Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

Spis treści

A.
Jak się dzisiaj czuję.

Propozycja realizacji tematu……………………………………………………. 2

A.1 – A.6 Materiały źródłowe i ćwiczenia dla uczniów …………………… 11

B.
Bramy piekieł czyli jak sobie radzić z trudnymi emocjami.

Propozycja realizacji tematu……………………………………………………..19

B.1 – B.4 Materiały źródłowe i ćwiczenia dla uczniów ……………………. 26

C.

Ujarzmić gniew.

Propozycja realizacji tematu……………………………….. ……………………30

C.1- C.4 Materiały źródłowe i ćwiczenia dla uczniów .……………………… 36

Słownik objaśniający trudniejsze terminy………………………………………. 39

Co warto przeczytać , obejrzeć na stronach WWW……………………….… 41

A N N A W O Ł O S I K

W E W S P Ó L P R A C Y Z

E W Ą M A J E W S K Ą

POROZMAWIAJMY

O

UCZUCIACH

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

2

Jak się dzisiaj czuję ?

A.

Jak się dzisiaj czuję ?

Propozycja realizacji tematu

Cele

rozpoznanie świata emocji

Temat jest ważny, ponieważ:

rozpoznawanie uczuć własnych i innych to podstawowa umiejętność ,
niezbędna jednostce w pomyślnym w rozwoju osobistym i społecznym.
Ponadto stanowi ona punkt wyjścia do kształtowania umiejętności bardziej
złożonych , jak sprawne komunikowanie się lub negocjowanie.

Materiały:

kartka emotikonów Jak się dzisiaj czujesz? [A.1.]

(1 odbitka xero dla każdego ucznia)

tabelka Uczucia. Synonimy. Symptomy [A.3.]. ( 1 odbitka xero dla dwojga )

kartka z nazwami uczuć Pantomima uczuć [A.4.] ( 1 odbitka )

kolorowe reprodukcje / odbitki dzieł sztuki [A.5.]

(1 odbitka dla każdego ucznia)
O uczuciach bohaterów książek [A.6.]. ( 1 odbitka xero dla dwojga )

Czas:

2 godziny

Metody:

dyskusja, praca w grupie, kreatywne pisanie

Po zrealizowaniu zajęć uczeń będzie umiał :

Rozpoznawać własne uczucia i ich symptomy cielesne,

Rozpoznawać uczucia innych osób poprzez kontekst werbalny i sytuacyjny,

Otwarcie mówić o swoich uczuciach w celu usunięcia trudności w relacjach

z innymi;

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

3

Jak się dzisiaj czuję ?

Ć

wiczenie

wprowadzające

Rozdaj uczennicom i uczniom kartki z zestawem emotikonów Jak się

dzisiaj czujesz? [A.1.] Poleć uczennicom i uczniom, aby na kartce

zaznaczyli emotikony, które najtrafniej oddają ich bieżące
samopoczucie.

Wskazówki dla osoby prowadzącej

Osoby, które mają dobre samopoczucie poproś o podniesienie
rąk .Jak konkretnie określają swoje dobre samopoczucie ?
Podobnie postąp z osobami, które mają złe samopoczucie.

Dyskusja

Gdy wszyscy chętni się wypowiedzą rozpocznij dyskusję, zadając
pytania pomocnicze:

Jak zwykle czujecie się w szkole? Po lekcjach? W weekend?
Co poprawia Wam nastrój, a co go psuje?
Jak często nastrój wpływa na wasze wybory (na przykład
jedzeniowe) i decyzje (na przykład na sposób spędzania
wolnego czasu)?

Wskazówki dla osoby prowadzącej

Zachęcaj uczniów do podawania przykładów z ich życia

Pytanie

Co to są emocje?
Zwróć uwagę, że w dotychczasowej rozmowie w użyciu były takie
pojęcia jak uczucia, emocje, nastrój, temperament. Co one znaczą ?

Dyskusja

W dyskusji wykorzystaj definicje emocji [A.2.].

Pytanie

Dlaczego uczucia są tak ważne?
Do czego potrzebne są ludziom uczucia? Czy uczucia pomagają
ludziom żyć, czy też są dla nich balastem ?

Dyskusja
z elementami
wykładu

Emocje są sygnałami naszej duszy, za pomocą których – świadomie i

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

4

Jak się dzisiaj czuję ?

nieświadomie zarazem – ustosunkowujemy się do świata i innych
ludzi. A zatem:

Po pierwsze, nie lubić niczego, nie kochać, nie bać się i nie

nienawidzić to nie mieć stosunku do świata, nie mieć – w związku z
tym – żadnego zainteresowania światem. Osoba nie posiadająca
emocjonalnego stosunku do świata może się w nim poczuć kompletnie
sama – emocje bowiem to również rodzaj więzi ze światem. „Chłód
jest pocałunkiem śmierci dla twórczej wyobraźni, związków z ludźmi i
samego życia” [C. P. Estes].

Po drugie – emocje to jeden ze sposobów naszego reagowania na

innych ludzi i sygnalizowania im naszych potrzeb. Jeśli „wyłączymy”
emocje, nie będziemy w stanie komunikować się ze światem, a skoro
„serce posiada racje, których rozum nie rozumie” [Blaise Pascal],
może warto kultywować również język emocji, nie tylko język rozumu?

Po trzecie – o wiele łatwiej uwolnić się od przeżywania pozytywnych

emocji, niż negatywnych. Są ludzie, którzy w ogóle nie dopuszczają do
siebie przyjemności, natomiast jest bardzo niewiele osób, które nie
czują bólu czy przykrości. Najlepszym lekarstwem na przykrość jest
przyjemność, jednak – żeby móc ją odczuć, musimy umieć nie
zapominać o przyjemności, a co za tym idzie – o umiejętności
komunikowania naszych potrzeb. Marshall Rosenberg wymyślił nazwę
na empatyczny język serca – jest to język żyrafy. Żyrafy mają
największe serca ze wszystkich ssaków (proporcjonalnie do wielkości
ciała). Język żyrafy jest empatyczny, nieoceniający, pozbawiony
agresji. Natomiast język szakala to język pozbawiony empatii,
oceniający, czasem agresywny. Dobry opis metody Rosenberga,
przygotowany specjalnie z myślą o nauczycielkach i nauczycielach,
znajduje się na stronach wydawnictwa PWN: http://wszpwn.pl/wszpwn/

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

5

Jak się dzisiaj czuję ?

index.jsp?place=Menu13&news_cat_id=139&layout=13.

Po czwarte: „Słowa są siłą zdolną zadawać ból, zatem winny być

używane odpowiedzialnie” [polityka redakcyjna portalu Indymedia.pl:
www.pl.indymedia.org]. Warto o tym pamiętać, że czasem to właśnie
emocje przypominają nam, jaki język i jakie słowa są jeszcze
akceptowalne, a jakie już nie są.

Oczywiście – mieć czy przeżywać emocje nie znaczy od razu
„podporządkować się im”. Ale – nie mieć emocji, to żyć w stanie
pustki. Są tradycje, jak na przykład buddyzm i stoicyzm, które właśnie
w wyciszeniu emocji widzą sens życia. Niemniej – nawet w tych
tradycjach opanowywanie emocji nie jest równoznaczne z ich
„zabijaniem”, chodzi raczej o uczenie się pogodnego znoszenia emocji
negatywnych. Powolny proces dochodzenia do oświecenia nie
dokonuje się bynajmniej „po trupach” emocji. Warto zwrócić
uczennicom i uczniom na to uwagę, zwłaszcza tam, gdzie widać, że
młodzież interesuje się innymi kulturami niż europejska, etc.

Pytanie

W jaki sposób rozpoznajemy uczucia?
Skąd wiemy, że to, co czujemy, to radość, smutek, gniew?
Skąd wiemy, że koleżanka/kolega jest znudzona/-y, rozczarowana/-y,
zachwycona/-y?

