B

NOWE PODEJŚCIE DO CYKLU KONIUNKTURALNEGO

POJĘCIE I TYPY CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Warunki gospodarcze ciągle się zmieniają, tzn. po rozkwicie może nastąpić

załamanie gospodarki i odwrotnie. Ruchy w górę i w dół produktu, cen, stóp

procentowych, poziomu

zatrudnienia składają się na cykl koniunkturalny.

Jest to charakterystyczna cecha gospodarki kapitalistycznej.

1

Procesy gospodarcze nie przebiegają w sposób harmonijny i zrównoważony

raczej z pewnymi większymi i mniejszymi odchyleniami.

Dotyczy to przede wszystkim wzrostu gospodarczego, który statystycznie

wyrażany jest przez przyrost produktu narodowego brutto PNB lub krajowego PKB
w określonym czasie, najczęściej w ciągu jednego roku.

Wzrost gospodarczy wyraża więc krótkookresowe zmiany ilościowe, natomiast

rozwój ekonomiczny (gospodarczy) obejmuje przemiany jakościowe w gospodarce,
których zaobserwowanie wymaga dłuższego okresu. Między tymi procesami zachodzą
ścisłe związki i współzależności.

Z jednej strony, tempo wzrostu gospodarczego, poziomu rozwoju technologii

i wiedzy, a z drugiej rozwój ekonomiczny uwarunkowany jest odpowiednim

zwiększeniem produkcji dóbr i usług, co wyrażane jest przez przyrost PKB.

Analiza historii gospodarczej pozwala stwierdzić ,że agregatowe wielkości to:

• dochód narodowy,
• produkcja
• zatrudnienie,
• inwestycje

nie rosną równomiernie, lecz ich tempo wzrostu charakteryzuje się periodycznymi

wahaniami.

Te periodyczne zmiany poziomu aktywności gospodarczej nazywamy cyklem

koniunkturalnym

. Prawidłowość cyklicznego rozwoju nie oznacza, że nie występują

czynniki różnicujące przebieg wahań koniunkturalnych w czasie i przestrzeni.

1

Samuelson P.A.,Nordhaus W.D.,Ekonomia 1 PWN Warszawa 2006,s 293

B

GLOBALNA PODAŻ I PRODUKT POTENCJALNY

Przyczyny cyklu koniunkturalnego są głównymi czynnikami pobudzającymi

wzrost gospodarki. Zale

żność między tymi wielkościami układa się różnie w

poszczególnych latach.

W miarę wzrostu produktu potencjalnego krzywa AS

przesuwa się na prawo, jednocześnie wzrost kosztów produkcji, jaki ma miejsce
z upływem czasu, przesuwa tę krzywą w górę.
Wyróżnia się dwa rodzaje źródeł wzrostu produktu potencjalnego:

•

wzrost nakładów (pracy, ziemi, kapitału)

• zmiana technologii.

Zmiana produktu potencjalnego odbywa się w sposób łagodny, tzn.

produkt ten wzrasta przez wiele lat w przybliżonym tempie, bardzo rzadko występują
gwałtowne zmiany produktu potencjalnego. Przesunięcie krzywych globalnej
podaży oraz produktu potencjalnego w czasie

ilustruje rys.1

Realny PNB (ceny 1984)

RYS.1 Krzywa globalnej podaży.

Źródło; Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia1,PWN Warszawa 2005, d 296

B

ŹRÓDŁA WZROSTU PRODUKTU POTENCJALNEGO

Istnieją dwa rodzaje źródeł wzrostu produktu potencjalnego;

•

wzrost nakładów (kapitał, praca, ziemia)

•

ulepszenie techniki lub efektywności.

W latach 1948-1981wzro

st produktu potencjalnego wyniósł w tym

okresie 3,3% rocznie

Z tego;



0,7% rocznie uważa się za wynik wzrostu nakładów pracy,



0,5% zwiększenie zasobów kapitału,



1% osiągnięć wiedzy i techniki,



resztę zaś przypisuje się różnorodnym źródłom.

