Co to jest filozofia?

LITERATURA

1.

Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii (różne wydania)

2.

Blackburn S., Oksfordzki słownik filozoficzny, Warszawa 1998

3.

Copleston F., Historia filozofii (kolejne tomy)

4.

Diogens Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, Warszawa, 1982

5.

Filozofia. Podstawowe ptytania, (red.) E. Martens, H. Schnädelbach, Warszawa 1995

6.

Gilson E., Duch filozofii średniowiecznej

7.

Jonas H., Religia Gnozy, 1994

8.

Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej (od Talesa do Platona), Warszawa 1971

9.

Kunzmann P., Burkard F. P., Wiedmann F., Atlas filozofii, Warszawa 1999

10.

Leksykon filozofii klasycznej, Lublin 1997

11.

Leksykon PWN, Filozofia, Warszawa 2000

12.

MacIntyre A., Krótka historia etyki, Warszawa 2002

13.

Miś. A., Główne nurty filozofii współczesnej, Warszawa 1995

14.

Oksfordzka ilustrowana historia filozofii, Poznań 2001

15.

Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. I-V, Lublin 1996-2001

16.

Słownik filozofii, (red.) J. Hartman, Kraków 2004

17.

Ś

wieżawski S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000

18.

Szymanek K., Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2000

19.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. I-III (różne wydania)

20.

Tejchman J., Evans K. C., Filozofia. Przewodnik dla początkujących, Warszawa 1994

21.

Kuksewicz Z., Zarys filozofii średniowiecznej, Warszawa, 1973

Filozofia - podział

Filozofia

TEORIA

POZNANIA

EPISTEMOLOGIA

ONTOLOGIA

Metafizyka

ETYKA

LOGIKA

ESTETYKA

Filozofia - podział

Filozofia

– umiłowanie mądrości

z gr. Φιλεω, (fileo) – miłuję, dążę

z gr. σοφια (sofia) – mądrość,

wiedza

LOGIKA

z gr. logike techne
umiejętność rozumowania
logos – słowo

TEORIA POZNANIA
EPISTEMOLOGIA

z gr. επιστηµη (episteme) – wiedza

lub

gnoseologia z gr. γνωσις (gnosis) –

poznanie

METAFIZYKA
z gr. τα µετα τα φυσικα (ta meta

ta fysika)- to co po fizyce

ONTOLOGIA

- ogólna teoria

bytu
z gr. το ον (to on) – to co jest

FILOZOFIA PRAKTYCZNA

ETYKA

gr. έτηος, łac. moralis –

obyczaj

ESTETYKA
z gr. αιςτηετικος – dotycząca

postrzegania

Filozofia - podział

FILOZOFIA

FILOZOFIA

CZŁOWIEKA

FILOZOFIA

SPOŁECZNA

FILOZOFIA

KULTURY

Filozofia - podział

Filozofia człowieka

•

filozofia umysłu

•

filozofia języka

•

filozofia emocji

•

filozofia introspekcji

•

filozofia dialogu



Filozofia społeczna

•

filozofia historii

•

filozofia prawa

•

filozofia edukacji

•

filozofia polityki

•

filozofia pracy

•

filozofia ekonomii

•

filozofia sportu

Filozofia kultury

•

filozofia religii

-

filozofia Boga

•

filozofia nauki

-

filozofia logiki

-

filozofia matematyki

-

filozofia fizyki

-

filozofia chemii

-

filozofia geologii

-

filozofia biologii

-

filozofia medycyny

-

filozofia psychologii

-

filozofia socjologii

•

filozofia humanistyki

•

filozofia techniki

•

Etyka

•

Estetyka

-

filozofia literatury

-

filozofia filmu

•

Metafilozofia

Epistemologia

. Zagadnienie źródeł

poznania – wersja psychologiczna

Racjonalizm

genetyczny

(natywizm)

-

istnieją pojęcia wrodzone:
np. prawa logiki, idea Boga

-

zmysły nie mają wpływu na

treść niektórych naszych

pojęć i przekonań

-

umysł ludzki odpowiednio

pobudzony odkrywa pewne

prawdy

-

Sokrates

(metoda

akuszerska)

