„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 
 
 
 
 
 

MINISTERSTWO EDUKACJI 

NARODOWEJ 

 
 
 

Wojciech Grzegorczyk 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Wykonywanie instalacji grzewczych 723[05].Z3.03 

 
 
 
 
 

 
 
 
 
 

Poradnik dla ucznia 

 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 

Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy 
Radom 2007 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

1 

Recenzenci: 
mgr inż. Karlina Musiałek – Białek 
mgr inż. Małgorzata Karbowiak 
 
 
 
 
Opracowanie redakcyjne: 
mgr inż. Wojciech Grzegorczyk 
 
 
 
Konsultacja: 
dr inż. Jacek Przepiórka 
 
 
 
 
 
 
 
 
Poradnik  stanowi  obudowę  dydaktyczną  programu  jednostki  modułowej  723[05].Z3.03 
Wykonywanie  instalacji  grzewczych,  zawartej  w  modułowym  programie  nauczania  dla 
zawodu monter-instalator urządzeń technicznych w budownictwie wiejskim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

2 

SPIS TREŚCI

 

 
1. Wprowadzenie 

3 

2. Wymagania wstępne 

5 

3. Cele kształcenia 

6 

4. Materiał nauczania 

7 

4.1. Wymiana ciepła  

7 

4.1.1. Materiał nauczania 

7 

4.1.2. Pytania sprawdzające 

9 

4.1.3. Ćwiczenia 

9 

4.1.4. Sprawdzian postępów 

10 

4.2. Armatura instalacji grzewczych 

11 

4.2.1. Materiał nauczania 

11 

4.2.2. Pytania sprawdzające 

17 

4.2.3. Ćwiczenia 

18 

4.2.4. Sprawdzian postępów 

19 

4.3. Kotły na paliwo stałe 

20 

4.3.1. Materiał nauczania 

20 

4.3.2. Pytania sprawdzające 

25 

4.3.3. Ćwiczenia 

25 

4.3.4. Sprawdzian postępów 

27 

4.4. Kotły gazowe i olejowe 

28 

4.4.1. Materiał nauczania 

28 

4.4.2. Pytania sprawdzające 

34 

4.4.3. Ćwiczenia 

35 

4.4.4. Sprawdzian postępów 

36 

4.5. Grzejniki 

37 

4.5.1. Materiał nauczania 

37 

4.5.2. Pytania sprawdzające 

39 

4.5.3. Ćwiczenia 

39 

4.5.4. Sprawdzian postępów 

40 

4.6. Ogrzewanie grawitacyjne 

41 

4.6.1. Materiał nauczania 

41 

4.6.2. Pytania sprawdzające 

43 

4.6.3. Ćwiczenia 

43 

4.6.4. Sprawdzian postępów 

44 

4.7. Ogrzewanie pompowe 

45 

4.7.1. Materiał nauczania 

45 

4.7.2. Pytania sprawdzające 

49 

4.7.3. Ćwiczenia 

49 

4.7.4. Sprawdzian postępów 

51 

4.8. Konserwacja instalacji 

52 

4.8.1. Materiał nauczania 

52 

4.8.2. Pytania sprawdzające 

58 

4.8.3. Ćwiczenia 

58 

4.8.4. Sprawdzian postępów 

60 

5. Sprawdzian osiągnięć 

61 

6. Literatura 

66 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

3 

1.  WPROWADZENIE 

 

Poradnik  ten  będzie  Ci  pomocny  w  przyswajaniu  wiedzy  o  rodzajach  urządzeń 

grzewczych,  instalacjach  centralnego  ogrzewania,  osprzęcie  urządzeń  grzewczych  oraz 
armaturze i elementach automatyki stosowanej w urządzeniach grzewczych, a także ułatwi Ci 
wykonywanie montażu urządzeń grzewczych raz instalacji centralnego ogrzewania. 