Szacunki wzrostu produktu potencjalnego wskazują także na jego poniekąd

zaskakującą właściwość; ujawnia się tendencja do wzrostu stosunkowo ’’gładkiego’’

I tak, produkt potencjalny może przez szereg lat rosnąć w tempie 4%, potem zaś

tempo to na

parę lat może ulec zwolnieniu do 3,25% rocznie. Bardzo rzadko

występują gwałtowne zmiany potencjalnego produktu gospodarki.

B

Jakie są przyczyny cykli ?

Cykle gospodarcze występują z powodu przesunięć w funkcjach globalnej

podaży lub globalnego popytu.

Rysunek 2 pokazuje, w jaki sposób rodzi się typowa recesja.

Recesja

jest to osłabienie działalności gospodarczej.

Typowa faza zwrotu w dół

Rys. 2. Spadek globalnego popytu prowadzi do zwrotu w dół w cyklu

gospodarczym

Prze

sunięcie krzywej AD wzdłuż stosunkowo płaskiej i nie zmieniającej się

krzywej AS

prowadzi do niższych wielkości produktu (który spada z Q do Q') i obniża

ceny lub inflację. Podczas recesji w następstwie przesunięcia krzywej AD w dół luka
między faktycznym a potencjalnym PNB rośnie.

B

Przypuśćmy teraz, że na wstępie gospodarka znajduje się w krótkookresowej

równowadze w punkcie B.

Następnie wskutek spadku G lub I, albo w wyniku tego, że konsumenci chcą

więcej oszczędzać, następuje przesunięcie ku lewej stronie AD, tj. krzywej łącznych

wydatków.

Jeżeli to przesunięcie krzywej AD jest nagłe, to jest mało prawdopodobne, by

krzywa AS przesunęła się w znaczniejszym stopniu; przyjmijmy, że pozostała ona bez
zmiany. Efekt netto ,gdy zadziałają już mnożniki, będzie taki, że nowy punkt
równowagi dla gospodarki będzie leżał w C.

Zauważamy, że produkt spadł z Q do Q' i że ceny są niższe (albo, w modelu

bardziej realistycznym, że stopa inflacji zmniejszyła się).

W przypadku boomu sytuacja jest, odwrotna - krzywa AD

przesuwa się na

prawo, produkt wzrasta i zbliża się do poziomu potencjalnego PNB albo nawet
przekracza ten poziom, ceny zaś (lub inflacja) rosną.

Czy większość cykli to cykle globalnego popytu?

Z prowadzonej do tej chwili analizy wynikała sugestia, że cykle koniunkturalne

oraz zmiany w stopie bezrobocia występują wtedy, gdy zmienia się luka pomiędzy

potencjalnym a faktycznym poziomem PNB.

Otwarte pozostaje pytanie, czy zmienność owej luki wynika z fluktuacji

globalnego popytu czy globalnej podaży.

Czy cykle są następstwem zmian w potencjale wytwórczym gospodarki- zmian,

jakie mogą występować wtedy, kiedy zbiory były złe lub wtedy, gdy zastosowanie
robotów powoduje gigantyczną ekspansję potencjalnego produktu gospodarki?.

Czy rosnące i spadkowe fazy cyklu występują wtedy, gdy zmiany inwestycji,

nakładów na obronę i innych pozycji wydatków oddziałują na globalny popyt?

Szacunki produktu potencjalnego sugerują gładki wzrost potencjału

wytwórczego z roku na rok, dlatego spadkowi produktu towarzyszy wzrost

bezrobocia. Z takiego schematu wynika, że spadek produkcji podczas recesji jest

rezultatem raczej

spadku globalnego popytu aniżeli wzrostu globalnej podaży czy

B

produktu potencjalnego.