Dyskusja

Przykłady podawane przez uczniów zapisuj na tablicy. Zwróć uwagę
grupy, iż rozpoznawanie własnych uczuć umożliwiają nam sygnały
płynące z ciała.
Zapytaj uczniów jakie uczucia żywią, kiedy

a)

Serce podjeżdża Ci do gardła;

trwoga

b)

Przenikają Cię dreszcze;

strach, rozpacz, uniesienie

c)

Zaciskasz pięści;

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

6

Jak się dzisiaj czuję ?

wściekłość, furia, frustracja

d)

Powstrzymujesz łzy;

smutek, rozczarowanie, kompromitacja

e)

Miękną Ci kolana;

strach,

f)

Wzruszasz ramionami;

znudzenie, obojętność, lekceważenie

g)

Stoisz jak skamieniały;

przerażenie,

h)

Przebierasz nerwowo palcami;

zdenerwowanie, zniecierpliwienie

i)

Ś

ciska Cię w żołądku;

strach, nieśmiałość, zdenerwowanie

j)

Serce Ci się kraje;

litość, współczucie

k)

Przygryzasz wargę;

niepewność,

l) Włosy na głowie stają Ci dęba.

groza,

O uczuciach innych informują nas postawa ciała, gesty, mimika, ton
głosu.
Wykorzystując zdjęcia z kolorowych czasopism omów z uczniami
mimikę twarzy i postawę ciała dla kilku podstawowych emocji.

Wskazówki dla osoby prowadzącej:

Podstawowe emocje to : szczęście, smutek, złość, strach, wstręt,
zdziwienie
Mimika charakterystyczna dla strachu;
Oczy są szeroko otwarte, dolna szczęka cofnięta
Brwi są podniesione i ściągnięte, a pośrodku czoła tworzą się
zmarszczki.

Ć

wiczenie

w parach

Poleć uczennicom i uczniom wypełnienie tabelki Uczucia. Synonimy.

Symptomy [A.3.].

Dyskusja

Czy Twoim zdaniem to ważne rozumieć swoje uczucia? Dlaczego? Co
się dzieje, jeśli nie rozpoznajemy swoich uczuć?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

7

Jak się dzisiaj czuję ?

Czy zgadzasz się z opinią, że pewne emocje trudniej wyrazić niż inne.
Wskaż je. Dlaczego trudno je ująć w słowa?

Czy zdarzyły Ci się sytuacje, w których czułaś, że musisz ukryć swoje
emocje? Czy zdarza się, że skrywasz swoje emocje nawet przed
sobą?

Ć

wiczenie

w parach

Zaproś uczniów do wykonania ćwiczenia Pantomima uczuć [A.4.]

Wskazówki dla osoby prowadzącej:

napisz na małych kartkach nazwy uczuć. Każda para losuje kartkę z
nazwą uczucia i ma 2-3 min. na przygotowanie niemej prezentacji.
Uczucie należy pokazać poprzez mimikę twarzy i postawę ciała.
Kolejne pary prezentują swoje pantomimy, a zadaniem patrzących jest
ustalenie o jakie uczucie chodzi.

Ć

wiczenie

indywidualne

Poleć uczennicom i uczniom wykonanie ćwiczenia

Obrazy uczuć [A.5.].

Wskazówki dla osoby prowadzącej:

Poniżej znajdują się linki do stron internetowych, gdzie reprodukowane
są pomocne w realizacji ćwiczenia obrazy/grafiki/zdjęcia

Ekscytacja - Pipilotti Rist, Raz a dobrze

http://www.c3.hu/scripta/balkon/98/0708/kepek/15rist2.jpg

Frustracja - autor nieznany, Frustracja, fotografia

http://www.escapeartist.com/efam/50/frustration.gif

Gniew - Pipilotti Rist, Nie jestem dziewczyną, której wiele brakuje

http://www.cnacgp.fr/Pompidou/

Manifs.nsf/0/498E874F0832CF8BC1257098002D3281?

OpenDocument

Gniew - Francis Bacon, Głowa VI: http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/

bacon/head-vi.jpg

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

8

Jak się dzisiaj czuję ?

Przyjemność - Marc Chagall, Spacer

http://www.sugarpoet.com/photos/chagall/promenade.jpg

Radość - Pablo Picasso, Radość życia lub antypolis

http://www.postershop.co.uk/Picasso-Pablo/Picasso-Pablo-La-joie-de-

vivre-7000792.html

Smutek - Gustaw Klimt, Muzyka

http://www.galeriedart.fr/oeuvre-artiste-gustav_klimt-nom-la_musique-

n-79.html

Spokój - endo [Agata Nowicka], bez tytułu

http://www.agatanowicka.com/prezenty/agatanowicka2s.png

Strach - Pablo Picasso, Guernica

http://en.wikipedia.org/wiki/Image:PicassoGuernica.jpg

Strach - Pablo Picasso, szkic do obrazu Guernica

http://homepage.mac.com/dmhart/WarArt/Picasso/Guernica/

DoraMaarsPhotos/State1-11May1937.JPG

Strach - Edward Munch, Krzyk

http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/munch/munch.scream.jpg

Troska - Gustaw Klimt, Cykl życia, detal

http://www.latifm.com/artists/image/klimt-gustav-mother-and-child.jpg

Wina - Marina Abramović, Umjetnost mora biti lijepa, umjetnik mora

biti lijep

http://www.net.hr/kultura/page/2006/03/27/0203006.html

Współczucie - Agata Bogacka, Nawiedzenie

http://www.raster.art.pl/gallery/artists/bogacka/

bogacka_nawiedzenie.jpg

Wstyd - Barbara Kruger, Twoje spojrzenie uderza mnie w twarz

http://www.usc.edu/schools/annenberg/asc/projects/comm544/library/

images/541bg.jpg

Zachwyt - endo [Agata Nowicka], bez tytułu

http://www.agatanowicka.com/site.php?id=prezenty

Zawiść - Barbara Kruger, bez tytułu [inna artystka, inna wystawa]

http://thehamptons.com/museum/exhibit/exhibits2004/east_end_II/

Kruger_jaguar.html

Zazdrość - Edward Munch, Zazdrość

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

9

Jak się dzisiaj czuję ?

http://www.calarts.edu/~rjaster/edvard-munch/Paintings/litho/

jealousy_litho_3.jpg

Ż

al - Gina Pane, Akcja Sentymentalna

http://www.tierslivre.net/art/images/GP_sentimentalaction.jpg

Ć

wiczenie

w parach

Poleć uczennicom i uczniom wykonanie ćwiczenia O uczuciach

bohaterów książek [A.6.].

Propozycje rozwinięcia tematu

Zaproponuj uczennicom i uczniom następujące ćwiczenia:

I.

Kiedy następnym razem będziesz oglądać film fabularny, wybierz sobie postać i
obserwuj jej emocje.
Jakie główne, podstawowe uczucia leżą u podstaw jej zachowania, relacji z innymi?
Jak wybrana przez Ciebie postać radzi sobie z emocjami?
Skutecznie, czy emocje biorą górę ?
Jeśli uważasz, że nie radziła sobie z emocjami, co byś jej zaproponowała/
zaproponował?

II.

W przyszłości zapewne będziesz mieć własne dzieci.
Napisz list do swojego dziecka, aby mogło go przeczytać, gdy będzie w Twoim
wieku. W liście opowiedz o uczuciach i nastrojach, które Ci towarzyszą i o
sposobach radzenia sobie z nimi.

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

10

Jak się dzisiaj czuję ?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

11

Jak się dzisiaj czuję ?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

12

Jak się dzisiaj czuję ?

A

.2.

Definicje emocji

emocja, uczucie (łac. emotion, ang. emotion) – silne odczucie o charakterze pobudzenia,

pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) czy negatywnego (pod
wpływem gniewu, odrazy, strachu). W szerszym znaczeniu emocje (procesy emocjonalne) to
procesy psychiczne, które poznaniu i czynnościom podmiotu nadają jakość oraz określają
znaczenie, jakie mają dla niego będące źródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a
także własna osoba. Procesy emocjonalne są ściśle związane z funkcjonowaniem układu
limbicznego, jako układu integrującego czynności struktur korowych (zwłaszcza kory
czołowej) z procesami neuroendokrynnymi i czynnością autonomicznego układu nerwowego.

