenia” – z całą

pewnością naraził wiele z nich na ryzyko zachorowania – oczywiście na AIDS,

ale również w przyszłości na raka szyjki macicy, bowiem infekcja HPV jest

jednym z oportunistycznych zakażeń u nosicieli HIV. Istnieją dowody, że białko

wirusa HIV, kodowane przez gen tat-1, jest odpowiedzialne za zwiększoną

ekspresję genów wirusów HPV u osób HIV-seropozytywnych. Gen tat-1 w

połączeniu z białkiem E2 wirusa HPV typu 16 wzmaga ekspresję także innych

białek wirusa HPV, w tym – niestety – białek promujących rozwój raka – białek

E6 i E7.

Innym nowotworem, który sam z siebie jest nowotworem znacznie

rzadziej występującym, ale, w którego rozwoju infekcja wirusem HPV stanowi

również jedną z możliwych dróg patogenetycznych jest rak sromu, który

wstępuje na ogół u kobiet w pomenopauzalnym okresie ich życia, jednak coraz

częstsze są doniesienia o pojawianiu się tego raka u kobiet młodszych.

Niewątpliwie jest to nowotwór, który rozwija się wolno, niemniej duża ilość lat

przeżytych z utajona infekcją HPV okolicy anogenitalnej, może stanowić

czynnik ryzyka rozwoju nowotworu sromu. Z taką sytuacją będziemy mieć

miejsce w przypadku zakażenia wirusem HPV przy wczesnej inicjacji

seksualnej.

63

6. Piśmiennictwo.

1.

Ptak

W.,

Ptak

M.:

„Podstawy

immunologii’

Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

2.

Majewski M., Sikorski M.: „Szczepienia przeciw HPV. Profilaktyka

raka szyjki macicy i innych zmian związanych z zakażeniami HPV”

Wydawnictwo Czelej, Lublin 2006.

3.

Serwis Internetowy

www.onet.pl

5 stycznia 2007 roku.

4.

Wołczyński S., Kuczyński W., Styma J., i wsp. „Niepłodność” w

„Molekularne podstawy rozrodczości człowieka i innych ssaków” pod

redakcją prof. Macieja Kurpisza, Termedia, Poznań, 2002.

5.

Center for Disease Control and Prevention, May 5, 2006,

http://www.c’dc.gov/std/stats/adol.htm

.

64

Maria Środoń

Część III.

1. Psychologiczne i społeczne aspekty wczesnej inicjacji seksualnej

Na ujemne skutki wczesnej inicjacji płciowej u dziewcząt w dziedzinie

fizjologii ginekologicznej

5

nakładają się niemniej niepokojące powikłania

psychologiczne i osobowościowe.

W badaniach epidemiologicznych w tej dziedzinie wykazano wyraźną

korelację pomiędzy wcześniejszą inicjacją płciową a wzrostem wskaźników

depresji

6

, zaangażowania w innych ryzykownych zachowaniach (alkohol,

niezapinanie pasów drogowych, posiadanie broni palnej, duża liczba partnerów

seksualnych

7

, prostytucja), zażywania narkotyków, zaburzeń neurotycznych i

psychiatrycznych

8

i nawet samobójstw

9

. Jednakże te badania nie zawsze

5

Correlation between an early sexual debut and reproductive health and behavioral factors: a multinational

European study. Mardh PA, Creatsas G, Guaschino S, Hellberg D, Henry-Suchet J, European Chlamydia
Epidemiology Group, University of Lund, Sweden, European Journal of Contraception and Reproductive Health
Care 2000 Sep;5(3): 177-82

Young Age at First Sexual Intercourse and Sexually Transmitted Infections in Adolescents and Young Adults,
Kaestle CE, Halpern CT, Miller WC, Ford CA in American Journal of Epidemiology, Nov 2004

6

Risk-taking sexual behavior and self-reported depression in middle adolescence – a school-based survey

(funded by the government of Sweden) E. Kosunen, R. Kaltiala-Heino, M. Rimpelä and P. Laippala in:

Child:

Care, Health and Development

,

Volume 29 Issue 5 Page 337 - September 2003

7

Age at first coitus. A marker for risky sexual behavior in women, Greenberg J, Magder L, Aral S, Sexually

Transmitted Diseases, 1992 Nov-Dec; 19(6):331-4

8

Psychiatric disorders and risky sexual behavior in young adulthood: cross sectional study in birth cohort,

Ramrakha S

,

Caspi A

,

Dickson N

,

Moffitt TE

,

Paul C

British

Medical Journal, 2000 Jul 29;321(7256):263-

Study carried out by the Dunedin Multidisciplinary Health and Development Research Unit, Department of
Preventive and Social Medicine, University of Otago Medical School, PO Box 913, Dunedin, New Zealand.