Gdyby cykle byty generowane przede wszystkim fluktuacjami globalnej

podaży, boomowi gospodarczemu towarzyszyłby raczej wzrost aniżeli spadek
bezrobocia. To zaś, w połączeniu z innymi danymi mającymi charakter cykliczny,
potwierdza pogląd, że cykle gospodarcze są w przeważającej, mierze wywoływane

zmianami globalnego popytu.

Podażowa teoria ekonomii.

Podażowa teoria ekonomii uwypukla trzy motywy;

•

odejście od poglądów keynesowskich,

•

nacisk na zmiany raczej globalnej podaży niż na zmiany globalnego popytu,

•

opowiadanie się za znacznymi obniżkami podatków.

Odejście od Keynesa.

Przyspieszenie wzrostu w okresie średnim raczej niż czynienie zadość

wymaganiom stabilizacji gospodarczej w krótkim okresie. Określali odpowiadającą
temu linię polityczną i następnie twardo przy niej obstawali.

Uznali, że należy unikać precyzyjniejszego sterowania gospodarką ,wraz

ze związanymi z tym nieustannymi modyfikacjami, gdy polityka próbuje stawić czoła
stale zmieniającym się tendencjom makrogospodarczym.

Nacisk na podaż.

Koncentrowanie się raczej na rozkręcaniu globalnej podaży niż na samym tylko

globalnym popycie, AD.

Jeżeli gospodarka jest stagnacyjna, dlaczego nie zwiększyć raczej AS aniżeli

AD. To zaś można osiągnąć środkami służącymi zwiększaniu potencjalnego produktu.

B

Rysunek.3 obrazuje wpływ hipotetycznego programu podażowego.

Dla ułatwienia analizy, załóżmy, że rząd podejmuje jakieś kroki zmierzające do
zwiększenia podaży być może obniżając podatki w celu pobudzenia podaży pracy
czy akumulacji kapitału.

Dla uproszczenia przyj

miemy, że koszty produkcji się nie zmieniają, raczej

krzywa AS po prostu przesuwa się na prawo wskutek wzrostu potencjału

wytwórczego.

Tak więc na rysunku 3 przyjmujemy, że potencjalna wielkość produktu

przesunęła się z Q* na poziomie 3200 do nowego Q*′ na poziomie 3400.

W wyniku krzywa AS przesuwa się w kierunku poziomym akurat o 200.

Siła oddziaływania jakiegoś środka propodażowego zależy od kształtu krzywej

globalnej podaży.

Jeżeli gospodarka znajduje się w stanie recesji, a krzywa AS przebiega bardzo

płasko, jak to ukazuje punkt B, wpływ na produkt będzie nieznaczny.
W ilustrowanym tu przypadku równowaga przesuwa się z punktu B do punktu C,
przy bardzo niewielkim wzroście produktu i małej obniżce cen.

Rys. 3. Wpływ polityki czysto podażowej

B

P

rzed wdrożeniem polityki podażowej produkt potencjalny wynosi 3200;

stosowanie tej polityki podwyższa produkt potencjalny do 3400 (rezultat niezmiernie
trudny do osiągnięcia). Jeżeli gospodarka pozostaje w obrębie płaskiego odcinka
krzywej AS, wpływ na produkt faktyczny może być bardzo mały, jeśli nie nastąpi
również przesunięcie krzywej AD.

W ilustrowanym tu przypadku faktycznie realny PNB przy przesunięciu gospodarki z

punktu B do punktu C wzrasta z 2700 do 2750.Co się jednak stanie z faktycznym PNB,
jeżeli AD przetnie krzywą AS na jej klasycznym prawie pionowym odcinku, na
przykład w punkcie D? Prawie cały przyrost produktu potencjalnego przejawi się we
wzroście produktu faktycznego.