ź

ródło: Wikipedia – Wolna Encyklopedia: http://pl.wikipedia.org/wiki/Emocja

Encyklopedia Gazety Wyborczej:

„emocje (łac. emovere: poruszać) – system obejmujący uczucia, uznawane za składnik
subiektywny, pobudzenie fizjologiczne wraz ze specyficzną ekspresją oraz zmiany
zachowania”.
3 podstawowe elementy procesu emocjonalnego:

zmiana poziomu aktywacji organizmu, odczuwana jako pobudzenie,

odczucie przyjemności lub przykrości,

dążenie do rozładowania emocji („emocja dąży do rozładowania”).

Wypowiedzi o emocjach:

„Zasób słów, którymi umiemy człowieka zwymyślać, często bywa rozleglejszy niż
słownictwo, za pomocą którego możemy precyzyjnie opisać nasze stany emocjonalne”.

Marshall Rosenberg, Porozumienie bez przemocy. O języku serca

„Słowo emocje wywodzi się z łacińskiego emovere i oznacza wprawienie umysłu w
ruch, ku działaniu szkodliwemu, obojętnemu albo pozytywnemu”.

Matthieu Ricard.

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

13

Jak się dzisiaj czuję ?

A.3.

Wspólnie z koleżanką/kolegą uzupełnij tabelkę:

Uczucia

Synonimy

Symptomy

(postawa ciała, gesty, mimika

twarzy, ton głosu )

Miłość

Ż

al

Strach

lęk, bojaźń, niepokój, trwoga,

przerażenie,

obawa, groza

Frustracja

Radość

szczęście, wesołość, zadowolenie,

euforia, zapał

Gniew

Współczucie

litość, miłosierdzie, żal, ubolewanie,

okazywanie serca

Smutek

Wstyd

zmieszanie, skrępowanie,

zażenowanie, hańba, ujma,

kompromitacja

Ekscytacja

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

14

Jak się dzisiaj czuję ?

A.4.

Pantomima uczuć

beztroska
ekscytacja
empatia
euforia
frustracja
gniew
lęk
litość
nienawiść
miłość
osamotnienie
pogarda
przyjemność
radość
rozczarowanie
smutek
spokój
strach
szczęście
wstyd
wściekłość
zachwyt
zazdrość
złość

ż

al

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

15

Jak się dzisiaj czuję ?

A.5.

Popatrz dłuższą chwilę na obraz.

Odpowiedz na pytania, które znajdują się poniżej .

Każdą odpowiedź napisz w oddzielnej linijce, w ten sposób stworzysz krótki,

inspirowany obrazem wiersz:

……………………………………………………………………………………………

a) Kto jest przedstawiony na obrazie?

……………………………………………………………………………………………

b) Co robi?

……………………………………………………………………………………………

c) Gdzie?

……………………………………………………………………………………………

d) Kiedy?

……………………………………………………………………………………………

e) Dlaczego?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

16

Jak się dzisiaj czuję ?

A.6.

O uczuciach bohaterów książek.

Poniżej znajdziecie 10 cytatów z książek adresowanych do młodzieży. Przeczytajcie

je uważnie i spróbujcie odpowiedzieć na towarzyszące cytatom pytania.

1. Jak Panna Migotka uporała się ze swoim lękiem i niepokojem?

Panna Migotka wzięła Muminka za łapkę i powiedziała: – obiecuję w każdym razie,

że póki ty się nie boisz, to i ja nie będę się bała.

Tove Jansson, Kometa nad Doliną Muminków

2. Kiedy Kozio jest smutny i opuszczony, jak postrzega świat?

A ty jak postrzegasz świat, kiedy tak się czujesz?

Było mu strasznie smutno[...] Nikogo. Nikogo nie ma. Kozio podciągnął nogi i skulił

się na górnym posłaniu. Okno warknęło na niego, firanka fuknęła, trzasnęły ze

złością drzwi. Kozio miał wrażenie, że świat za oknem zgęstniał nagle i że zaczął

napierać na dom, na pokój, na niego samego wreszcie – i choć kulił się coraz

bardziej, ten nacisk nie ustawał. Zrobił się wreszcie nie do zniesienia.

Małgorzata Musierowicz, Brulion Bebe B.

3. Jakie mogą być powody smutku Kłapouchego? Jak im zapobiegać?

[Mówi Kubuś Puchatek]: Przed chwilą właśnie spotkałem Kłapouchego. Ach, biedny

Kłapouchy jest dziś Bardzo Smutny, ponieważ ma dziś urodziny, a nikt o tym nie

pamiętał, i dlatego jest bardzo Ponury. Znasz go przecież i wiesz, jaki on jest.

A. A. Milne, Kubuś Puchatek

4.

Jak może przejawiać się troska o innych? Zobacz dowcipną definicję:

„Troska o innych, rzeczownik: rodzaj wrażliwości niezbędny, by nie siadać na
czyimś jedzeniu”

A. R. Melrose, Słownik Kubusia Puchatka

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

17

Jak się dzisiaj czuję ?

5. Czy znasz inne osoby, które mają takie cechy, jak Dmuchawiec? Czy jest ich wiele?

Było w nim coś niezwykle miłego – otwartość, przyjazna szczerość, sympatia dla świata.

Zdawało się Bebe, że Dmuchawiec bardzo ją lubi, że lubi wszystkich w ogóle ludzi – i że

on jeden nie jest ani trochę groźny i obcy.

Małgorzata Musierowicz, Brulion Bebe B.

6. Jak oswoić lęk? Czy strategia „rezygnujemy z rozumu” przynosi dobre rezultaty?

Ryjek podniósł głowę i zrobił się jeszcze bardziej zielony, ale tym razem z przerażenia.

Widząc, co mu grozi, zaparł się łapkami i ogonem, i zaczął szarpać za linę, rzucać się i

miotać na wszystkie strony, aż w końcu lina tak się zaplątała między kamieniami, że

przestali zjeżdżać.

Tove Jansson, Kometa nad Doliną Muminków

7. Jakie uczucia towarzyszą Idzie podczas rozmowy z mamą (wymień po kolei)?



Ależ właśnie nie jesteś ładna! – powiedziała mama spokojnie.



Nie?!



Przecież teraz nie możesz być ładna. Przechodzisz etap brzydkiego kaczątka. Masz

za długie ręce i nogi, jesteś trochę za chuda...



Aha!, więc i ty to zauważyłaś! – wybuchnęła Ida nowym lamentem.



Jak mogłam nie zauważyć – powiedziała mama z uśmiechem – ja Cię przecież bardzo

uważnie obserwuję. Jedną mam tylko Idusię, no nie?



Ach, mamo! – zapłakała Ida, rzucając się matce na szyję, przewracając stołek i prując

dwa rzędy włóczkowej spódnicy, leżącej na pulpicie maszyny.

Małgorzata Musierowicz, Ida sierpniowa

8. Przeczytaj fragment o brykaniu – jak nazwałabyś/nazwałbyś towarzyszące mu uczucia?

Brykanie, 1. rzeczownik: Coś, co przepełnia osobę radosną, swawolną, o iście Tygrysim

temperamencie 2. Brykać, czasownik: być radosnym, swawolnym, o iście Tygrysim

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

18

Jak się dzisiaj czuję ?

temperamencie (zwłaszcza, jeśli się jest Tygrysem i inne zwierzęta wytrąca się tym z

równowagi).

A. R. Melrose, Słownik Kubusia Puchatka

9. Jakie emocje przeżywa Mikołajek? Co byś mu doradziła/doradził w tej trudnej

sytuacji?

Oboje z tatusiem musimy jutro wyjechać – oznajmiła mama – i nie będzie nas prawie
cały dzień. Dlatego pomyśleliśmy, kochanie, że raz, wyjątkowo, zjesz obiad w szkole.

Zacząłem płakać i krzyczeć, że nie będę jadł w stołówce, że to okropne, że jedzenie
na pewno jest wstrętne, i że nie chcę siedzieć przez cały dzień w szkole, a jak mnie
będą zmuszać, to się rozchoruję, ucieknę z domu, umrę i wszyscy będą mnie
strasznie żałować.

R. Goscinny, J. J. Sempé, Nowe przygody Mikołajka

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

19

Bramy piekieł...

B.

Bramy piekieł, czyli jak sobie radzić z trudnymi emocjami.

To, kim naprawdę jesteś, ujawnia się wtedy, gdy jesteś zły lub sfrustrowany .