[e-mail]

CONCLUSIONS: There is a clear association between risky sexual behavior

and common psychiatric disorders. Although the temporal relation is uncertain, the results indicate the need to
coordinate sexual medicine with mental health services in the treatment of young people.

9

Adolescent depression and suicide risk: Association with sex and drug behavior, by: Denise D. Hallfors PhD,

Martha W. Waller MA, Carol A. Ford MD, Carolyn T. Halpern PhD, Paul H. Brodish MSPH and Bonita Iritani
MA, in: American Journal of Preventive Medicine, 2004, Oct; 27(3): 221-31

65

pozwalają odróżnić czynniki przyczynowe od następstw

10

. Ponadto, młodzież

wchodząca w życie płciowe często również eksperymentuje z narkotykami

11

.

Stąd trudno w badaniach oddzielnie ocenić wpływ różnych ryzykownych

zachowań. Tym niemniej, ważne badanie w tej dziedzinie zostało wykonane

przez University of North Carolina w USA, w którym usiłowano ustalić, co

występuje pierwsze w czasie: czy sex, czy depresja, opierając się o wyniki

zebrane podczas ankietowania 13 491 młodych ludzi dwa razy na przestrzeni

roku

12

. Wyniki badania Hallfors et al wyraźnie ukazują, że wczesna inicjacja

płciowa, zwłaszcza u dziewcząt, prowadzi do depresji a nie na odwrót. Obalają

tezę, że młodzi ludzie angażują się w sex czy narkotyki w ramach ‘samo-

leczenia’ depresji. Według Hallfors et al. Wczesne angażowanie się w życie

płciowe wyraźnie zwiększa ryzyko przyszłej depresji.

Wczesna inicjacja płciowa również może powodować zaburzenia

seksuologiczne. Im jest wcześniejsza, tym też większe ryzyko, że została

wymuszona

13

(stając się urazem rangi gwałtu) oraz że jej wspomnienia mogą

wywoływać żal

14

i poczucie, że odbyła się za wcześnie.

15

Seksuolodzy zgodnie

powtarzają, że wspomnienie inicjacji ma istotne znaczenie dla przyszłej

10

“Correlates and consequences of early initiation of sexual intercourse” by Coker AL, Richter DL, Valois RF,

McKeown RE, Garrison CZ, Vincent ML in Journal of School Health, 1994 Nov;4(9):372-7

Tracing the Roots of Early Sexual Debut among adolescents in Psychiatric Care, Donenber, GR, Bryant FB et al,
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 2003, May 42 (5): 594-608

11

Sexual behavior and its relationship to drug taking, Gossop M, Powis B, Griffiths P, Strang J 1994, Addiction,

89, 961-970

12

„Which comes first in adolescence – sex and drugs or depression?” Hallfors DD, Waller MW, Bauer D, Ford

CA, HalpernCT, American Journal of Preventive Medicine 2005 Oct 29; (3):163-70 .

13

Young Women’s Degree of Control Over First Intecourse: An Exploratory Analysis, Joyce Abma, Anne

Driscoll and Kristin Moore, Family Planning Perspectives Colume 30, no. 1, Jan/Feb 1998

14

Extent of regretted sexual intercourse among young teenagers in Scotland: a cross sectional survey, by D.

Wight, M. Henderson, G. Raab, C. Abraham, K. Buston, S. Scott and G. Hart in te British Medical Journal, May
2000; 320 (7244): 1243-1244

15

First sexual intercourse: age, coercion and later regrets reported by birth cohort, Nigel Dickson, Charlotte Paul,

Peter Herbisson, Phil Silva, British Medical Journal 1998; 316 – 29-33 (3 January)

66

satysfakcji z pożycia płciowego, nazywając to zasadą ‘imprintingu’

16

. Jako

pierwsze współżycie, wczesna inicjacja nigdy nie będzie cieszyła się kontekstem

takich starannych przygotowań, gwarancji bezpieczeństwa, zapewnień oddania,

piękna i odprężenia, jak w podróży poślubnej. Dlatego wiąże się często z

negatywnym procesem imprintingu i w dalszej przyszłości może rodzić

anhedonię seksualną, zjawisko wczesnego wygasania ochoty do współżycia w

małżeństwie, zwłaszcza u kobiet – stwierdzanego również przez lekarzy – bądź

różne nerwice seksualne, częstokroć powodujące głębokie ukryte cierpienia

znane tylko ich ofiarom.