Poradnik ten zawiera: 

—

  wymagania wstępne, czyli wykaz  niezbędnych umiejętności  i wiedzy, które powinieneś 

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej, 

—

  cele kształcenia tej jednostki modułowej, 

—

  materiał  nauczania  (rozdział  4),  który  umożliwia  samodzielne  przygotowanie  się  do 

wykonania  ćwiczeń  i  zaliczenia  sprawdzianów.  Obejmuje  on  również  ćwiczenia,  które 
zawierają  wykaz  materiałów,  narzędzi  i  sprzętu  potrzebnych  do  realizacji  ćwiczeń.  Po 
ćwiczeniach  zamieszczony  został  sprawdzian  postępów.  Wykonując  sprawdzian 
postępów  powinieneś  odpowiadać  na  pytania  tak  lub  nie,  co  oznacza,  że  opanowałeś 
materiał albo nie, 

—

  sprawdzian  osiągnięć,  w  którym  zamieszczono  instrukcję  dla  ucznia  oraz  zestaw  zadań 

testowych  sprawdzających  opanowanie  wiedzy  i  umiejętności  z  zakresu  całej  jednostki. 
Zamieszczona została także karta odpowiedzi. 

—

  wykaz  literatury  obejmujący  zakres  wiadomości  dotyczący  tej  jednostki  modułowej, 

która umożliwi Ci pogłębienie nabytych umiejętności. 
Jeżeli  będziesz  mieć  trudności  ze  zrozumieniem  tematu  lub  ćwiczenia,  to  poproś 

nauczyciela  o  wyjaśnienie  i  ewentualne  sprawdzenie,  czy  dobrze  wykonujesz  określoną 
czynność 
 
Bezpieczeństwo i higiena pracy 

Przebywając  w  pracowni  musisz  przestrzegać  regulaminów,  przepisów  bezpieczeństwa 

i higieny  pracy  oraz  instrukcji  przeciwpożarowych,  wynikających  z  rodzaju  wykonywanych 
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

4 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Schemat układu jednostek modułowych 

723[05].Z3  

Instalacje stosowane 

w obiektach budownictwa 

wiejskiego 

723[05].Z3.03 

Wykonywanie 

instalacji 

grzewczych 

723[05].Z3.01 Wykonywanie 
prac poprzedzających montaż 

instalacji 

723[05].Z3.04 
Wykonywanie 

instalacji 

elektrycznych 

723[05].Z3.05 
Wykonywanie 

instalacji 

wentylacyjnych 

i klimatyzacyjnych 

723[05].Z3.02 
Wykonywanie 

instalacji 

wodociągowych 

i kanalizacyjnych 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

5 

2.  WYMAGANIA WSTĘPNE 

 

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: 

−

 

odczytywać z dokumentacji technicznej rodzaj i zakres robót instalacyjnych, 

−

 

rozróżniać  rodzaje  i  określać  właściwości  materiałów  stosowanych  w  robotach 
budowlanych i instalacyjnych, 

−

 

planować wykonanie robót przygotowawczych i pomocniczych poprzedzających montaż 
instalacji, 

−

 

organizować  stanowisko  pracy  do  montażu  instalacji  budowlanych  zgodnie 
z wymaganiami ergonomii, 

−

 

dobierać materiały, narzędzia i sprzęt do wykonania robót przygotowawczych, 

−

 

sprawdzać  stan  techniczny  maszyn,  urządzeń, sprzętu  i  narzędzi  do  wykonywania  robót 
instalacyjnych, 

−

 

wykonywać prace przygotowawcze i pomocnicze poprzedzające montaż instalacji, 

−

 

określać zasady montażu przewodów instalacji wykonanych z różnych materiałów, 

−

 

wyznaczać miejsca prowadzenia przewodów,  

−

 

wykonywać bruzdy w ścianach i otwory w ścianach i stropach, 

−

 

przygotowywać rury i kształtki do montażu, 

−

 

wykonywać i zabezpieczyć wykopy do wykonania przyłączy, 

−

 

układać przewody w wykopach, 

−

 

dobierać materiały do izolacji przewodów instalacyjnych,  

−

 

dobierać 

odzież 

i 

sprzęt 

ochrony 

indywidualnej 

do 

wykonywania 

prac 

przygotowawczych, 

−

 

stosować  przepisy  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy,  ochrony  przeciwpożarowej  oraz 
ochrony środowiska podczas wykonywania prac przygotowawczych i instalacyjnych. 