H. Jackson Brown Jr

Cele:

umieć rozpoznać silne, destrukcyjne emocje u siebie i innych;
poznać sposoby radzenia sobie z trudnymi emocjami.

Temat jest ważny, ponieważ:

młodym ludziom niezwykle trudno przychodzi opanowanie silnych emocji jak
złość, frustracja lub nienawiść . Umiejętność skutecznego radzenia sobie z
trudnymi emocjami jest jednak niezbędna jeśli chce się mieć dobre
samopoczucie i dobre relacje z innymi .

Czas:

2 godziny

Materiały:

Piekło i niebo. [ B.1.]Opowieść mistrza zen ( 1 odbitka xero dla dwojga )
Silne emocje. [B.2.] ( 1 odbitka xero dla dwojga )
Jak sobie radzić z emocjami? [B.3.] ( 1 odbitka xero dla każdego ucznia)
Jak redukować stres? [B.4.] ( 1 odbitka xero dla każdego ucznia)

4 duże arkusze papieru, flamastry, taśma klejąca

Metody:

dyskusja, praca w grupie

Po zrealizowaniu zajęć uczeń będzie umiał :

Rozpoznawać własne uczucia i ich symptomy cielesne,
Rozpoznawać uczucia innych osób poprzez kontekst werbalny i sytuacyjny,

Otwarcie mówić o swoich uczuciach w celu usunięcia trudności w relacjach z
innymi

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

20

Bramy piekieł...

Ć

wiczenie

wprowadzające

Opowiedz bądź daj uczennicom i uczniom do przeczytania opowieść
mistrza zen Piekło i niebo.B.1.

Dyskusja

Pytania:

Jakie uczucia towarzyszą samurajowi? Nazwij je zdanie po zdaniu.
Czego mistrz oczekuje od samuraja? (zapanowania nad sobą,

ujarzmienia uczuć).

Czy jest możliwe życie bez emocji? Czy rozum może wszystko

kontrolować?

Czy mistrz jest źle nastawiony do samuraja?
Czy zdarzyła Ci się kiedyś podobna sytuacja jak samurajowi?

Kim była osoba, która stanowiła odpowiednik „mistrza”?

Czy my powinniśmy traktować naszych rozmówców jak mistrz

samuraja? Dlaczego tak? Dlaczego nie?

Wskazówki dla osoby prowadzącej :

W podsumowaniu podkreśl ,iż samuraj prowokowany przez mistrza
znalazł się w trudnej emocjonalnie sytuacji. Kwestionowano jego
honor, podważano umiejętności. Stąd jego niepokój, wzburzenie,
gniew, chęć odwetu.
Takie i podobne sytuacje są udziałem nas wszystkich.

Ć

wiczenie

w parach

Jak reagujemy w trudnej emocjonalnie sytuacji? Czy umiemy sobie z
silnymi emocjami radzić?
Poleć uczennicom i uczniom, by w parach wykonali ćwiczenie Silne

emocje. [B.2.]

Dyskusja
podsumowująca
ć

wiczenie

W dyskusji mogą być pomocne następujące pytania:

1.

Czy zdarzyło Ci się w przeszłości tak, że zalewały Cię silne

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

21

Bramy piekieł...

emocje, ale Ty właściwie nie wiedziałaś/-eś jakie?

2.

Czy zdarzyły Ci sie sytuacje, w których czułaś/-eś, że musisz ukryć

swoje emocje? Czy zdarza się, że skrywasz swoje emocje nawet przed
sobą?
3.

Jak sądzisz, czy są sytuacje, w których niezwykle starannie musimy

przemyśleć sposób wyrażenia naszych emocji?
4.

Co przesądza o tym, że w określonych sytuacjach pewne sposoby

wyrażania uczuć uznajemy za odpowiednie i właściwe, a inne nie?
5.

Czy kiedykolwiek czułaś/-eś się samotna/-y, niezrozumiana/-y albo

smutna/-y, zagubiona/-y, pełna/pełen tęsknoty za czymś nieokreślonym? Co
wtedy robisz? Jak sądzisz, czy innym zdarzają się podobne nastroje?
6.

Czy zdarzyło Ci się, że nie byłaś/-eś w stanie szukać wsparcia i

pomocy u innych, mimo że ktoś Cię skrzywdził, boleśnie dotknął, uraził,
poniżył czy pomniejszył twoją rolę? Dlaczego?
7.

Z kim rozmawiasz, kiedy masz „doła”? Co robi osoba, z którą

rozmawiasz, aby Ci pomóc? A czy Ty jesteś dla kogoś powiernikiem?
8.

Jak sądzisz, czy ludzie będący pod wpływem silnych emocji powinni

podejmować ważne dla siebie decyzje?

Zamykając dyskusję warto zaprezentować uczennicom i uczniom
sugestie psychologów Jak sobie radzić z emocjami? [B.3.]

Uczucia są częścią Ciebie. Nie ignoruj uczuć, badaj je. Uczucia

informują Cię o potrzebach Twoich i innych osób;

Uczucia różnią się od zachowań. Wszystkie uczucia są w porządku,

ale nie wszystkie zachowania są takie. Zachowania mogą być

naganne;

O swoich uczuciach mów jasno, a innych traktuj tak, jak sam chcesz

być traktowany/ a;

Kiedy ogarną Cię ogromne emocje, nie jesteś w stanie jasno myśleć.

Uspokój się i zadaj sobie 4 pytania:

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

22

Bramy piekieł...

1.

Dlaczego czuję się zły, zraniony, przestraszony?

2.

Co chcę zmienić, co mi nie odpowiada?

3.

Co mi pozwoli rozładować nagromadzone uczucia?

4.

Kto ma problem? Ja? Czy on/ona/oni?

Ć

wiczenie

w grupach

Poleć uczennicom i uczniom, by w 4 grupach wykonali ćwiczenie

Trudne sytuacje.

Wskazówki dla osoby prowadzącej

Podziel uczniów na 4 grupy. Każdej grupie przydziel duży arkusz papieru. Na
arkuszach umieść następujące tytuły:

Sytuacje, w których wybucham gniewem.

Sytuacje, które mnie frustrują.

Sytuacje, w których się denerwuję.

Sytuacje, które napełniają mnie lękiem.

Poinformuj, że każda grupa ma 10-12 min. na wybranie i zapisanie sytuacji
wskazanych w tytule. Po zakończeniu pracy uczennice i uczniowie są
proszeni o zawieszenie plakatu na ścianie. Następnie grupa przesuwa się w
prawo, zgodnie z ruchem wskazówek zegara tak, aby znaleźć się przy
plakacie opracowanym przez kolegów. Teraz ich zadaniem jest napisanie na
plakacie, jak się zachowują, jak sobie radzą w sytuacji wskazanej w tytule
plakatu. Zadaniem każdej z grup jest wpisanie swoich reakcji w plakat, przy
którym się znajdują. Każda grupa wybiera rzecznika który czyta /przedstawia
sposoby radzenia sobie z gniewem, etc.

Dyskusja
podsumowująca
ć

wiczenie

W dyskusji warto zwrócić uwagę na to, że wszystkie te sytuacje generalnie
powodują napięcie zwane stresem. Silny, długotrwały stres powoduje, iż
działamy źle i nieskutecznie. Zapytaj uczniów jak sobie radzą ze stresem . W
rozmowie wykorzystaj zalecenia lekarzy Jak redukować stres? [B.4.]

Wskazówki dla osoby prowadzącej

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

23

Bramy piekieł...

Stres oznacza stan organizmu zagrożonego utratą równowagi, pod wpływem
czynników lub warunków narażających organizm na niebezpieczeństwo.

Stres jest naturalną reakcją człowieka na codzienne wyzwania i życiowe
zmiany. Wyzwalają go nie tylko wydarzenia negatywne, ale i pozytywne.
Krótkotrwały stres działa mobilizująco, pomaga przezwyciężać trudności.
Jednak jeśli dociera do nas zbyt wiele bodźców, wówczas zaczynamy
odczuwać dyskomfort a stres pokazuje swoja destrukcyjną siłę.