Kolejnym niepokojącym następstwem wczesnej inicjacji płciowej mogą być

dewiacyjne zachowania seksualne

17

, zwłaszcza prostytucja

18

. Wczesna inicjacja

istotnie zwiększa ryzyko, że dana dziewczyna w przyszłości zacznie ciało swe

sprzedawać za pieniądze

19

. Nie powinno to nikogo dziwić. W książce „The

16

Encyklopedia Erotyki, Zbigniew Lew Starowicz, str. 265: Inicjacja seksualna wywiera wpływ na samoocenę w

roli męskiej i kobiecej, reaktywność seksualną, związki uczuciowe. Zgodnie z prawem pierwszych połączeń
(imprinting) i generalizacji jej udany przebieg sprzyja dobrej reaktywności seksualnej (np. badania Rabocha z
Czech wykazały zależność między udaną i.s. a osiąganiem orgazmów w późniejszym wieku u kobiet).
Niepowodzenia i frustracje w przebiegu i.s. mogą opóźniać i zaburzać rozwój psychoseksualny, negatywnie
oddziaływać na związki uczuciowe, samoocenę w roli seksualnej… Zbyt wczesna i wiążąca się z niedojrzałymi
motywacjami i.s. może mieć negatywne następstwa, np. sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób przenoszonych
drogą płciową, stwarza problemy psychiczne, sytuacje konfliktowe w rodzinie, w związkach partnerskich,
trudności z nauką, zaburzenia seksualne….”

17

Np. wymuszanie współżycia, współżycie w stanach odurzenia lub nietrzeźwości, akty wynaturzone, patrz:

‘Early Sexual Initiation and Subsequent Sex-Related Risks Among Urban Minority Youth: The Reach for Health
Study, Family Planning Perspectives, Vol 23, no. 6, Nov/Dec 2001

Early Sexual initiation is an indicator of hazardous sexual behavior, Persson E, Jarlbro G, Stockholm (article in
Swedish) Lakartidningen 1992, Apr 8;89(15):1276-7, 1280

18

Pathways to prostitution: the chronology of Sexual and Drug Abuse Milestones, Phillips-Plummer, Lynanne,

The Journal of Sex Research; 11/1/1998

19

“Early sexual experience as a factor in prostitution, Jennifer James and Jane Meyerding (Department of

Psychiatry and Behavioral Sciences, University of Washington, in: Archives of Sexual Behavior, Vol 7, No. 1/
January, 1978: Abstract: Using the literature of the early sexual histories of "normal" women and two recent
studies on the sexual histories of prostitutes, this article examines the pattern of early sexual experience among
prostitutes and how it differs from that common to non-prostitute women. Some significant differences found
between the samples of prostitutes and the samples of "normal" women were that the prostitute samples, on the
whole, learned less about sex from parents and more from personal experiences, as children experienced more
sexual advances by elders, were more victimized by incest, generally initiated sexual activity at a younger age,
more often had no further relationship with their first coital partner, and experienced a higher incidence of rape.
The analysis of these data on early sexual history concentrates on abusive sexual experiences such as incest and

67

prostitution of women and girls” (publ. Jefferson, N.C. McParland 1990) R

Barri Flowers cytuje pracownika socjalnego specjalizującego się w rozmowach

z dziewczętami, które weszły w prostytucję: „Sex już nie jest dla miłości i

prokreacji, lecz jedynie dla przyjemności. Prowadzi to do przelotnych

kontaktów seksualnych, które okazują się wyzute ze znaczenia. To, co im może

przywrócić jakieś znaczenie, to czerpanie korzyści.”

20

Nie jest to też problem

marginalny. Szacuje się, że w USA jest około 1 000 000 nieletnich prostytutek

21

,

a Departament Zdrowia w Stanach Zjednoczonych w oficjalnych statystykach

informuje o 300 000 prostytuujących się dziewczętach poniżej 17 lat. Wielu z

nich pochodzi z dysfunkcyjnych domów, lecz nie wszystkie. Prostytucja u

nieletnich może objąć dziecko prawie każdych rodziców. Coraz częściej spotyka

się fenomen sponsoringu lub ‘podmiejskiej prostytucji’ (w tej odmianie

zachowań prostytucji odnotowywane są najmocniejsze tendencje wzrostowe

22

),

w którym rodzice mogą wręcz nie wyłapać subtelnych oznak, że ich córka już

ma stręczyciela, a dziewczęta przez długi czas mogą nie dawać oznak, iż

potrzebują pomocy.

2. Polityka zdrowotna w dziedzinie aktywności seksualnej nieletnich

Zależność przyczynowo-skutkowa pomiędzy wczesną aktywnością seksualną

a problemami psychologicznymi jest częstokroć negowana

23

w publikacjach o

rape. The authors believe that an abusive sexual self-identity relates to the development of an adult female
pattern of occupational deviance such as prostitution.