 
.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

6 

3.  CELE KSZTAŁCENIA 

 

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:  

−

 

zdefiniować  pojęcia:  ciepło,  temperatura,  wartość  opałowa,  współczynnik  przenikania 
ciepła, 

−

 

określić sposoby rozchodzenia się ciepła, 

−

 

scharakteryzować czynniki powodujące straty ciepła w budynku, 

−

 

scharakteryzować sposoby ogrzewania pomieszczeń, 

−

 

scharakteryzować rodzaje instalacji grzewczych i ich elementy, 

−

 

wyjaśnić  zasadę  działania  ogrzewania  wodnego  grawitacyjnego  oraz  z  wymuszonym 
obiegiem wody, 

−

 

odczytać  dokumentację  techniczną  w  zakresie  niezbędnym  do  wykonania  instalacji 
grzewczej w określonej technologii, 

−

 

posłużyć  się  normami,  katalogami,  instrukcjami  i  warunkami  technicznymi  wykonania 
i odbioru robót instalacyjnych, 

−

 

zorganizować  stanowisko  pracy  zgodnie  z  zasadami  organizacji  pracy,  wymaganiami 
technologicznymi, przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska, 

−

 

dobrać materiały do wykonania instalacji oraz izolacji przewodów, 

−

 

dobrać przyrządy pomiarowe, narzędzia i sprzęt do montażu instalacji grzewczych, 

−

 

zamontować lokalne źródło ciepła, 

−

 

wykonać montaż przewodów instalacji grzewczych i uzbrojenia zgodnie z dokumentacją 
techniczną, 

−

 

wykonać uszczelnienie oraz izolację przewodów instalacji, 

−

 

zamontować urządzenia grzewcze, 

−

 

zamontować urządzenia zabezpieczające, 

−

 

przygotować instalację do wykonania prób szczelności, 

−

 

wykonać regulację instalacji grzewczej,  

−

 

dokonać odbioru instalacji grzewczej, 

−

 

ocenić stan techniczny instalacji i dokonać naprawy usterek, 

−

 

wykonać konserwację instalacji grzewczej, 

−

 

zastosować  przepisy  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy,  ochrony  przeciwpożarowej 
i ochrony środowiska przy montażu i eksploatacji instalacji grzewczej. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

7 

4.  MATERIAŁ NAUCZANIA 

 

4.1.  Wymiana ciepła 

 

4.1.1.  Materiał nauczania 

 
 

Ciepło  jest  energią.  Zjawisko  wymiany  ciepła  występuje  tam,  gdzie  występuje  różnica 

temperatury.  Ciało  o  wyższej  temperaturze  przekazuje  energię  cieplną  ciału  o  niższej 
temperaturze.  W  przyrodzie  zjawisko  wymiany  ciepła  przebiega  w  sposób  naturalny, 
a w technice  jest  inicjowane  przez  człowieka.  Rozróżniamy  następujące  rodzaje  wymiany 
ciepła: 

−

 

przewodzenie, 

−

 

konwekcja, 

−

 

promieniowanie. 
Przewodzenie  ciepła  zachodzi  w  ciałach  stałych,  polega  na  tym,  że  ogrzane  drobiny 

przekazują  bezpośrednio  ciepło  drobinom  sąsiednim  tego  samego  ciała.  Współczynnik 
przewodzenia  ciepła 

λ

  [W/(mK)],  charakteryzuje  materiał  pod  względem  przewodności 

cieplnej.  Im  współczynnik  przewodzenia  ciepła  jest  mniejszy,  tym  mniej  ciepła  przenika 
przez  przegrodę  (ściankę).  Współczynnik  ten  określa  wartość  mocy  cieplnej  przewodzonej 
przez przegrodę o powierzchni 1m

2

 na długości 1m przy różnicy temperatur wynoszącej 1K. 