-

Platon, Kartezjusz, Leibniz

Genetyczny empiryzm

-

nie ma pojęć i przekonań

wrodzonych

-

umysł jak tabula rasa

-

ź

ródłem wszystkiego

doświadczenie

-

impresje

-

dane zmysłowe

-

idee

-

niczego nie ma w umyśle

czego wcześniej nie byłoby

w zmysłach

-

Locke, Hume, Condillac

Zagadnienie źródeł poznania – wersja
epistemologiczna

pytamy jakimi metodami możemy dojść do wartościowej

poznawczo wiedzy

dwa przeciwstawne stanowiska

•

racjonalizm (aprioryzm) - empiryzm

•

racjonalizm (aprioryzm) – irracjonalizm



aprioryzm metodologiczny (epistemologiczny) –

empiryzm metodologiczny (epistemologiczny)

Zagadnienie źródeł poznania – wersja
epistemologiczna

Spór aprioryzmu i empiryzmu

•

pytanie o rolę introspekcji w ludzkim poznaniu

•

pytanie o rolę doświadczenia w ludzkim
poznaniu

•

aprioryzm – poznanie niezależne od
doświadczenia

•

empiryzm – dominująca rola doświadczenia w
poznaniu

Zagadnienie źródeł poznania –
wersja epistemologiczna

Aprioryzm skrajny

ofensywa starożytna

Platon (427 r. p.n.e - 347
r. p.n.e)

(doksa – epistema)

(sceptycyzm – złudzenia
zmysłów)

to co rzeczywiste musi być
niezmienne

tylko ROZUM

Kartezjusz

skrajna postać zanikła

pytanie o twierdzenia a
priori

Empiryzm skrajny

każde uzasadnione twierdzenie
musi opierać się bezpośrednio
lub pośrednio na
doświadczeniu



John Locke (1632 – 1704)

•

od empiryzmu genetycznego
do empiryzmu radykalnego
(sensualizm)

•

odrzucony przez
umiarkowanych empirystów i
umiarkowanych apriorystów

Zagadnienie źródeł poznania – wersja
epistemologiczna

Empiryzm umiarkowany

Francis Bacon

(1561 – 1626)

istnieją twierdzenia w nauce,
które nie opierają się na
doświadczeniu – twierdzenia a
priori

tylko twierdzenia analityczne są
uprawnionymi twierdzeniami a
priori

eksperyment – zmysły

indukcja - rozum

Aprioryzm umiarkowany

Immanuell Kant (1724-1804)

Czy istnieją zdania a priori

nie będące twierdzeniami
analitycznymi?

•

zdania analityczne – zdania
syntetyczne

•

zdania a priori – zdania a
posteriori

Zagadnienie źródeł poznania – wersja
epistemologiczna

I.

syntetyczne a posteriori – fakty empiryczne

II.

syntetyczne a priori – warunek doświadczenia
(kategorie oraz czas i przestrzeń)

III.

analityczne a priori – prawa logiki

IV.

analityczne a posteriori – niemożliwe

sądy doświadczalne – syntetyczne a posteriori
sądy spostrzeżeniowe – analityczne a priori

Zagadnienie źródeł poznania – wersja
epistemologiczna

Spór empiryzmu i aprioryzmu o charakter twierdzeń
matematyki

•

empiryzm skrajny – wszystkie twierdzenia matematyki są

oparte na doświadczeniu

•

aprioryzm – wszystkie twierdzenia matematyki mają charakter
a priori

(względnie syntetycznych a priori)

•

empiryzm umiarkowany

-

matematyka czysta – sądy analityczne a priori

-

matematyka stosowana – obok sądów analitycznych występują

sądy syntetyczne a posteriori

•

konwencjonalizm (umowa) H. Poincare

Zagadnienie źródeł poznania – wersja
epistemologiczna

Istota poznania
apriorycznego według
fenomenologów

Edmund Husserl
(1859-1938) - „ojciec
fenomenologii”

•

doświadczenie ekstraspekcyjne
– introspekcyjne

•

poznanie istoty rzeczy –
bytowanie realne (poza czasem
i przestrzenią)

•

„wgląd w istotę”

•

„czysta świadomość”

Racjonalizm – irracjonalizm

•

Kartezjusz (1596 – 1650)

•

„cogito erg sum”