20

The Adolescent Criminal, R. Flowers, p. 59: According to a social worker who counsels girl prostitutes: “Sex

is no longer for love and procreation but solely for enjoyment. But this leads to fleeting sexual contacts which
turn out to be meaningless. What gives them meaning is the profit.”

21

„Runway kids and teenage prostitution’, Ronald Barri Flowers, publ. Praeger / Greenwood, 2001 (ISBN

0275973425) p 102

22

US Departament of Justice, Federal Bureau of Investigation, Washington DC, Government Painting Office, pp

231, 240, 249, 258

23

Np. Does Early adolescent sex cause depressive symptoms? By Sabia JJ, J Policy Anal Manage 2006 Fall;

25(4):803-25

68

zabarwieniu ideologicznym ukazujących się w pismach dotowanych przez

International Planned Parenthood Federation lub Guttmacher Institute

24

, które

mają na celu krytykę szkolnych programów abstynenckich ostatnio szeroko

propagowanych i preferowanych przez rządowe programy w USA. W tej grupie

publikacji przyjmuje się, iż nie można negatywnie oceniać wczesnej inicjacji

jako takiej, bo jest nieunikniona przy wcześniejszym dojrzewaniu płciowym, a

należy jedynie starać się o wtórną prewencję

25

polegającą na ‘usługach

reprodukcyjnych’ – środkach antykoncepcyjnych, dostępności i akceptacji

prezerwatyw, środkach ‘dzień po’ oraz także aborcji bez konieczności

zawiadamiania rodziców. U podstaw tych rozbieżności są różniące się podejścia

do wolności i godności osoby ludzkiej. Przyjmowanie, iż wczesna inicjacja

płciowa, stając się normą, staje się również nieunikniona, oznacza zdanie się na

bezwolność w dziedzinie, gdzie wolność jest dla wszystkich ważna. Jest

zarazem wyzuciem ze znaczenia relacji, które mają duże znaczenie dla ludzi.

Wśród dokumentów instytucji międzynarodowych z dziedziny zdrowia

reprodukcyjnego, temat wczesnej inicjacji płciowej nie jest omawiany w sposób

bezpośredni. Artykuł 34 w Konwencji Praw Dziecka (przyjętej przez

Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.

U. z 23 grudnia 1991 r. Nr 120, poz. 526) brzmi:

Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi

formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych, Dla osiągnięcia tych

24

Guttmacher Institute jest wydawcą czasopisma: Family Planning Perspectives oraz wielu raportów i planów

stategicznych

25

Przykłady takiego podejścia znajdują się także w raportach organizacji pozarządowych, np. „Beginning too

soon: Adolescent Sexual Behavior, Pregnancy and Parenthood – a review of research and interventions”,by
Cristin A. Moore, Brent C. Miller, Barbara W. Sugland, Donna R. Morrison, Dana A. Glei, Connie Blumenthal z
Child Trend, Inc.

69

celów Państwa-Strony podejmą w szczególności wszelkie właściwe kroki o

zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania:

a)

nakłanianiu

lub

zmuszaniu

dziecka

do

jakichkolwiek

nielegalnych działań seksualnych;

b)

wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych

praktyk seksualnych;

c)

wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i

materiałach.

Zarówno Konwencja, jak i dokumenty konferencji ONZ w Kairze,

Pekinie i Istambule, nie wspominają wprost o wczesnej inicjacji płciowej

jako o niepokojącym zjawisku, pomimo iż jej częstotliwość, a także jej

niepokojące następstwa, wykazują tendencje wzrostowe niemalże na całym

ś

wiecie, więc jest to problem globalny. Wyjątki wobec tendencji

wzrostowych w obrębie coraz wcześniejszej inicjacji seksualnej są nieliczne,

między innymi obejmujące Ugandę w Afryce, gdzie program zwalczania

HIV jest oparty w pierwszej mierze na promowaniu wstrzemięźliwości

seksualnej i po wdrożeniu tej strategii Uganda stała się jedynym państwem

afrykańskim, które odnotowało zmniejszoną zachorowalność na AIDS.

Pomimo przykładu Ugandy, która obrała politykę nakierowaną na przyczyny

i ukazała skuteczność tego kierunku, polityka międzynarodowa jest wciąż

nakierowana głównie na bezpośrednie zwalczanie następstw – czyli

profilaktykę wtórną polegającą na promocji aborcji i antykoncepcji,

zwłaszcza prezerwatywy, wśród coraz młodszych grup docelowych. Jest to

niepokojące, że nie ma poczucia odpowiedzialności za same zachowania,

które pierwotnie prowadziły do tych następstw, i woli, aby im

przeciwdziałać. Niestety tak kształtuje się również polityka Unii Europejskiej

w tej dziedzinie, o ile można ją poznać po nielicznych oficjalnych

70

wypowiedziach

26

i po tym, gdzie są lokowane środki unijne. Raporty

UNFPA, oficjalnej agendy ONZ zajmującej się zdrowiem reprodukcyjnym,

której programy w każdym roku otrzymują kilkuset milionowe dotacje

unijne, wprost twierdzą, że wczesną inicjację należy zaakceptować jako

fenomen, którego nic nie zmieni, i w zaleceniach skupiają się jedynie na

dostępności środków antykoncepcyjnych

27

.