Konwekcja  (unoszenie)  ciepła  występuje,  gdy  cząsteczki  ciała  zmieniają  swoje  położenie 
względem  ciała  oddającego  lub  pobierającego  ciepło.  Ten  rodzaj  wymiany  ciepła  jest 
charakterystyczny  dla  cieczy  i  gazów.  Rozróżniamy  konwekcję  naturalna  i  sztuczną.  Jeżeli 
ruch  cząstek  odbywa  się  w  sposób  naturalny  w  wyniku  zmiany  gęstości  cząstek  płynu, 
spowodowanej  zmianą  ich  temperatury,  to  występuje  konwekcja  naturalna.  Konwekcja 
sztuczna  realizowana  jest  przy  pomocy  wentylatora  lub  pompy.  W  technice  grzewczej 
wymiana  ciepła  zachodzi  między  powierzchnią  stałą  i  otaczającym  ją  płynem  (wodą, 
powietrzem).  Proces  taki  nazywa  się  przejmowaniem  ciepła.  Opisuje  go  współczynnik 
przejmowania  ciepła 

α

  [W/(m

2

K)],  który  określa  moc  cieplną,  jaka  jest  przejmowana  przez 

1m

2

 powierzchni przegrody od lub do płynu przy spadku temperatury 1K. 

Promieniowanie ciepła polega na wymianie ciepła za pomocą fal elektromagnetycznych, 

od ciała o wyższej temperaturze do ciała o niższej temperaturze. 

Opisane  rodzaje  wymiany  ciepła  występują  w  technice  najczęściej  równocześnie. 

Przenikanie  ciepła  to  najczęściej  spotykana  forma  wymiany  ciepła  w  technice  grzewczej. 
Proces  ten  zachodzi  między  dwoma  ośrodkami  (płynnymi)  oddzielonymi  przegrodą  z  ciała 
stałego. Składa się z trzech przemian (rys. 1): 
 

 

Rys. 1. 

Przenikanie ciepła – rozkład temperatury przy przepływie od t

w1

 do t

w2 

[2, s. 9]

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

8 

−

 

przejmowanie  ciepła  od  płynu  o  temperaturze  t

w1

  do  powierzchni  przegrody 

o temperaturze 

τ

w 1,

 

−

 

przewodzenia  ciepła  przez  przegrodę  z  ciała  stałego  między  powierzchniami 
o temperaturze 

τ

w1

 i 

τ

w2,

 

−

 

przejmowania  ciepła  od  powierzchni  przegrody  o  temperaturze 

τ

w2

  do  płynu  lub 

powietrza o temperaturze t

w2

. 

Przykładem opisanego zjawiska może być np. grzejnik centralnego ogrzewania.  
Budynek  powinien  być  tak  zaprojektowany  i wykonany,  aby  utrzymać  racjonalnie  małe 

zużycie  energii  cieplnej  na  jego  ogrzanie.  Dla  budynków  mieszkalnych  jednorodzinnych 
wymagania oszczędności energii uznaje się za spełnione jeżeli: 

−

 

wartość  wskaźnika  E  określającego  sezonowe  zapotrzebowanie  na  ciepło  na  cele 
ogrzewania  przypadające  na  1m

3

  kubatury  ogrzewanej  części  budynku  jest  mniejsze  od 

wartości  granicznej  E

o

,  a  przegrody  budowlane  odpowiadają  wymaganiom  dotyczącym 

maksymalnej powierzchni okien, 

−

 

przegrody budowlane odpowiadają wymaganiom izolacyjności cieplnej. 
Izolacyjność  cieplną  przegrody  charakteryzuje  współczynnik  przenikania  ciepła  U

K 

[W(/m

2

K)]. Wartości współczynnika przenikania ciepła U

K

 ścian, stropów, obliczone zgodnie 

z Polską  Normą  dotyczącą  obliczania  współczynnika  przenikania  ciepła  nie  powinny 
przekraczać  wartości  maksymalnej  podanych  w  RMI  [6].  Dla  budynków  mieszkalnych 
w zabudowie  jednorodzinnej,  maksymalna  wartość  współczynnika  przenikania  ciepła  dla 
przegrody  zewnętrznej  o  budowie  warstwowej  wynosi  0,3  [W/(m

2

K)];  dla  przegrody 

zewnętrznej o budowie jednowarstwowej wynosi 0,5 [W(/m

2

K)]. 

W  każdym  budynku,  w  poszczególnych  jego  pomieszczeniach  w  sezonie  grzewczym 

należy  zapewnić projektowaną temperaturę wewnętrzną (np. dla pokoi mieszkalnych wynosi 
+ 20

o

C zgodnie z RMI[11]). W pomieszczeniach  ogrzewanych panuje temperatura dodatnia, 

a na  zewnątrz  (zależnie)  od  strefy  klimatycznej  w  okresie  sezonu  grzewczego  najczęściej 
temperatura  ujemna.  Przepływ  ciepła  odbywa  z  pomieszczeń  na  zewnątrz  lub 
z pomieszczenia o wyższej temperaturze do pomieszczenia o niższej temperaturze (rys. 2). 
 