•

kult poznania racjonalnego –
prymat rozumu – Oświecenie

•

poznanie na drodze przyrodzonej
odrzucenie poznania
nadprzyrodzonego

•

wzorem poznanie naukowe

•

intersubiektywna powtarzalność,
sprawdzalność i
komunikowalność wiedzy

•

poznanie abstrakcyjne

Zagadnienie źródeł poznania – wersja
epistemologiczna

Racjonalizm – irracjonalizm

•

św. Bernard z Clairvaux (1090 - 1153)

•

ekstaza mityczna

•

bezpośredni kontakt z przedmiotem poznania

•

Plotyn, św. Augustyn, św. Jan od Krzyża, św. Franciszek z
Asyżu,

•

H. Bergson (1859 – 1941)

•

intuicjonizm – pęd życiowy

•

rozum pozwala poznawać rzeczy w działaniu, a nie w ich
istocie

Zagadnienie granic poznania

Czy w akcie poznawczym można wyjść poza
(przekroczyć) własne granice?

Dwa rozumienia transcendencji

•

przekroczyć –zagadnienie transcendencji

•

przedmiot poza granicami poznania – przedmiot
transcendentny

Zagadnienie granic poznania

I.

czy podmiot jest w stanie

poznać cokolwiek, co nie

jest jego własnym

przeżyciem?

•

przeżycie immanentne

(poznanie wewnętrzne)

•

zagadnienie

immanentnych granic

poznania

•

epistemologiczny realista

immanentny

•

epistemologiczny idealista

immanentny

II.

czy przedmioty naprawdę

istniejące są dostępne

poznaniu, czy też poznajemy

tylko własne konstrukty

myślowe?

•

przedmiot transcendentny –

przedmiot istniejące

naprawdę (niezależnie od

podmiotu) a konstukty

myślowe (nie istniejące

niezależnie od podmiotu)

•

epistemologiczny idealizm

transcendentalny

•

epistemologiczny realizm

transcedentalny

Zagadnienie granic poznania

Epistemologiczny idealizm
immanentny

•

Georg Berkeley (1685 -1753)

•

istnieć to być postrzeganym

•

przedmiotem poznania są tylko
nasze przeżycia – wrażenia
zmysłowe

•

Dawid Hume (1711 – 1776)

•

doświadczenie wewnętrzne

•

nie wykraczamy poza sferę
immanentną własnych stanów
psychicznych

Epistemologiczny idealizm

transcendentny

•

Immanuell Kant

•

przedmiot intencjonalny – to co

postrzegane, wyobrażane,

myślane

•

umysł nie może poznać czegoś

niezależnie istniejącego od niego

– „świat rzeczy samych w sobie”

•

myśli bez treści są puste, a dane

naoczne bez pojęć ślepe

•

bez zmysłowości przedmiot nie

byłby nam dany, bez intelektu
ż

aden przedmiot nie byłby

pomyślany

Zagadnienie granic poznania

Realizm

•

rzeczywiste istnienie
przedmiotów poznania

•

doświadczenie
najsilniejszym
uzasadnieniem dla realnego
istnienia świata niezależnie
od aktów poznawczych
podmiotu

Pozytywizm

August Comte (1798-1857)

•

ogólne założenia

1.

empiryzm

2.

fenomenalizm

3.

indukcjonizm

4.

naturalizm

5.

nominalizm

pozytywizm ewolucyjny

Herberta Spencera (1822-1903)

empiriokrytycyzm

Ernsta Macha (1838-1916)

Neopozytywizm – Koło Wiedeńskie

Zagadnienie prawdy

UJĘCIA PRAWDY

Epistemiczne

Nieepistemiczne

relacyjne

nierelacyjne

Zagadnienie prawdy

Epistemiczne

•

bycie prawdziwym jest w

jakikolwiek sposób zależne

od tego, czy uważamy coś

za prawdziwe czy nie



Nieepistemiczne - relacyjne

•

bycie prawdziwym – w jego

eksplikacji występuje

predykat dwuargumentowy,

który wyraża relację między

czymś co jest prawdziwe a

czymś ten stan orzekającym

– między myślą a światem



Nieepistemiczne

nierelacyjne

•

Platon

•

Arystoteles

•

teorie redundancyjne
schemat „jest prawdą że p”

ma ten sam sens co

odpowiednia instancja

wypowiadająca schemat „p”

•

teoria adekwatności

(św. Tomasz z Akwinu)

wychodzi od Arystotelesa

Zagadnienie prawdy
Teorie nierelacyjne – nieepistemiczne

Platon

•

teoria idei

•

drugie żeglowanie

•

mit jaskini

•

doksa, logos, episteme

•

poznanie inteligibilne

kto błędnie mniema

(doksa), ten mniema, a kto

błędnie mówi (logos), ten

mówi,

„że nie istnieje byt, czy też, że

jakoś istnieje to czego w
ż

aden sposób nie ma?”