Tymczasem,

pomimo

iż

pigułka

może

zapobiec

wczesnemu

macierzyństwu, nie ochroni dziewcząt od utraty swej integralności cielesnej

ani od wyzucia płciowości ze znaczenia, gdy zostaje ona używana poza

kontekstem właściwym dla pełnego daru z siebie, który wyraża.

Prezerwatywa również może sprawić, że ryzykowność danych zachowań

nieco się zmniejsza, ale tym samym może dawać fałszywe poczucie

bezpieczeństwa

i

fałszywe

zaspokojenie

dążności

do

poczucia

odpowiedzialności. Komunikat ‘sex ok., tylko zabezpieczony’ jest tożsamy z

‘wykorzystuj swe ciało, tylko wcześniej spraw, że nie będzie czymś więcej,

jak gumową lalką’. Jest obrażaniem godności dziewcząt. Z tej perspektywy

staje się to zrozumiałe, dlaczego kampanie społeczne w Wielkiej Brytanii

oparte o takie komunikaty wciąż owocują coraz większą przepaścią

pokoleniową i coraz większymi liczbami młodocianych matek. W

26

EU Presidency Statement on Item 67, 14 October 2005: New York: The Rights of the Child, by the Permanent

Mission of the United Kingdom to the United Nations, on behalf of the European Union, Third Committee,
Sixtieth

Session

of

the

General

Assembly

of

the

United

Nations,

New

York:

Chairperson,
I have the honour to speak on behalf of the European Union. The Acceding Countries Bulgaria and Romania,
the Candidate Countries Turkey and Croatia*, the Countries of the Stabilization and Association Process and
potential candidates Albania, Bosnia and Herzegovina, the former Yugoslav Republic of Macedonia, Serbia and
Montenegro, EFTA country Liechtenstein, member of the European Economic Area, as well as Ukraine and
Moldova align themselves with this statement.

“…Women need access to reproductive health services as agreed in the Cairo Program of Action to be able to
make informed choices about pregnancy and childbearing. Bearing in mind that some girls are married as
young as 11 or 12 years old, we must recognize the rights of young people concerning their own sexual and
reproductive health in order to prevent HIV infection and early pregnancy.”

27

Przykładem jest United Nations Family Planning Association: The State of World Population Report 2005 –

chapter 5

Podobne podejście reprezentują w USA: Sexuality Information and Education Council of United States
(SIECUS), Kaiser Family Foundation, International Planned Parenthood Foundation a w Wielkiej Brytanii
British Pregnancy Advisory Service

71

adresatkach takich komunikatów, które już więcej wiedzą o antykoncepcji

niż o czymkolwiek innym

28

, rodzi się bunt przeciwko pozbawieniem ich ciał

znaczenia, i jak na złość, dla przekory wobec polityki rządowej, poszukują

tego znaczenia – szukając go w macierzyństwie – i skoro czekać nie mają, to

nie czekają. Brytyjskie kampanie społeczne sięgają po coraz bardziej

desperackie środki, łącznie z kampaniami sms-owymi polegającymi na

wysyłaniu komunikatów ‘zmień mi pieluszkę’ co dziesięć minut całymi

nocami, lub programowe wypożyczanie dzieciakom niemowląt, aby się nimi

zmęczyli. Natomiast brytyjskie dziewczęta wciąż przejawiają nieustanną

dążność do macierzyństwa. Poszukują w nim znaczenia dla własnych ciał,

dla własnego życia – tylko dlaczego czynią to z takim przyspieszeniem?

Dlaczego jest tak powszechne domniemanie, iż nie stać je na opóźnienie

inicjacji, na czekanie? Takie myślenie może mieć skutki sprawcze.

3.