 

 

Rys. 2.  Przepływ ciepła przez przegrody budowlane [2, s. 10]

 

 

W obliczeniach strumienia ciepła dostarczanego do pomieszczenia uwzględnia się: 

−

 

projektowane straty ciepła przez przenikanie ciepła przez przegrody budowlane, 

−

 

straty ciepła związane z podgrzaniem powietrza wentylacyjnego. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

9 

Obliczenie  strumienia  ciepła  dostarczanego  do  pomieszczenia  jest  niezbędne  do  doboru 

większości  elementów  instalacji  centralnego  ogrzewania,  przede  wszystkim  grzejników 
i źródła ciepła.  

Moc cieplna jest to ilość ciepła wytwarzana w jednostce czasu i określonych warunkach. 

W ogrzewnictwie używa się pojęcia zapotrzebowania na moc cieplną, która jest przeznaczona 
na pokrycie projektowanych strat ciepła budynku lub podgrzania ciepłej wody użytkowej. 
 

4.1.2.  Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie znasz rodzaje wymiany ciepła? 
2.  Co rozumiesz pod pojęciem przewodzenie ciepła? 
3.  Co rozumiesz pod pojęciem konwekcja ciepła? 
4.  Na czym polega przenikanie ciepła? 
5.  Co określa współczynnik przenikania ciepła? 
6.  Ile  wynosi  wartość  współczynnika  ciepła  dla  przegrody  zewnętrznej  o  budowie 

warstwowej dla budynków mieszkalnych w zabudowie jednorodzinnej? 

7.  Ile  wynosi  wartość  współczynnika  ciepła  dla  przegrody  zewnętrznej  o  budowie 

jednowarstwowej dla budynków mieszkalnych w zabudowie jednorodzinnej? 

 

4.1.3.  Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Przedstaw  graficznie  rozkład  temperatury  przy  przepływie  ciepła  przez  zewnętrzną 

przegrodę budowlaną. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  narysować przekrój przez przegrodę budowlaną, 
3)  narysować  przewidywany  rozkład  temperatury  przy  przenikaniu  ciepła  przez  przegrodę 

budowlaną, 

4)  zaprezentować efekty swojej pracy. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania, 

−

 

arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, 

−

 

literatura z rozdziału 6, dotycząca przepływu ciepła. 

 
Ćwiczenie 2 

Przedstaw  na  rzucie  budynku  jednorodzinnego  przepływ  ciepła  przez  przegrody 

budowlane. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  wrysować  kierunki  przepływu  ciepła  przez  przegrody  budowlane  uwzględniając 

temperaturę w pomieszczeniach i temperaturę na zewnątrz budynku, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

10 

3)  zaprezentować wykonane ćwiczenie. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

—

  instrukcja  do  wykonania  ćwiczenia  zawierająca  plan 

budowlany 

budynku 

jednorodzinnego  z  naniesionymi  temperaturami  w  pomieszczeniach,  temperaturą 
zewnętrzną, 

—

  arkusz papieru formatu A4, 

—

  długopis, ołówek, przybory kreślarskie, gumka, 

—

  literatura z rozdziału 6, dotycząca przepływu ciepła. 

 

4.1.4.  Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

zdefiniować pojęcie przewodzenie? 

 

 

2) 

zdefiniować pojęcie konwekcja? 

 

 

3) 

scharakteryzować 

proces 

przenikania 

ciepła 

przez 

przegrodę 

budowlaną? 

 

 

4) 

zdefiniować współczynnik przenikania ciepła? 

 

 

5) 

określić  wartość  współczynnika  przenikania  ciepła  dla  przegrody 
zewnętrznej o budowie warstwowej? 

 

 

6) 

określić  wartość  współczynnika  przenikania  ciepła  dla  przegrody 
zewnętrznej o budowie jednowarstwowej? 