[Platon, Sofista]

Arystoteles

•

asercja, wypowiedź
oznajmująca

-

dziś jest poniedziałek lub
wtorek (dysjunkcja)

-

zasada wyłączonego
ś

rodka – p lub nie

prawda, że p

Zagadnienie prawdy
Teorie nierelacyjne – nieepistemiczne

Klasyczna definicja prawdy
Veritas est adaequatio rei et
intellectus

Definicja Arystotelesa
Zdanie oznajmujące, w którym
jakiemuś przedmiotowi przyznaje
się jakąś właściwość (lub jej
odmawia), jest wtedy prawdziwe,
kiedy tenże przedmiot ma
wskazaną właściwość (lub jej nie
ma)

nośnikiem wartości logicznej nie

jest zdanie oznajmujące ale to co

wypowiedziane w zdaniu

oznajmującym S

Zarzuty przeciwko KDP
głownie skierowane w teorię

adekwatności (św. Tomasz z

Akwinu)

•

na czym ma polegać zgodność

myśli z rzeczywistością

•

nie można sprowadzić jej do

identyczności (myśl – przedmiot),

podobieństwa

•

jak stwierdzić adekwatność myśli

i przedmiotu

•

argument sceptyczny – skoro

dostępne są nam tylko nasze

myśli?

Zagadnienie prawdy
Teorie relacyjne – nieepistemiczne

Teoria semantyczna Alfreda Tarskiego

•

semantyka

– predykat jest semantyczny wtw gdy jest dwu

argumentowy i wyraża relację między znakiem językowym a

czymś co znakiem nie jest (obiekt oznaczany).

znak językowy – Sokrates
predykat semantyczny

– oznacza

obiekt oznaczany

– Sokrates (filozof grecki, itd.)

•

nośnikiem wartości logicznej są wypowiedzi rozumne –

zdania oznajmujące, sformułowane poprawnie na gruncie

języka L, w którym zostały wyrażone

•

język przedmiotowy – metajęzyk

Język L, dla którego definiowany jest predykat „prawdziwy” jest

językiem przedmiotowym, język w którym definiowany jest

predykat „prawdziwy” jest metajęzykiem

Zagadnienie prawdy
Teorie relacyjne – nieepistemiczne

•

kryterium adekwatności definicji prawdy –

KONWENTCJA T

•

schemat zdania w konwencji T

S

S jest prawdziwe wtw, gdy „s”

-

-

S

S jest zdaniem języka przedmiotowego

-

„s” jest przekładem zdania S na metajęzyk

Snow is white jest prawdziwe wtw, gdy „śnieg jest biały”

-

zdanie „Snow is white” jest zdaniem sformułowanym w

języku przedmiotowym

-

zdanie „śnieg jest biały” jest zdaniem „Snow is white”

sformułowanym w metajęzyku

•

równoważności w konwencji T

Zagadnienie prawdy
Teorie relacyjne – nieepistemiczne

Ograniczenia formalne nałożone przez Tarskiego

•

aby wskazać równoważność T konwencji w metajęzyku M
trzeba mieć możliwość utworzenia w metajęzyku M określeń dla
wyrażeń języka przedmiotowego (nazwy cudzysłowowe, nazwy
strukturalno-opisowe) w metajęzyku muszą być zdefiniowane
stałe logiczne wszystkie zdanie języka przedmiotowego muszą
być

przekładalne

na

metajęzyk

w

ramach

języka

przedmiotowego nie mogą występować żadne predykaty
semantyczne (oznaczać, prawdziwy itd,.)