Ponieważ nie możemy całkowicie wyeliminować stresu, musimy nauczyć się
walczyć z jego negatywnymi skutkami. Niezwykle ważne uświadomienie
sobie, że jesteśmy odpowiedzialni za swój poziom stresu. Bardzo często jest
on związany ze sposobem myślenia i postrzegania wydarzeń w naszym

ż

yciu. Każda zmiana działa stresująco, ale to od nas zależy jak wpłynie to na

nasze samopoczucie.

Strategia walki ze stresem

- Naucz się gospodarować czasem, sporządzaj plan dnia
- Rozmawiaj, naucz się "wyrzucać" z siebie złe emocje
- Stawiaj sobie realne do wykonania zadania, naucz sie odmawiać jeśli coś
przekracza

Twoje możliwości

- Daj sobie prawo do błędu
- Uprawiaj sport
- Odżywiaj się zdrowo
- Naucz się nie martwić na zapas
- Wygospodaruj codziennie chociaż 30 minut na chwilę tylko dla siebie –
nawet jeśli oznaczałoby to słodkie lenistwo.

(zalecenia doktora Piotra Pankiewicza z Centrum Diagnostyczno –

Terapeutycznego "Psychomedicus", Gdańsk )

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

24

Bramy piekieł...

Komentarz do rozdziału

Czasem mówi się, że niektóre emocje są „trudne”. Wiele wskazywałoby na to, że

jest to raczej skrót myślowy i że emocje na ogół nie są trudne same w sobie,

natomiast stają się kłopotem, gdy źle się z nimi obchodzimy. Weźmy na przykład

gniew. Czasem jest on bardzo ważnym sygnałem naszej duszy, że coś się dzieje

niedobrego. Na przykład: niektórzy zaczynają czuć gniew na widok

niesprawiedliwego traktowania – choćby w sytuacji, gdy jakiś uczeń zostaje

wyróżniony, podczas gdy – o czym wszyscy wiedzą – bezczelnie ściągał od innej

uczennicy, która nie miała śmiałości pokazać rozwiązanego zadania; albo gdy

widzimy, jak nasz kolega z klasy okłada plecakiem młodszego kolegę, ale nie

czujemy się na tyle odważni, by zareagować.

Clarissa Pinkola Estes pisze o gniewie: „Zamiast usiłować »być miłą« i za wszelką

cenę udawać, że nie czuje się gniewu, [...] lepiej jest zaprosić gniew na spotkanie

[...], aby zorientować się, co sprowadza tego gościa”. Czasem okazuje się, że gniew

pozwala nam zareagować w porę na niesprawiedliwą sytuację.

Ale – jest faktem, że trudniej jest opanować pewne emocje od innych. Na ogół nie

mamy kłopotu z przeżywaniem emocji przyjemnych – zachwyt, radość czy

przyjemność sprawiają nam mniej kłopotów niż złość, zazdrość czy żal. Ale –

również na to ludzkość wymyśliła sposoby.

Jak dowodzi Marshall Rosenberg – kluczową sprawą jest rozpoznanie, jaka emocja

nami w danym momencie rządzi. Gdy czujemy się podekscytowani, gdy nagle jakby

„wzrasta nam ciśnienie” (często naprawdę tak się dzieje), powinniśmy postarać się

wsłuchać w siebie i zbadać, co właściwie się dzieje. Jest to bardzo trudne, bo jak

dowodził już Freud, podstawowym celem popędów jest rozładowanie, więc –

emocja wydaje nam się w pierwszym momencie jakby niemożliwa do

powstrzymania.

Tymczasem, zanim pozwolimy emocji działać lub stłumimy ją, warto chwilę

rozważyć, czym ona jest. Proponujemy, by wyjaśnić młodzieży, że przynajmniej w

niektórych sytuacjach warto odłożyć przeżywanie na później – odwiesić emocje, jak

palto, na wieszak i albo spróbować dotrzeć do ich przyczyny, albo zająć się

ustalaniem, czym właściwie jest/są.

W różnych kulturach rozmaite emocje są lepiej lub gorzej „widziane”. W niektórych

krajach nie wypada być zbyt wylewną/wylewnym, w innych – brak spontaniczności

jest odbierany jako problem. Warto zasygnalizować takie różnice i – zwłaszcza ze

starszą młodzieżą – przedyskutować je.

W naszym, europejskim kręgu kulturowym, a szczególnie w Polsce, zdecydowanie
ź

le widziane jest nadmierne zadowolenie. Od razu budzi ono podejrzliwość. Jeśli

dziewczyna jest zadowolona ze swego wyglądu, to od razu mówi się o niej, że jest

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

25

Bramy piekieł...

„dumna” czy „nieskromna”. Jeśli jest mądra/oczytana/pewna siebie – to od razu

uzyskuje etykietę „przemądrzałej”, co dużo rzadziej spotyka chłopców, na ogół

pewnych swoich racji. Tymczasem chłopcom stawiane są ograniczenia w zakresie

ekspresji żalu/bólu i słabości – jeśli płaczą, skarżą się, etc. to są „słabeuszami”.

Wydaje nam się – i idziemy tu tropem psychologów i socjologów – że te

ograniczenia są powoli przełamywane.

Istnieją emocje źle wartościowane właściwie wszędzie. Należy do nich zazdrość,

złość, nienawiść, gniew, frustracja. Tymczasem warto się może zastanowić nad

tym, czy zamiast skupiać się na tłumieniu tych emocji, nie warto zobaczyć, jaka

może być ich przyczyna. Taka obserwacja nie ma na celu „puszczenia emocji

luzem”, stanowi jednak, jak twierdzą psychologowie, znacznie lepszą strategię

radzenia sobie z emocjami, niż tłumienie ich. Jak dowodzą tak znamienici autorzy i

autorki, jak Clarissa Pinkola Estes, Wojciech Eichelberger, Marshall Rosenberg i

wiele/u innych, lepiej skupić się na dochodzeniu do przyczyn uczuć i zamiast

usuwać skutki – emocje, starać się usunąć przyczyny.

Bardzo ważne jest, by młodzież uczyła się, że „trudne emocje” nie powinny w nich

budzić poczucia winy. Czym innym jest uświadomienie sobie, że to, co czujemy, nie

jest zbyt sympatyczne względem nas czy innych, a czym innym – popadnięcie w

poczucie winy, które z kolei na ogół powoduje agresję, nieufność, nieśmiałość i brak

wiary w siebie. Nawet jeżeli odczuwamy zazdrość, nie powinniśmy od razu ucinać

naszych przeżyć, i popadać w poczucie niższości, winy, etc.

Propozycja rozwinięcia tematu

B.

Zaproponuj uczennicom i uczniom dyskusję:

1.

Istnieje powszechna opinia, że chłopaki nie płaczą. Czy się z nią zgadzacie?

2.

Czy zgadzasz się z poglądem, iż czasami złość, pogarda lub oburzenie są

stosowne, a czasem nie? Swoja wypowiedź poprzyj przykładami.

3.

W jaki sposób emocje wspomagają lub utrudniają proces stawania się

dobrym, przyzwoitym człowiekiem?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

26

Bramy piekieł...

B.1.

Przeczytaj uważnie poniższą opowieść.

Piekło i niebo

Pewnego dnia u Hakuina, mistrza zen, zjawił się nieznajomy samuraj i zadał mu
pytanie:
– Czy piekło i niebo istnieją rzeczywiście? Jeżeli istnieją, gdzie znajdują się ich
bramy?
Hakuin przyjrzał się bacznie samurajowi, a potem zapytał:
– A kim ty jesteś, by stawiać podobne pytania?
– Jestem samurajem, najlepszym spośród samurajów… – Ty miałbyś być
samurajem? – powiedział mistrz pogardliwym tonem.
– Przypominasz raczej żebraka.
Samuraj, czerwony z gniewu, wyciągnął z pochwy swój miecz…
– Ejże, masz nawet miecz? Ale jesteś pewnie za mało zręczny, żeby ściąć mi
głowę…
Wyprowadzony z równowagi wojownik wzniósł miecz, aby ciąć nim mistrza.
I właśnie wtedy Hakuin wyszeptał:
– Tutaj otwierają się bramy piekła.
Samuraj, zaskoczony spokojną pewnością mnicha, schował miecz do pochwy i
skłonił się.
Tutaj otwierają się bramy raju – powiedział mu wtedy mistrz.