 

 

7) 

przedstawić  graficznie  przepływ  ciepła  przez  przegrody  budowlane 
budynku jednorodzinnego? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

11 

4.2.  Armatura instalacji grzewczych 

 

4.2.1.  Materiał nauczania 

 

Zadaniem  armatury  stosowanej  w  instalacjach  centralnego  ogrzewania  jest  zapewnienie 

właściwej,  bezpiecznej  eksploatacji  instalacji  grzewczych.  Są  to  zawory  odcinające,  zawory 
bezpieczeństwa,  zawory  zwrotne  i  regulacyjne,  filtry,  grzejnikowe  zawory  termostatyczne, 
ręczne  i  automatyczne  odpowietrzniki.  W  instalacjach  centralnego  ogrzewania  do  niedawna 
stosowano  zawory  odcinające  grzybkowe.  Zadaniem  ich  było  zamykanie,  otwieranie  lub 
regulacja  strumienia  wody  krążącej  w  instalacji  centralnego  ogrzewania.  Zawory  te 
w większości przypadków zastąpiły zawory kulowe (rys. 3) oraz bardzo nowoczesne zawory 
kulowe z funkcją regulacji przepływu np. firmy Ballorex. 

 

 

Rys. 3. 

Zawór kulowy  

 

Zawory  Ballorex  –  S  (rys.  4),  spełnią  cztery  funkcje:  zaworu  odcinającego, 

regulacyjnego, odwodnienia lub odpowietrzenia oraz pomiaru przepływu i temperatury. 

 

 

 

Rys. 4. 

Zawór  Ballorex  –  S  [www.valvex.pl]:  1  –  trzpień  regulacyjny,  2  –  kula  zaworu,  
3  –  element  zaworu  służący  do  jego  odwodnienia  lub  odpowietrzenia,  4  –  korpus 
zaworu [www.valvex.pl] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

12 

Funkcja  zaworu  regulacyjnego  realizowana  jest  wewnątrz  kulowego  zaworu 

odcinającego. W kuli zaworu zamontowany jest trzpień regulacyjny – 1. Zmianę wydajności 
przepływu uzyskujemy poprzez wsuwanie lub wysuwanie trzpienia regulacyjnego. Podziałka 
umieszczona  na  bocznej  powierzchni  trzpienia  wskazuje  nastawę  położenia.  Trzpień 
regulacyjny  działa  niezależnie  od  działania  kulowego  zaworu  odcinającego.  Odwodnienie 
i odpowietrzenie realizowane jest za pomocą zaworu kulowego – 3. 

Zadaniem  zaworu  zwrotnego  (rys.  5)  jest  niedopuszczenie  do  przepływu  wody 

w odwrotnym  kierunku.  Woda  przepływająca  przez  zawór  we  właściwym  kierunku 
przepływu unosi  grzybek  zaworu.  W  momencie zmiany  kierunku  przepływu  wody,  grzybek 
zaworu  jest  dociskany  do  gniazda  zaworu,  tym  samym  odcina  przepływ  wody  w  kierunku 
przeciwnym.  W  instalacji  centralnego  ogrzewania  zawory  zwrotne  montowane  są  przed 
pompami, czyli po stronie tłocznej pomp. 

 

 

Rys. 5. 

Zawór zwrotny [www.valwex.pl] 

 

Zadaniem  zaworu  bezpieczeństwa  (rys.  6)  jest  zabezpieczenie  instalacji  centralnego 

ogrzewania  przed  przekroczeniem  dopuszczalnego  ciśnienia.  Zawór  bezpieczeństwa  (rys.  7) 
należy instalować bezpośrednio na źródle ciepła (kocioł, wymiennik) lub w jego najbliższym 
otoczeniu w pozycji pionowej, zwracając uwagę na kierunek strzałki zaznaczonej na korpusie 
zaworu. Na przewodzie  łączącym zawór bezpieczeństwa z  instalacją centralnego ogrzewania 
nie wolno montować żadnej armatury, a średnica rury powinna odpowiadać średnicy zaworu 
bezpieczeństwa.  Przewód  wyrzutowy  wody  z  zaworu  bezpieczeństwa  powinien  być 
sprowadzony nad posadzkę, a jego średnica powinna odpowiadać średnicy części wyrzutowej 
zaworu  bezpieczeństwa.  W  instalacjach  centralnego  ogrzewania  stosuje  się  najczęściej 
sprężynowe,  membranowe,  kątowe  zawory  bezpieczeństwa.  Zawór  otwiera  się  po 
przekroczeniu ciśnienia 3 bary. 