Gdyby jednak gospodarka znajdowała się w sytuacji bardziej odpowiadającej

postulatom klasycznym, jak np. w punkcie D na krzywej AS, wzrost potencjalnego

PNB miałby znaczniejszy wpływ na wielkość produkcji; każdy procent wzrostu
produktu potencjalnego wywołałyby prawie jednoprocentowy przyrost produktu

realnego.

A zatem

posunięcia polityki czysto podażowej tylko wtedy mogą być

efektywne, kiedy towarzyszą im środki polityki propopytowej, albo wtedy, kiedy
gospodarka zachowuje się na sposób bliski wersji klasycznej.

Obniżki podatków.

Ekonomiści propodażowi utrzymują, że popytowe efekty podatków były

znacznie przeceniane. Podażowcy zalecali ostrą obniżkę podatków jako sposób
pobudzania podaży pracy i kapitału, a tym samym pobudzenia wzrostu
gospodarczego. Makroekonomiczne oddziaływanie propodażowej obniżki podatków
można pokazać na rys.4.

Z

analizy zawartej w rozdziale wiemy, że obniżki podatków zwiększają

globalny popyt, czyli przesuwają krzywą AD na prawo.

Znaczna i permanentna ich obniżka, jak na przykład wynosząca 25% obniżka

podatków od dochodów osobistych prze

prowadzona w 1981 r., spowoduje pokaźne

przesunięcie krzywej AD na prawo. Obniżka taka prawdopodobnie (ale nie na
pewno)doprowadzi do wzrostu potencjalnego produktu chociaż efekt ten będzie dosyć

znikomy.

B

Tak więc( rys. 4) obniżka podatku przesuwa krzywą AS tylko trochę na prawo
( spowodowane jest to m.in. zachętą do podejmowania pracy, czyli wzrostem podaży

pracy).

Propodażowa obniżka podatków.

Rys.4. Makroekonomiczne oddziaływanie propodażowej obniżki podatków

Wielu, ’’podażowców’’ zaleca pokaźne obniżki podatków jako narzędzie zwalnia
schorzeń współczesnej gospodarki. Obniżki te mają dwojakie skutki: przesuwają ku
prawej stronie krzywą AD (z AD do AD'), jak to wynika z analizy mnożnikowej.

Mogą też podwyższać produkt potencjalny, jeżeli obniżka podatków przyciągnie

większą podaż pracy czy kapitału, przesuwając tym samym krzywą AS z AS do AS’.
Takie obniżki podatkowe jak sugerują ,,podażowcy'’, zwiększają realny PNB.
Z badań statystycznych zdaje się jednak wynikać, że dla okresów jedno-, dwu-, czy
nawet pięcioletnich rolę dominującą gra przesunięcie krzywej AD.

B

CYKLE GOSPODARCZE

Cykle nigdy nie przebiegają dokładnie tak samo. .

Rys. 5. Wahania cykliczne w XX wieku

Produkcja przemysłowa przejawia nieustanne wahania wokół rosnącego

trendu. Czy w ciągu ostatnich30 lat można dostrzec większą stabilność gospodarki?

Fazy.cyklu

Współcześni badacze dzielą cykl koniunkturalny na fazy ;

• Szczyt
• Dno

to punkty zwrotne cyklu , głównymi natomiast fazami są ;

• Recesja
• Ekspansja.

B

Gospodarka wchodzi w recesję, jeżeli realny PNB obniżał się przez dwa kolejną

kwartały. Recesja kończy się dnem, czy depresją, przy czym ostatnie dno zdarzyło się

w listopadzie 1982 r.

Następnie przychodzi poprawa czy ożywienie, szczyt, recesja, dno, poprawa.

i tak nie kończący się szereg wzlotów i spadków, przebieg cykli jest nieregularny.

Ważniejsze wyjaśnienia przyczyn cyklu

Fakty świadczące o powtarzających się co pewien czas załamaniach

koniunktury gospodarczej są niepodważalne. Nie całkiem oczywista jest natomiast ich
regularna cykliczność. Znane są okresy, w których obniżenie poziomu aktywności
gospodarczej bywało nieznaczne, w praktyce zauważane tylko przez statystyków po

fakcie.