Podsumowanie

Jakkolwiek niepokojące są różnorakie poszczególne powikłania wczesnej

inicjacji seksualnej, błędem jest w kampaniach społecznych kłaść nacisk

jedynie na przeciwdziałanie widocznym następstwom aktywności płciowej,

omijając sedno sprawy. Jest zrozumiałe, że dorastające dziewczęta nie są

zainteresowaniem moralizowaniem dorosłych, którym tylko zależy na

pozorach, którzy martwią się jedynie wskaźnikami ciąż, którzy nie usiłują

dotrzeć do głębi. Dotyczy to zarówno przekazu mass mediów

29

, jak i

28

O tym, iż problemem tu nie jest brak wiedzy o antykoncepcji, świadczy wiele badań, m.i. „The impact of

sexuality education lessons at school and reading the national sexual education magazine on the sexual health
knowledge of the 14 – 16 year olds, by Liniamo et al Journal of Social Medicine, 2000, 37, 293-303,

29

Watching Sex on Television Predicts Adolescent Initiation of Sexual Behavior, Collins RL, Elliott MN, Berry

SH, Kanouse, DE, Kundel D, Hunter S, Mui A, Pediatrics (Official Journal of American Academy of Pediatrics)
Sep 2004, vol 114(3): e280-e289

72

rodzinnego

30

. Przypomina to moralność Pani Dulskiej i jej rozszczepienie

osobowościowe. Jak w każdej kampanii społecznej, w tej dziedzinie również

ważna jest jednolitość i prawdziwość przekazu. Rzetelne omówienie

następstw

wczesnej

inicjacji

płciowej

wymaga

podejścia

wielopoziomowego

31

, które jest zarazem spójne i zgłębia istotę problemu,

opierając się wprost o to, że w swej najgłębszej istocie płciowość nie daje się

redukować do przedmiotu konsumpcji. Obok różnorakich powikłań

medycznych, psychologicznych i społecznych, sednem wyzwania jest

przywrócenie i ochrona poczucia godności dziewcząt narażonych na

przedwczesne wykorzystywanie ich kobiecości. Chodzi o to, aby chronić ich

radość z rozwoju własnej kobiecości

32

, aby była poważana i mogła cieszyć

przez całe ich przyszłe życie.

30

“Does Parental Involvement Predict new Sexually Transmitted Diseases in Female Adolescents? Bettinger JA,

Celentano DD, Curriero FC, Adler NE, Millstein SC, Ellen JM, Archives of Pediatric and Adolescent Medicine,
July 2004, vol 158 No. 7

31

Jest to postulowane również w środowiskach brytyjskich, patrz: Surveys on sexual Heath: recent

developments and future directions, Wellings K and Cleland J, March 2001, British Medical Journal Pulishing
Group, Sexually Transmitted Infections 77:238-241 (2001)

32

Ludzko płciowość: prawdza i znaczenie, akapit 90, Dokument Papieskiej Rady ds. Rodziny 1995

73

4. Przegląd piśmiennictwa

1. Adaora A. Adimora, MD, MPH, Byrd E. Quinlivan, MD, Zakażenie wirusem

papilloma typu ludzkiego. Medycyna po Dyplomie, 1996 vol 5 nr 2.

2. AIDS and Adolescents, The Time For Protecion Is Now, Wadhington D.C.,

Center of Population Options, 1987.

3. Aigner J. C., W sprzeczności ze zmysłowością. [W]: Z. Izdebski (red.),

Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań seksualnych

młodzieży. Warszawa 1992, s. 97–110.

4. Alcorn R.C., Cristians in the Whole of the Sexual Revolution. Portland, OR:

Multnomah Press, 1985.

5. Augustyn J., Wychowanie do integracji seksualnej. Kraków 1994.

6. Bancroft J., Reinisch J., Adolescence and Puberty, Oxford Univeristy Press,

New York 1990.

7. Beisert M., Seks twojego dziecka. Poznań 1991.

8. Bilewicz J., A jednak dziewictwo ma sens. Katowice 1991.

9. Brzęczek E., Przygotowanie do życia w rodzinie. Stan i potrzeby. Gdańsk

2000.

10. Chassler S., What All Boys Think About Sex, Parade, 1988 December nr 18.

74

11. Cianciara D., Aktywność seksualna młodych mężczyzn a zagrożenie AIDS.

Seksuologia, 1995 nr 5–6, s. 53–57.

12. Czubińska G., Poziom wiedzy, doświadczeń i wyobrażeń młodzieży licealnej

o życiu rodzinnym i seksualnym. Problemy Rodziny, 1993 nr 5, s. 38–41.

13. Dobson J., Bauer G. L., Dzieci w niebezpieczeństwie. Warszawa 1997.

Drugs, AIDS & Babies, AIDS Protection, February 1989.

14. Fields D., Dorośli zbyt wcześnie. Warszawa 1994.

15. Fishl M.A., Evaluation of Heterosexual Partners, Chidren, and Household

Contact of Adults With AIDS, Journal of the American Medical Association

257 1987 Feb 6.

16. Gapik L., Psychologiczne uwarunkowania aktywności seksualnej. [W]: Z.

Izdebski (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań

seksualnych młodzieży. Warszawa 1992, s. 75–80.