•

schematy równoważnościowe konwencji T mogą pełnić funkcję
cząstkowych definicji prawdziwościowych zwrotów typu „S jest
zdaniem prawdziwym”

•

tylko stosowalna dla nauk dedukcyjnych (przyrodniczych)

Zagadnienie prawdy
Teorie relacyjne – nieepistemiczne

Krytyka teorii Tarskiego

•

niestosowalność do języka potocznego tylko do

języków nauk dedukcyjnych (każde wyrażenie

jednoznacznie określone przez swoją postać –

nieostrość, wartość logiczna składników wyrażenia

- nie określa wartości logicznej całego wyrażenia)

•

pytanie o stosowalność T konwencji dla

metajęzyka – języki wyższego rzędu

•

hierarchia języków wyższego rzędu – regres w

nieskończoność

Zagadnienie prawdy
Teorie epistemiczne - koherencja

zgodność myśli między sobą

prawdziwość bądź

fałszywość zdania

rozstrzygana jest w świetle

wcześniej uznanego aparatu

pojęciowego

dane doświadczenia

ekonomia myślenia

łyżeczka zanurzona w

szklance z wodą

prawda to proces

nieskończony

Krytyka

konsekwentna i spójna bajka

– czy jest prawdą?

jak rozstrzygać

prawdziwość bądź

fałszywość danych

doświadczenia

nie ma ostatecznego i

nieodwołalnego kryterium

prawdziwości

Zagadnienie prawdy
Teorie epistemiczne - konsensus

„Tabliczka mnożenia. Jeden
nie ma nigdy słuszności:
lecz od dwóch zaczyna się
prawda”

[F. Nietzsche, Wiedza radosna]

prawdziwość twierdzenia

polega na powszechnej jego

akceptacji

kryterium zgody

powszechnej

intersubiektywna

„zgodność”

idealna wartość graniczna

Ograniczenia

•

umowa – konsensus

•

zakres stosowalności



definicja pragmatyczna –

prawdziwość

zrelatywizowana do

pożyteczności twierdzenia



X mogłoby mieć W, chociaż

X nie jest prawdziwe, lub X

mogłoby być prawdziwe,

chociaż X nie ma W

Metafizyka – podział problematyki



„Dogmaty metafizyki”

I.

Jedyności świata

II.

Substancjalizmu
(rzeczy)

III.

Pozytywności
istnienia

IV.

Pozytywności
przyczynowości

PROBLEMATYKA:

I.

ontologiczna

-

spekulacyjna

-

przyrodnicza

II.

refleksja nad poznaniem

III.

refleksja nad przyrodą

IV.

refleksja wyrastająca z
religii i rozważań
etycznych

Metafizyka – ontologia

z gr. το ον (to on) – to co jest

ogólna teoria wszystkiego –

czegokolwiek

•

synonim metafizyki?

•

dociekanie istoty rzeczy

•

definicje rzeczowe terminów

•

wyjaśnienie aparatu pojęciowego



pojęcia

analizowane

przez

ontologię (spekulacyjną)

•

substancja, byt rzeczywisty, byt

pomyślany, byt realny, byt

idealny, idea (pierwotne, wtórne)

pojęcia analizowane w

ramach ontologii

przyrodniczej – materia,

przyczynowość,

skończoność,

nieskończoność itd..

STW, OTW, TOE, KMPM,

MK

twierdzenia ontologiczne

•

zasada tożsamości

•

zasada niesprzeczności

•

zasada wyłączonego środka

Metafizyka – wnioski z refleksji nad
poznaniem

Zagadnienie przedmiotów

idealnych

aprioryzm i empiryzm

Platon – intelekcja

idee: Prawda, Piękno, Dobro

drugie żeglowanie

idee wrodzone – nabyte

idee proste – złożone

uniwersalia – pojęcia ogólne

Spór o uniwersalia



realizm



skrajny realizm pojęciowy –
Platon, św. Augustyn



umiarkowany realizm pojęciowy
– Arystoteles, św. Tomasz z
Akwinu



nominalizm



skrajny nominalizm – Roscelin
(XI w.)



umiarkowany nominalizm
(konceptualizm) – Abelard,
Ockham (XII w. – XIV w.)