Opowieść Hakuina, mistrz Zen, XVIII wiek

cyt. za Michel Piquemal , Bajki filozoficzne, Warszawa 2004

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

27

Bramy piekieł...

B.2

Poniżej znajduje się 7 opisów sytuacji wywołujących silne emocje. Twoje zadanie to
nazwać emocję i wskazać, jak można sobie skutecznie sobie z nią poradzić.

1.

Jakie uczucia ogarniają Cię, gdy ktoś obwinia Cię o coś, czego nie zrobiłeś?

Co robisz? Co mówisz?

2.

Zakuwałaś cały weekend do klasówki. Dostałaś minimalną liczbę punktów. Co

czujesz po ogłoszeniu wyników? Co sobie mówisz?

3.

Co czujesz, kiedy nie możesz dojść do porozumienia z rodzicami? Co im

mówisz?

4.

Drużyna koszykówki, w której grasz, przegrała czwarty z kolei mecz. Jakie jest

Twoje samopoczucie? Co mówisz kolegom?

5.

Pojechałaś pod namiot z przyjaciółmi zamiast się uczyć. Sprawdzian nie

zaliczony. Co czujesz? Co robisz?

6.

Co czujesz, jeśli ktoś celowo, złośliwie i systematycznie, fauluje Cię na

boisku? Co wtedy robisz? Co mu mówisz?

7.

Masz umówione spotkanie z przyjacielem. W ostatniej chwili przyjaciel

odwołuje spotkanie, właściwie nie podając żadnych rozsądnych powodów. Co wtedy
czujesz? Co mówisz?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

28

Bramy piekieł...

B.3.

Jak sobie radzić z emocjami?

Uczucia są częścią Ciebie. Nie ignoruj uczuć, badaj je.
Uczucia informują Cię o potrzebach Twoich i innych osób;

Uczucia różnią się od zachowań. Wszystkie uczucia są w porządku,
ale nie wszystkie zachowania są takie. Zachowania mogą być
naganne;

O swoich uczuciach mów jasno, a innych traktuj tak, jak sam chcesz
być traktowany/ a;

Kiedy ogarną Cię ogromne emocje, nie jesteś w stanie jasno myśleć.
Uspokój się i zadaj sobie 4 pytania:

1.

Dlaczego czuję się zły, zraniony, przestraszony?

2.

Co chcę zmienić, co mi nie odpowiada?

3.

Co mi pozwoli rozładować nagromadzone uczucia?

4.

Kto ma problem? Ja? Czy on/ona/oni?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

29

Bramy piekieł...

B.4.

Strategia walki ze stresem

- Naucz się gospodarować czasem, sporządzaj plan dnia
- Rozmawiaj, naucz się "wyrzucać" z siebie złe emocje
- Stawiaj sobie realne do wykonania zadania, naucz się odmawiać jeśli coś
przekracza Twoje możliwości
- Daj sobie prawo do błędu
- Uprawiaj sport
- Odżywiaj się zdrowo
- Naucz się nie martwić na zapas
- Wygospodaruj codziennie chociaż 30 minut na chwilę tylko dla siebie –
nawet jeśli oznaczałoby to słodkie lenistwo.

(zalecenia doktora Piotra Pankiewicza z Centrum Diagnostyczno –

Terapeutycznego "Psychomedicus", Gdańsk )

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

30

Ujarzmić gniew

C.

Ujarzmić gniew

Propozycja realizacji tematu.

Cele:

poznać w jaki sposób ludzie wyrażają gniew i jak się go pozbywają

Temat jest ważny, ponieważ

każdego dnia młodzi ludzie stykają się z gniewem, którego ani oni ani inni

nie potrafią kontrolować. Jak radzić sobie z własnym gniewem lub z osobą

nim owładniętą.

Jak wyrazić to uczucie bez krzyku, agresji i ranienia siebie oraz innych ?

Uczniowie poznają konstruktywne strategie ujawniania gniewu.

Czas:

2 godziny

Materiały:

ankieta Poznaj swój gniew. [C.1.] ( 1 odbitka xero dla każdego ucznia)

dialog Jak Adam i Ewa wpadli w gniew. [C.2.] ( 1 odbitka xero dla dwojga )
Co mogę zrobić, kiedy ogarnia mnie gniew? [C.3.] ( 1 odbitka xero dla

każdego ucznia) dialog Jak Adam i Ewa ujarzmili gniew. [C.4.] ( 1 odbitka

xero dla dwojga )
Jak rozładowywać gniew i jak go kontrolować [C.5.] ( 1 odbitka xero dla

każdego ucznia)

Metody:

Dyskusja, praca w grupie

Po zrealizowaniu zajęć uczeń będzie umiał :

Konstruktywnie ujawniać gniew;

Planować i wybiegać myślami w przyszłość aby unikać trudnych

emocjonalnie sytuacji;

Redukować stres poprzez ćwiczenia relaksacyjne.

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

31

Ujarzmić gniew

Ć

wiczenie

wprowadzające

Uczniowie indywidualnie odpowiadają na pytania zawarte w ankiecie

Poznaj swój gniew. [I.C.1.]

Dyskusja
podsumowująca
ć

wiczenie

W dyskusji pomocne będą następujące pytania:

Czy chłopcy i dziewczęta różnią się w okazywaniu gniewu?

Jeśli tak, to podaj przykłady.

Czy zgadzasz się z opinią, że wybuch gniewu ma złe i dobre strony.

Jeśli tak, to wymień je. Których jest więcej?

Czy znasz skuteczne sposoby radzenia sobie z gniewem? Jakie one są?

(opisz)

Ć

wiczenie

Zapytaj grupę : Co się dzieje kiedy ludzie wpadają w gniew? Następnie poleć
uczniom i uczennicom aby przeczytali scenkę zatytułowaną Jak Adam i Ewa

wpadli w gniew. [I.C.2.]

Dyskusja
podsumowująca
ć

wiczenie

Pomocne pytania:
Co wywołało gniew Ewy?
Jak Adam i Ewa okazywali gniew?
Czy zgadzacie się z opinią Marka Aureliusza, iż skutki gniewu są dużo
poważniejsze od jego przyczyn?
Gdy jesteśmy zagniewani, w rozmowie najczęściej oskarżamy, obwiniamy,
dążymy do konfrontacji. To nie jest skuteczna droga do porozumienia.
Jedyne, co osiągamy to to, że druga osoba broni się, najczęściej przez atak.

Pytanie

Jak sobie radzić z gniewem?

Poproś uczennice i uczniów, aby podzielili się swoim doświadczeniem,
następnie omów rekomendowane przez psychologów sposoby radzenia

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

32

Ujarzmić gniew

sobie z gniewem. Co mogę zrobić, kiedy ogarnia mnie gniew? [C.3.]

Ć

wiczenie w parach

Poleć uczennicom i uczniom, aby wykonali ćwiczenie Jak Adam i Ewa

ujarzmili gniew. [I.C.4.]

Pytanie

Kiedy ktoś Cię przeprasza za swój wybuch gniewu, za złe słowa, uważasz to
za wystarczające i kończące, zamykające spór?

Dyskusja

Zaproś uczniów do rozmowy na temat umiejętności wybaczania.

Kiedy stajemy wobec konieczności wybaczenia ? Kiedy ktoś nie spełnił
zobowiązań, naruszył normy i obyczaje, niesprawiedliwie nas potraktował,
skrzywdził, sprawił przykrość, zadał ból. Oczekujemy wtedy, że ten ktoś
przeprosi, przyzna się do błędu lub winy, okaże skruchę , chęć
zadośćuczynienia. Wtedy możemy wybaczyć.
Wybaczanie to umiejętność radzenia sobie z trudnymi, destrukcyjnymi
emocjami jak poczucie krzywdy, żal, złość, chęć zemsty. Wybaczenie to
spotkanie z samym sobą, z własnymi emocjami bólem, lękiem, smutkiem,
rozczarowaniem, bezsilnością. Wybaczenie to skuteczny sposób na
uwolnienie się od negatywnych emocji.

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

33

Ujarzmić gniew

Propozycje rozszerzenia tematu C.

I.

Pytanie

Co to znaczy użyć gniewu w konstruktywny sposób?