 

Rys. 6. 

Zawór bezpieczeństwa wymiary: A, B, C, D zależą od średnicy zaworu [www.valvex.pl] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

13 

 

Rys. 7. 

Sposób montażu zaworu bezpieczeństwa [opracowanie własne] 

 
 

Grzejnikowy  zawór  termostatyczny  (rys.  8)  zbudowany  jest  z  zaworu  oraz  głowicy 

termostatycznej.  Zawór  termostatyczny  ma  możliwość  regulacji  nastawy  wstępnej,  dzięki 
której  przez  grzejnik  przepływa  określona  ilość wody.  Wartość nastawy  wstępnej  podawana 
jest  w  dokumentacji  technicznej  instalacji  centralnego  ogrzewania.  Głowica  termostatyczna 
nakręcana  jest  na  zawór  termostatyczny.  Zadaniem  głowicy  termostatycznej  jest  regulacja 
temperatury  w  pomieszczeniu.  Grzejnikowy  zawór  termostatyczny  wraz  z  głowicą 
termostatyczną  montujemy  na  przewodzie  doprowadzającym  wodę  do  grzejnika  w  pozycji 
poziomej.

 

 

Rys 8. 

Grzejnikowy zawór termostatyczny (zawór + głowica termostatyczna) [www.comap.pl] 

 
 

Zawór  powrotny  montuje  się  na  przewodzie  odprowadzającym  wodę  z  grzejnika  (na 

gałązce powrotnej, rys. 9). Produkowany  jest w wersji prostej  i kątowej. Podstawowym  jego 
zadaniem  jest  odcięcie  przepływu  wody  na  gałązce  powrotnej  grzejnika,  a  jego  konstrukcja 
ich  pozwala  jednocześnie  na  spuszczenie  wody z  grzejnika.  Zawory powrotne  produkowane 
są w dwóch wersjach: 
—

  jako zawory odcinające (rys. 10a), 

—

  jako zawory odcinające z wbudowanym elementem dławiącym, który służy do wstępnej 

regulacji przepływu wody przez grzejnik (rys. 10b).

 

 

 

 

Rys. 9. 

Sposób montażu zaworu powrotnego typu RTV [www.danffos.pl] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

14 

 

a)

 

 

b)

 

Rys. 10. 

a)  zawory  odcinający  powrotny  :b)  odcinający  powrotny  z  wbudowanym 
elementem dławiącym przepływ: 1 – pokrywa, 2 – prowadnica stożka, 3 – grzybek 
odcinający,4 – korpus zaworu, 5,6 – dwuzłączka  [www.valvex.pl] 

 
 

W instalacjach centralnego ogrzewania stosujemy ręczne i automatyczne odpowietrzniki. 

Zadaniem  zaworów  odpowietrzających  (odpowietrzników)  jest  usuwanie  powietrza 
z instalacji.  Ręczne  zawory  odpowietrzające  (rys.  11a)  najczęściej  montowane  są  na 
grzejnikach, natomiast automatyczne odpowietrzniki (rys. 11b) montowane są w najwyższych 
punktach  instalacji  centralnego  ogrzewania.  Automatyczny  odpowietrznik  zbudowany  jest 
z dwóch  elementów:  zaworu  stopowego i  odpowietrznika.  Zadaniem  zaworu  stopowego  jest 
zamknięcie  dopływu  wody  do  zaworu  odpowietrzającego  w  momencie  jego  demontażu. 
Często, zamiast zaworu stopowego, przed zaworem odpowietrzającym montowany jest zawór 
kulowy odcinający, który spełnia funkcję zaworu stopowego. 

   

 

a) 

 

b) 

Rys. 11.   a) Odpowietrzniki ręczny; b)automatyczny [www.flamco.pl] 

 
 

W  instalacjach  kotłowych  oraz  instalacjach  centralnego  ogrzewania  znalazły 

zastosowanie  zawory:  3  –  drogowe  i  4  –  drogowe  (rys.  12).  Produkowane  są  w  wersji 
gwintowanej (mufowej) lub kołnierzowej.  