Metafizyka wnioski z refleksji nad poznaniem.
Zagadnienie idealizmu metafizycznego

Idealizm subiektywny

idealizm epistemologiczny

•

idealizm immanentny

•

idealizm transcendentalny



tezy

•

ciała – układ wrażeń –

przeżycia psychiczne

•

ciała – konstrukty (przedmioty

intencjonalne)

•

ciała nie istnieją niezależnie od

podmiotu

•

istnienie rzeczywiste – istnienie

nierzeczywiste (urojone)

Idealizm obiektywny

konstrukty mają charakter

obiektywny

ś

wiat dany w doświadczeniu

(przyrodniczy i psychiczny) jest

korelatem DUCHA

OBIEKTYWNEGO

byt istnieje niezależnie od aktu

stwierdzającego istnienie tego

bytu

dialektyka Hegla

dialektyka Marksa

Metafizyka wnioski z refleksji nad poznaniem.
Zagadnienie realizmu metafizycznego

Realizm naiwny

•

ciała istnieją w dosłownym sensie – realizm

przyrodzony



Realizm krytyczny

•

odrzucenie idealizmu

•

zmysły informują nas o świecie „nieadekwatnie”

•

odczucie np. barwy to subiektywna reakcja podmiotu

•

jakości wtórne – jakości pierwotne

•

fizykalizm

Zagadnienia metafizyczne wyrastające z
rozważań nad przyrodą

Zagadnienie substancji i struktury świata

•

starożytne pytanie o „zasadę świata” –
arche



czy istnieją substancje cielesne, jak i
duchowe?



determinizm czy indeterminizm?



finalizm czy mechanizm?



co to jest czaso-przestrzeń?

Zagadnienia metafizyczne wyrastające z
rozważań nad przyrodą

Dualizm

•

skrajny

•

ś

w. Augustyn, Kartezjusz

•

dusza i ciało to samoistna
substancja

•

Platon – ciało więzieniem

•

manichejski dualizm ducha i ciała

•

umiarkowany

•

Arystoteles, Akwinata

•

materia i forma

Monizm

•

jeden rodzaj substancji

•

materializm

•

antyirracjonalistyczny

•

realistyczny

•

fizykalistyczny

•

istnieją tylko substancje
materialne

1.

materializm mechanistyczny
(duch w maszynie)

2.

materializm dialektyczny

Zagadnienia metafizyczne wyrastające z
rozważań nad przyrodą

Mechanizm i finalizm

•

Czy świat jest uporządkowany

celowo?

•

mechanizm – nie

•

finalizm - tak



Finalizm antropomorficzny –
ś

wiat zamierzonym dziełem istoty

myślącej (warunki)



Filozoficzny mechanizm –

odrzucenie tezy o istnieniu

„Stwórcy”

Ewolucjonizm

– teoria walki o

byt

Mechanizm biologiczny –

wszystkie prawa biologii można

wywieść z praw fizyki i chemii

Witalizm –

nie można

zredukować wyjaśnienia świata

do praw fizykochemicznych -

(siły witalne)

•

paleowitalizm

•

psychowitalizm (Leibniz)

•

witalizm Arystotelesa

•

holizm

•

celowość utylitarystyczna

•

optymizm - pesymizm

Zagadnienia metafizyczne wyrastające z
rozważań nad religią

Religijne pojęcie bóstwa

•

poli - monoteizm

•

prawodawca i stwórca

•

najwyższa …..

•

byt realizujący wszystkie

atrybuty w stopniu

doskonałym

•

wszystko co powiem o

Bogu będzie fałszem

•

nieśmiertelność

•

wiara ojców

Filozoficzne pojęcie bóstwa

•

Ksenofont – fałszywość

antropomorfizmu

•

Platon – IDEA DOBRA

•

Arystoteles – przyczyna

formalna

•

ś

w. Augustyn – św. Tomasz

•

Deus est ens per se et a se
existens

•

istota i istnienie – JAM

JEST TEN KTÓRY JEST

Zagadnienia metafizyczne wyrastające z
rozważań nad religią

Dowody na istnienie Boga

•

ś

w. Anzelm z Canterbury

człowiek może pomyśleć najdoskonalszy byt, który z

konieczności musi istnieć – wobec faktu posiadania idei Boga

jako bytu najdoskonalszego należy uznać, iż Bóg istnieje

drogi św. Tomasza z Akwinu

•

analizy zjawisk (pierwszy poruszyciel)

•

analizy przyczynowości (pierwsza przyczyna)

•

istnienia bytu koniecznego do istnienia bytowości

•

hierarchia doskonałości

•

analizy zasady celowości