Punktem wyjścia do dyskusji mogą być notatki prasowe na temat ludzi,
których gniew pchnął do działań konstruktywnych lub destrukcyjnych.
Pomocne mogą też być poniższe cytaty:

„Całe szczęście i pomyślność naszego życia zależy od dobrego użytku, jaki zrobimy

z naszych namiętności”. [Kartezjusz]

„Babcia Weatherwax często bywała zagniewana. Uważała to za swój mocny punkt:

szczery gniew jest jedną z największych twórczych potęg wszechświata. Trzeba

jednak nad nim panować. To nie znaczy, że można pozwolić mu wyciekać i znikać.

Należy go spiętrzyć, ostrożnie, żeby osiągnął spad roboczy, pozwolić mu zalać całe

doliny umysłu, i dopiero wtedy, gdy cała konstrukcja ma za chwilę pęknąć, otworzyć

wąską rurę u samej podstawy, by twardy jak stal strumień gniewu pchnął turbiny

zemsty”. [Terry Pratchett, Trzy wiedźmy]

Dyskusja

Gniew to wielka siła, która rozumnie użyta, może służyć budowaniu, a nie
tylko destrukcji.
Gniew ma pozytywny potencjał, bo skłania ludzi do protestu przeciw złu czy
niesprawiedliwości, do walki o to, co uważają za słuszne.
Gniew nierzadko przynosił wielkie i korzystne zmiany społeczne.

Ć

wiczenie

1.

Przygotuj notki biograficzne osób wymienionych poniżej.

Określ, co tych ludzi wprawiło w gniew i do jakich działań

ów gniew ich skłonił.

* Piotr Wysocki i Sprzysiężenie Podchorążych.

* Irena Krzywicka.

* Mohandas K. Gandhi.

2.

Co we współczesnej Polsce wprawia Cię w gniew?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

34

Ujarzmić gniew

II.

Uświadom uczennicom i uczniom, że skuteczne radzenie sobie z gniewem jest
trudne i wymaga zarówno osobistej refleksji, jak i nieustannej praktyki. Techniki
zaprezentowane na lekcji umożliwiają rozpoczęcie pracy z gniewem, ale nie można
na tym poprzestać. Pomocna będzie dyskusja z uczniami, jak rozładowywać gniew i
jak go kontrolować. Oto sugestie psychologów:

1.

Przepracuj swój gniew.

Przepracowanie gniewu ma miejsce wtedy, gdy rozładowujemy nasz gniew na
przedmiotach – po to, aby oczyścić ciało i umysł z napięć i wrogości.

Sposoby przepracowania / rozładowania gniewu:

Uderzanie pięściami w poduszkę;

Uderzanie rakietą tenisową, trzepaczką w materac, tapczan;

Trzepanie dywanów;

Intensywne, siłowe ćwiczenia fizyczne;

Ciskanie miękkimi przedmiotami, jak np. poduszka;

Walenie w bęben;

Wyżymanie mokrego ręcznika;

Rozdzieranie na strzępy gazet, druków reklamowych.

2. Opisuj swoje uczucia w dzienniku/pamiętniku.

3. Cały czas analizuj, jak reagujesz na gniew, rozmawiaj o tym z ludźmi, dziel się
doświadczeniami, szukaj wsparcia.

4. Wybaczaj.

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

35

Ujarzmić gniew

C.1.

Poznaj swój gniew.

Opisz własnymi słowami, czym jest gniew?

Co zazwyczaj wprawia Cię w gniew?

Kto najczęściej wywołuje Twój gniew?

Jak wyrażasz, okazujesz gniew?

Jak się czujesz w momencie wybuchu największego gniewu?

Jak się czujesz bezpośrednio po wybuchu gniewu?

Jak inni reagują na Twoje wybuchy gniewu?

Jak reagujesz na gniew innych?

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

36

Ujarzmić gniew

C.2.

Co się dzieje kiedy ludzie wpadają w gniew?
Przeczytaj scenkę zatytułowaną Jak Adam i Ewa wpadli w gniew.

Rodzeństwo Adam i Ewa często się kłóci. O wszystko. O zbyt długi pobyt w
łazience; o to, kto wyrzuci śmieci; o pożyczone, a nie oddane na czas ubrania, płyty,
książki. Oto jedna z kłótni:
Adam, starszy brat Ewy, nastawia bardzo głośno radio. Było już wiele awantur na
ten temat.
– Ścisz radio, nie mogę odrabiać lekcji – wrzeszczy na całe gardło Ewa.
– Ani myślę, mogę robić, co mi się podoba! – odkrzykuje Adam z drugiego pokoju.
– Jesteś okropnym draniem! Sama ci wyłączę radio! – Ewa wpada do pokoju brata i
wyrywa wtyczkę z gniazdka.
– Tylko spróbuj! – Adam szarpie się się z Ewą i wypycha ją ze swojego pokoju. W
czasie szamotaniny od nowej bluzy Ewy oderwał się rękaw. Ewa z wściekłością
łapie sportowy magazyn Adama i drze go na strzępy. Potem Ewa siedzi w swoim
pokoju i zatyka uszy. Radio gra na cały regulator.

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

37

Ujarzmić gniew

C.3.

Co mogę zrobić, kiedy ogarnia mnie gniew?

1. Odpręż się. Oddychaj głęboko. Rozluźnij mięśnie.
Nic nie rób i nie mów, dopóki się nie uspokoisz.

2. Rozważ, kto lub co pobudziło Twój gniew. Osoba? Sytuacja? Nagły incydent,
czyjś eksces?
Popatrz z dystansu na to, co się dzieje i dlaczego jesteś gniewny?

3. Odwołaj się do rozsądku.
Powody Twojego gniewu są rzeczywiste i uzasadnione? A może to Twoja
wyobraźnia?
Przecież osoba, która wprawiła Cię w gniew może mieć zły dzień, może też
potrzebować zrozumienia i wsparcia, tak jak Ty.
Jak należy postąpić, aby nikogo nie skrzywdzić i korzystnie rozwiązać sytuację?

4. Kiedy już masz jasny obraz sytuacji, śmiało działaj na rzecz zmiany.
Mów w pierwszej osobie: Jestem zagniewana, kiedy..., Dostaję szału, kiedy… Mów
o swoich uczuciach.

5. Wypunktuj wszystkie kwestie wymagające wyjaśnienia i rozstrzygnięcia. Jasno
określ swoje stanowisko, ewentualnie przystąp do negocjacji.

6. Uśmiechnij się , zażartuj. Humor pozwoli zmniejszyć a nawet całkiem rozwiać
gniew i wrogość.

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

38

Ujarzmić gniew

C.4.

Na zajęciach w szkole Ewa poznała zasady radzenia sobie z gniewem. Dziewczyna
wraca do domu, gdzie radio gra na cały regulator. Jak dalej potoczy się jej rozmowa
z bratem?

Ewa
……………………………………………………………………
Adam
…………………………………………………………………….

A jak przebiegnie rozmowa, kiedy Adam także pozna zasady ujarzmiania gniewu?

Ewa
……………………………………………………………………………………
Adam
…………………………………………………………………………………….

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

39

Porozmawiajmy o uczuciach

Słownik ważniejszych terminów

depresja – psychol. chorobliwe przygnębienie i zwolnienie aktywności psych. i

ruchowej, występujące w psychozach; geogr. obszar leżący poniżej poziomu morza;

meteor. niż barometryczny, obszar niskiego ciśnienia atmosferycznego, etym. od

późn.łac. depressio – głębokość [Słownik Wyrazów Obcych Władysława
Kopalińskiego].

Strona www dla chorych na depresję i ich rodzin:
http://www.nie-dla-depresji.pl/choroba-zwana-depresja.aspx.

deprymować – przygnębiać, przygniatać, zniechęcać, etym. od deprimere –

przygniatać, poniżać [Słownik Wyrazów Obcych Władysława Kopalińskiego].