17. Gorgoń B., Przyczyny i skutki przedwczesnego podejmowania współżycia

seksualnego. Powiernik Rodzin, 1999 nr 1, s. 15–17.

18. Griffin–Shelley E., Adolescent Sex and Love Addicts, Pragger Publishers,

Westport, Connecticut, London, 1–ed, 1994.

19. Grodzki A., Stosowanie antykoncepcji przez młodzież (doniesienie z badań).

Problemy Rodziny, 2001 nr 4–5–6, s. 82–86.

75

20. Hoekenberry–Eaton M., Richman M.J., Ditorio C., River T., Maibach E.,

Mother And Adolescent Konwledge Of Sexual Development. The Effects If

Gender Age, And Sexula Expirience. Adolescence, 1996 no 31 (121), s. 35.

21. Hyde J., Undersatnding Human Sexuality. McGraw-Hill, Inc., New York

1994.

22. Imieliński K., Człowiek i seks. Warszawa 1985a.

23. Imieliński K. (red.), Seksuologia – zarys encyklopedyczny. Warszawa 1985b.

International Planned Parentbood Federation Understanding Adolsecents.

Report on young people’s sexual and reproductive health needs. London

1994.

24. Izdebski Z., Seksualizm dzieci i młodzieży w Polsce; Raport z badań. Zielona

Góra 1992a.

25. Izdebski Z. (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań

seksualnych młodzieży. Warszawa 1992b.

26. Izdebski Z., Zachowania prozdrowotne i seksualne w aspekcie HIV/AIDS w

Polsce. Warszawa 1997.

27. Izdebski Z., Polskie seksolatki.

http://kiosk.onet.pl/charaktery/1008729,1251,artykul.html z dnia 20.06.2002.

28. Jabłońska B., Powinności państwa względem rodziny w zakresie

wychowania seksualnego dzieci i młodzieży. [W:] M. Chymuk, D. Topa

(red.), Edukacja prorodzinna. Kraków 2002, s. 305–318.

76

29. Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży. Warszawa 1970.

30. Jaczewski A., Radomski J., Raport z badań nad seksualizmem dzieci i

młodzieży w Polsce. Warszawa 1980.

31. Jaczewski A., Problemy życia erotycznego w wieku młodzieńczym. Problemy

Opiekuńczo-Wychowawcze 1983, nr 3.

32. Jaczewski A., Grodzki A., Izdebski Z., Przemiany obyczajowości seksualnej

młodzieży. Warszawa 1994.

33. Jundziłł E., Środowiskowe uwarunkowania kształtowania się postaw

młodzieży wobec seksu. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w

percepcji uczniów. Koszalin 1999c, s. 103–140.

34. Kawula S., Pedagogika rodziny. Toruń 1997.

35. Kay L. E., Seks wśród nastolatków. Metody powściągliwości seksualnej.

Medycyna po Dyplomie, 1996 vol 5 nr 2.

36. Kluge N., Seksualizm młodzieży niemieckiej (w byłej RFN). Problemy

Rodziny, 1992 nr 3, s. 42–45.

37. Komorowska A., Ciąża i poród. [W]: A. Komorowska (red.), Ginekologia

wieku rozwojowego. Warszawa 1991, s. 379–383.

38. Komorowska M., Postawy młodzieży wobec życia erotycznego.

Niepublikowana praca magisterska, US, Szczecin, 1991.

77

39. Komorowska-Pudło M., Czynniki warunkujące kształtowanie postaw

młodzieży wobec seksualności człowieka. Niepublikowana rozprawa

doktorska, UKSW, Warszawa 2004.

40. Kościelska M., Trudne macierzyństwo. Warszawa 1998.

41. Kozakiewicz M., Młodzież wobec seksu, małżeństwa i rodziny. Warszawa

1985.

42. Kozakiewicz M., Inicjacja seksualna młodzieży. Seksuologia, 1993 nr 5, s.

18–23.

43. Królikowska S., Młodzież a seks przedmałżeński. Problemy Rodziny, 1998

nr 3, s. 21–24.

44. Leary W.E., New York Times, February 9, 1989.

45. Kwak A., Konkubinat – kohabitacja – w świadomości społeczeństwa.

Problemy Rodziny, 1995 nr 5.

46. Lew–Starowicz Z., Atlas psychofizjologii seksu. Warszawa 1990a.

47. Lew–Starowicz Z., Szczerba K., Nowoczesne wychowanie seksualne.

Warszawa 1995.

48. Łobodzińska B., Młodość, miłość, małżeństwo. Warszawa 1971.

78

49. Makarewicz W., Kędziora K., Nosowicz J., Mionskowska L., Seksualność i

obyczajowość młodzieży akademickiej w dobie HIV/AIDS. Seksuologia, 1995

nr 3–4, s. 34–41.