Dlatego opinie ekonomistów na temat regularnej (syste

matycznej) cykliczności

rozwoju gospodarki kapitalistycznej są podzielone, a wyjaśnienia tego zjawiska
bardzo różnorodne

2

Spośród wielu znanych wyjaśnień rozróżniamy:

Teorię klasyczną

Nawiązuje do poglądów dziewiętnastowiecznych, brytyjskich i francuskich

przedstawicieli ekonomii. Według tego poglądu okresowe załamania nie są wynikiem
działania mechanizmu gospodarki kapitalistycznej, lecz skutkiem incydentalnych
wydarzeń spoza systemu gospodarczego. Wojny i inne wydarzenia polityczne,

epidemie, zjaw

iska klimatyczne itp. jeśli wystąpią z dużym natężeniem lub połączą się

w niekorzystny splot, mogą spowodować nawet bardzo wielkie pogorszenie
warunków gospodarowania i silne obniżenie poziomu aktywności gospodarczej.

Wg tej teorii instytucje i mechanizm

y gospodarki kapitalistycznej nie są

odpowiedzialne za kryzysy. Współcześnie pogląd ten nie jest powszechnie

akceptowany.

2

Bekasik J., Ekonomia -kurs podstawowy, C.H.BECK, Warszawa 2007

B

Teorię marksistowską

Wg Karola Marksa kryzysy są immanentną cechą gospodarki kapitalistycznej.

Wynikają nieuchronnie z jego charakteru a w miarę trwania kapitalizmu stają się coraz
głębsze i bardziej niszczące.

Marks twierdził, że bogactwo narodowe powstaje w wyniku pracy tylko

niektórych uczestników życia gospodarczego (pracowników produkcyjnych),

a dochody pozos

tałych (przede wszystkim kapitalistów) pochodzą z tego, że odbierają

oni robotnikom część wytwarzanego przez nich produktu. Jest to tzw. wyzysk

kapitalistyczny.

Teorie keynesistowskie

Według Keynesa swobodnie działający rynkowy mechanizm kapitalistyczny nie

zapewnia systematycznie zgodności popytu i podaży na poziomie pełnego
zatrudnienia. Równowaga w gospodarce może kształtować się zarówno na wysokim
jak i na niskim poziomie aktywności gospodarczej. Odpowiedzialnością za ten fakt

Keynes obarcza sam me

chanizm rynkowy, w szczególności swego rodzaju

„niesprawność" czy „ociężałość" rynków kapitałowych i rynków pracy.

3

Teorię neoklasyczną

Teoria ta traktuje fluktuacje aktywności gospodarczej jako wspólny wynik

wydarzeń zewnętrznych wobec systemu gospodarczego i wewnętrznych reakcji jego

mechanizmu na te wydarzenia.

Impulsy z zewnątrz takie jak np. nowe wynalazki, wojny, embarga, anomalie

klimatyczne, epidemie uruchamiają mechanizmy systemowe. Do tych ostatnich

zaliczamy zarówno te o charakterze czysto ekonomicznym: racjonalne zachowania

podmiotów gospodarczych i działanie rynków, jak i te, które mają charakter

techniczny jak akcelerator.

3

Bekasik J., Ekonomia -kurs podstawowy, C.H.BECK, Warszawa 2007

B

Mechanizm ten reaguje na wydarzenia zewnętrzne. Cykl koniunkturalny jest

powtarzalną reakcją na nieregularne bodźce.

Koncepcja neoklasyczna proponuje patrzeć na kryzysy jako na coś normalnego,

a nawet do pewnego stopnia pożytecznego. Według niej jest to normalny sposób
dokonywania się niezbędnych zmian w szczególnie przywracania równowagi i

oczyszczania gospodarki z mniej efektywnych jednostek.