Emocja, uczucie - (łac. emotion, ang. emotion), silne odczucie o charakterze

pobudzenia, pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) czy
negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu). W szerszym znaczeniu
emocje (procesy emocjonalne) to procesy psychiczne, które poznaniu i
czynnościom podmiotu nadają jakość oraz określają znaczenie, jakie mają dla niego
będące źródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba.
Procesy emocjonalne są ściśle związane z funkcjonowaniem układu limbicznego,
jako układu integrującego czynności struktur korowych (zwłaszcza kory czołowej) z
procesami neuroendokrynnymi i czynnością autonomicznego układu nerwowego.
(Wikipedia – wolna encyklopedia). Emocje (łac. emovere – poruszać) – system
obejmujący uczucia, uznawane za składnik subiektywny, pobudzenie fizjologiczne
wraz ze specyficzną ekspresją oraz zmiany zachowania. 3 podstawowe elementy
procesu emocjonalnego to: zmiana poziomu aktywacji organizmu, odczuwana jako
pobudzenie; odczucie przyjemności lub przykrości, dążenie do rozładowania emocji
(„emocja dąży do rozładowania”) [Słownik Wyrazów Obcych Władysława
Kopalińskiego].

Empatia - psych. umiejętność wczuwania się w położenie innej osoby, ;

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

40

Porozmawiajmy o uczuciach

identyfikowanie się uczuciowe z kimś. Etym.- ang. empathy (Słownik Wyrazów

Obcych Kopalińskiego ). Empatia to umiejętność wczuwania się w czyjeś

emocje. Osoba nie posiadająca tej umiejętności jest "ślepa" emocjonalnie i nie
potrafi ocenić ani dostrzec stanów emocjonalnych innych osób. Osoba posiadająca
tę umiejętność potrafi na podstawie obserwacji zachowania, mimiki, ruchów ciała i
sposobu mówienia odgadnąć stan emocjonalny obserwowanej osoby. Empatia,
obok asertywności jest jedną z dwóch podstawowych umiejętności wchodzących w

skład tzw. inteligencji emocjonalnej. (Wikipedia – wolna encyklopedia). Empatia

to pełne szacunku rozumienie cudzych doświadczeń. (Marshall Rosenberg)

Frustracja - zespół przykrych emocji związanych z niemożnością realizacji

potrzeby lub osiągnięciu określonego celu. Frustracja przejawia się agresywnym
zachowaniem skierowanym na przeszkodę działania. Jest rodzajem stresu

.

Frustracje wytwarzają nieświadome mechanizmy obronne takie, jak: represja,

racjonalizacja, fantazjowanie, rezygnacja, substytucja

)

Wikipedia – wolna

encyklopedia). Frustracja – stan przykrego napięcia psych., spowodowany

niezaspokojeniem jakichś potrzeb a niemożnością osiągnięcia jakiegoś celu, etym.
– łac. frustratio – rozczarowanie; omamienie; chybienie – od frustra, czyli „na
próżno” [Słownik Wyrazów Obcych Władysława Kopalińskiego].

Nastrój – jest to utrzymujące się przez dłuższy okres zabarwienie emocjonalne

wszystkich przeżyć, zarówno doświadczane subiektywnie i relacjonowane, jak
również możliwe do obserwacji przez otoczenie. Możemy wyróżnić:

eutymia – obejmuje zwykły zakres wahań nastroju, bez nastroju wyraźnie

obniżonego lub wzmożonego;

depresja – nastrój z poczuciem smutku;

dysforia – nastrój obniżony z cechami drażliwości, skłonnością do agresji i

czynów impulsywnych;

nastrój żałobny – nastrój smutku związany z realną utratą;

euforia – nastrój wzmożony z przeżyciem szczęścia, wielkości, bez

zwiększonej aktywności psychoruchowej;

ekstaza – nagłe przeżycie niewypowiedzianego szczęścia lub rozkoszy;

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

41

Porozmawiajmy o uczuciach

mania – nastrój wzmożony z cechami ekspansywności, nadmiernym

przekonaniem o własnych możliwościach, z towarzyszącą wzmożoną
aktywnością psychiczną i ruchową; lekkie nasilenie – hipomania;

labilność

– łatwe wahania między nastrojem wzmożonym a obniżonym;

drażliwość – łatwe wpadanie w gniew;

[Wikipedia – Wolna Encyklopedia].

Stres – czynnik emocjonalny (jak uraz, alergen czy strach), do którego organizm nie

potrafi się wystarczająco przystosować i który powoduje napięcia fizjologiczne,
mogące być korzystne dla organizmu lub przyczynić się do wybuchu choroby; (b.
silne) napięcie (psych.); geol. ciśnienie kierunkowe (w wyższych warstwach skorupy
ziemskiej) powodujące powstawanie skał przekrystalizowanych i uwarstwionych.
Etym. - ang. stress - nacisk; napór; wysiłek; jw. - ze starofrancuskiego destresse –

ciasne położenie; nieszczęście. (Słownik Wyrazów Obcych Kopalińskiego )

temperament (łac. temperamentum) – umiarkowanie, właściwa miara, względnie

stałe cechy osobowości przejawiające się w zachowaniu jednostki począwszy od
wczesnego dzieciństwa, [...] pierwotnie biologicznie zdeterminowany, t. podlega
powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i swoistej dla jednostki interakcji
genotypu ze środowiskiem (fizycznym i społecznym), [...] do t. zalicza się, zależnie
od przyjmowanej teorii, cechy takie, jak: towarzyskość, impulsywność,
neurotyczność, poszukiwanie doznań etc. [Encyklopedia Gazety Wyborczej].

Warto przeczytać

S. Biddulph, Sekrety szczęśliwego dzieciństwa, Rebis, Poznań 1997.
Windy Dryden, Ujarzmić gniew. Kiedy gniew pomaga, a kiedy szkodzi, Jedność
F. Dolto, Zrozumieć dziecko, Jacek Santorski & Co, Warszawa 2002.
W. Eichelberger, Jak wychować szczęśliwe dzieci, Warszawa 1995.
U. Ehrhardt, Grzeczne dziewczynki idą do nieba, a niegrzeczne tam, gdzie chcą,
Warszawa 2003.
U. Ehrhardt, Z każdym dniem coraz bardziej niegrzeczna, Warszawa 2004.
M. Elias, S. Tobias, B. Frindelauder, Dziecko emocjonalnie inteligentne, Modelski i

Moduł I

Dziewczęta i chłopcy. Bez lęku, bez uprzedzeń, bez przemocy.

Projekt zrealizowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

przez Stowarzyszenie W stronę dziewcząt

42

Porozmawiajmy o uczuciach

S-ka, Poznań 1998
R. Fisher,W. Ury, B. Patton, Dochodząc do tak, Warszawa 2006.
K. Oppermann, E. Weber, Język kobiet, język mężczyzn. Jak porozumieć się w

miejscu pracy?, Gdańsk, 2000.

M. Rosenberg, Porozumienie bez przemocy. O języku serca, Warszawa 2003.
M. Rosenberg, Edukacja wzbogacająca życie, Warszawa 2006.
I. Kołbik, Procesy emocjonalne w rodzinie, [w:] B. De Barbaro (red.), Wprowadzenie
do systemowego rozumienia rodziny Collegium Medicum UJ, Kraków 1994, s. 31-
44.
E. L. Shapiro, Jak wychować dziecko o wysokim EQ, Warszawa 1999.
C. P. Estes, Biegnąca z wilkami. Archetyp dzikiej kobiety w mitach i legendach,
Poznań 2001.
A. Faber, E. Mazlish, Jak mówić, żeby dzieci słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do

nas mówiły, Media Rodzina, Poznań 1993.

A. Faber, E. Mazlish, Rodzeństwo bez rywalizacji, Media Rodzina, Poznań 1993.
Gordon, T., Wychowanie bez porażek. Rozwiązywanie konfliktów między rodzicami

a dziećmi, PAX, Warszawa 1991.

D

. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997.

D. Goleman, Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przezwyciężyć, Poznań 2003.
D. Ornish, Miłość i przetrwanie. Uzdrawiająca moc intymności w świetle nauki,
Warszawa 1998.
H. Robinson, Gniew. Źródła gniewu. Metody radzenia sobie z gniewem, Rea, 2006.
S. Threcki, S. Wernicki, Jak zrozumieć problemy emocjonalne dziecka, Amber,
Warszawa 1997.
R. Vasta, M. Haith, S. Miller, Psychologia dziecka, Wydawnictwa Szkolne i
Pedagogiczne, 1995.