50. Malewska H.: Kulturowe i psychospołeczne determinanty życia seksualnego.

Warszawa 1972.

51. Manning A., Teens and sex in the age of AIDS, USA Today, 1998 October 3.

52. Maślicka D., Poglądy młodzieży na temat wczesnej inicjacji seksualnej.

Problemy Opiekuńczo–Wychowawcze, 1990 nr 7, s. 102–104.

53. Michałek E., Cabaj M., Zasępa A., Inicjacja seksualna a osobowość

młodzieży szkół średnich ze środowiska wielkomiejskiego. Seksuologia, 1994

nr 4, s. 9–19.

54. Moore S., Rosenthal D., Sexuality in adolescence, Routledge, London and

New York 1993.

55. Ostasz L., Kiedy rozpoczynać współżycie seksualne? Problemy Rodziny,

2001 nr 4–5–6, s. 72–81.

56. Ostrowska K., Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości. Warszawa

1998.

57. Painter K., Aods plague hits teen heterosexuals, USA Today, 1989 July 20.

58. Pawłowska R., Dorastająca młodzież o swojej płciowości. Problemy

Rodziny, 1997 nr 5–6, s. 55–57.

79

59. Pawłowska R., Wpływ przemian psychospołecznych na miłość erotyczną

młodzieży. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w percepcji

uczniów. Koszalin 1999 (b), s. 43–74.

60. Pawłowska R., Środowiskowe uwarunkowania wiedzy dotyczącej seksu i

ż

ycia płciowego. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w percepcji

uczniów. Koszalin 1999 (c), s. 141–176.

61. Pielka H., O potrzebie przygotowania młodzieży do małżeństwa i

rodzicielstwa. [W:] M. Chymuk, D. Topa (red.), Edukacja prorodzinna.

Kraków 2002, s. 66–73.

62. Pietkiewicz B., Kocha, lubi, kalkuluje.

http://polityka.onet.pl/artykul.asp?DB=162&ITEM =1028132&MP=4 z dnia

01.06.2001.

63. Ryś M., Wpływ dzieciństwa na późniejsze życie w małżeństwie i rodzinie.

Warszawa 1992.

64. Rzepka-Górska I., Wybór metod zapobiegania ciąży. [W]: A. Komorowska

(red.), Ginekologia wieku rozwojowego. Warszawa 1991, s. 384–391.

65. Sanfilippo J., Pediatric and Adolescent Gyneology, W.B. Saunders

Company, Philadelphia 1994.

66. Sieja K., Wiedza o życiu seksualnym człowieka. Wybrane zagadnienia.

Koszalin 1998.

67. Skrzydlewski W.B., Etyka seksualna. Przemiany i perspektywy. Kraków

1999a.

80

68. Skrzydlewski W.B., Seks przedmałżeński – ma sens czy nie? Kraków 1999b.

69. Slany K., Orientacje małżeńskie i rodzinne młodzieży akademickiej w Polsce

(Próba weryfikacji teorii drugiego przejścia demograficznego). Problemy

Rodziny, 2001 nr 3, s. 25–31.

70. Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko–rodzinnego w

ponowoczesnym świecie. Kraków 2002.

71. Starkman N., Rajani N., The Case for Comprehensive Sex Education. AIDS

Patient Care and STDs. July 2002, vol. 16, no. 7, s. 313–318.

72. Sugar M., Female adolescent sexuality, J. Pediatr. Adolesc. Gynecol, 1996.

73.Sujak E., Małżeństwo pielęgnowane. Katowice 1989.

74. Wenzel M., Młodzież o życiu seksualnym.

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/KOM098/ KOM098.HTM. z dnia

23. 02. 2002.

75. Weström L., Wczesny seks przyczyną niepłodności. Medical Tribune, 1993

nr 7–8.

76. Williams L., Teen-age sex: New Codes Amid the Old Anxiety. New York

Times, 1989 February 27.

77. Wisłocka M., Miłość bez lęku – antykoncepcja. Warszawa 1993.

78. Wiśniewska–Roszkowska K., Eros zabłąkany. Warszawa 1989a.

81

79. Włostowska K., Stosunek studentów AWF do norm moralności katolickiej w

sferze życia małżeńsko–rodzinnego. Problemy Rodziny, 1997 nr 3, s. 49–55.

80. Woynarowska B., Szymańska M. M., Mazur J., Wiedza i przekonania o

HIV/AIDS. Zachowania seksualne., Warszawa 1999.

81. Wróblewska W., Nastoletni Polacy wobec seksualności. Warszawa 1998.

82. Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M., Inwentarz

osobowości NEO–FFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik.

Warszawa 1998.