Fazy cyklu koniunkturalnego

Rozróżniamy cztery fazy cyklu:

• faza kryzysu

charakteryzuje się nadprodukcją (przewagą podaży nad

efektywnym popytem); powoduje to spadek wielkości gospodarczych a tempo

spadku poszczególnych wi

elkości jest różne,

• faza depresji

charakteryzuje się względną stabilizacją gospodarki na obniżonym

poziomie; w pewnym momencie tej fazy gospodarka osiąga najniższy poziom

tzw. dolny punkt zwrotny,

•

faza ożywienia charakteryzuje się wzrostem poszczególnych wskaźników
aktywności gospodarczej,

• faza rozkwitu

charakteryzuje się dalszym wzrostem poszczególnych

wskaźników, ale już w zwolnionym tempie; dynamika poszczególnych
wielkości jest zróżnicowana; górny punkt zwrotny zapoczątkowuje fazę kryzysu

i nowy cykl.

R

ozpiętość miedzy górnym punktem zwrotnym a dolnym punktem zwrotnym

nazywamy

amplitudą wahań koniunkturalnych.

Zwiększenie się amplitudy oznacza, że cykl ma charakter bardziej wybuchowy,

a jej zmniejszanie się oznacza złagodzenie przebiegu cyklu.

Pomiędzy poszczególnymi fazami zachodzi związek przyczynowo-skutkowy,

co oznacza, że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu warunkują
mechanizmy i procesy w następnej fazie. Przebieg cykli jest nieregularny. Cykle
różnią się między sobą długością poszczególnych faz oraz amplitudą wahań

4

.

4

Milewski R.,Kwiatkowski E.,Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 2005

B

Graficzną ilustrację przebiegu cyklu koniunkturalnego przedstawia rys.6

Rys.6 Przebieg cyklu koniunkturalnego

B

PRAWO OKUNA

Cykle koniunkturalne biorą się stad, że luka między PNB potencjalnym a

faktycznym rozszerza się albo zwęża. Cykle gospodarcze oddziaływają na

zatrudnienie i bezrobocie.

Co się dzieje z bezrobociem podczas recesji? Gdy zamówienia i produkcie

maleją, robotnicy są zwalniani .Sztywność płac uniemożliwia im szybkie znalezienie
nowych miejsc pracy przy niższych stawkach plac. W sumie podczas recesji stopa
bezrobocia rośnie.

Ukazuje, jak ścisła jest zależność między zmianami w produkcji a bezrobociem:

zależności tej odkrytej przez nieżyjącego już Arthura Okuna, nadano nazwę prawa

Okuna.

Prawo Okuna stwierdza., że na każde 2 % o spadku PNB realnego w stosunku

do PNB potencjalnego, stopa bezrobocia wzrasta procentowo o 1 punkt.

Załóżmy, że potencjalny PNB rośnie w tempie 3% a

rocznie

utr

zymanie stałej

stopy bezrobocia wymaga corocznego wzrostu realnego PNB o 3%. Aby tylko stopa

bezrobocia pozostała bez zmiany, gospodarka musi stale iść naprzód.

B

Rys. Ilustracja prawa Okuna, 1955-1984

Dwie linie na wykresie przedstawiają ,lukę produktu" i Jukę bezrobocia " za

ostatnie trzydzieści lat Luka produktu, to wyrażone w procentach odchylenie PNB ad

jego poziomu potencjalnego. Luka bezrobocia, to (w procentach) odchylenie stopy

bezrobocia od jego stopy naturalnej.

Według prawa Okuna, ilekroć produkt spada o 2% poniżej potencjalnego

poziomu PNB, stopa bezrobocia rośnie o 1% powyżej stopy naturalnej.1 tak, w 1983 r.
produkt byt o 7% niższy od potencjalnego PNB,

stopa bezrobocia zaś wyniosła 9,5% (= 6% stopy naturalnej + połowa luki produktu,

wy

noszącej 7%).