  

 

 

Rys. 12.  Zawór trójdrogowy kołnierzowy i czterodrogowy mufowy [www.honeywell.pl]

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

15 

Zawory  trójdrogowe  mogą  pracować  jako  zawory  mieszające  lub  rozdzielające.  Mają 

sterowanie  ręczne  lub  za  pomocą  napędu  mechanicznego.  Zawór  trójdrogowy  może  być 
montowany  na  przewodzie  zasilającym  lub  powrotnym  instalacji  centralnego  ogrzewania. 
W instalacjach kotłowych za pomocą zaworu trójdrogowego możemy utrzymać: 
—

 

żądaną temperaturę wody powracającej do kotła, 

—

 

żądaną temperaturę wody zasilającej instalację centralnego ogrzewania.

 

 
 

Naczynie  wzbiorcze  otwarte  (rys.  13)  –  jest  to  zbiornik  bezciśnieniowy  w  kształcie 

prostopadłościanu  lub  walca.  Przestrzeń  powietrzna  naczynia  wzbiorczego  połączona  jest 
z atmosferą. 

 

Rys. 13.  Naczynie wzbiorcze otwarte [3, s. 171] 

 

Naczynie  wzbiorcze  powinno  być  umieszczone  nad  źródłem  ciepła  przy  pionowym 

prowadzeniu  rury  bezpieczeństwa.  Rura  bezpieczeństwa  jest  to  rura  łącząca  najwyżej 
położoną  część  przestrzeni  wodnej  kotła  z  przestrzenią  powietrzną  naczynia  wzbiorczego, 
wyprowadzona  do  naczynia  wzbiorczego  powyżej  rury  przelewowej.  Rura  bezpieczeństwa 
zabezpiecza  kocioł  oraz  instalację  centralnego  ogrzewania  przed  nadmiernym  wzrostem 
ciśnienia  oraz  zapewnia  odprowadzenie  czynnik  grzewczego  do  przestrzeni  powietrznej 
naczynia  wzbiorczego.  Na  rurze  bezpieczeństwa  nie  wolno  montować  żadnej  armatury. 
Wysokość  położenia  naczynia  wzbiorczego (od wierzchu  najwyżej  położonego  grzejnika  do 
dna naczynia wzbiorczego), przy rozdziale dolnym powinna wynosić minimum 0,3 m. 

Zadaniem  naczynia  wzbiorczego  otwartego,  jest  przejęcie  zwiększonej  objętości  wody 

w instalacji  centralnego  ogrzewania,  na  skutek  wzrostu  jej  temperatury.  Jeżeli  temperatura 
wody  (czynnika  grzewczego)  na  zasilaniu  nie  przekracza  60

o

C,  to  objętość  krążącej  wody 

w instalacji wzrasta o około 2 % (temperatura początkowa wynosi około 10

o

C), natomiast gdy 

temperatura wody osiąga 95

o

C, to objętość wody wzrasta o około 4%. 

 

Przeponowe  naczynie  wzbiorcze,  to  zbiornik  ciśnieniowy  z  elastyczną  membraną 

(gumową),  oddzielającą  przestrzeń  wodną  od  przestrzeni  gazowej.  Zadaniem  przeponowego 
naczynia  wzbiorczego  jest  kompensowanie  zmiany  objętości  wody  w  instalacji, 
spowodowanej  zmianami  jej  temperatury.  Montowane  jest  z  reguły  na  powrocie  instalacji 
centralnego  ogrzewania  (rys.14).  Łączone  jest  z  instalacją  za  pomocą  rury  wzbiorczej,  na 
której  od  strony  instalacji  centralnego  ogrzewania  powinien  być  zamontowany  zawór 
odcinający.  Przeponowe  naczynie  wzbiorcze  (rys.  15),  wraz  z  zaworem  bezpieczeństwa, 
stanowią zabezpieczenie instalacji centralnego ogrzewania systemu zamkniętego. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

16 

 

 

Rys. 14.  Przeponowe naczynie wzbiorcze, zasada działania [www.flamco.pl] 

 

Rys. 15. 

Sposób  montażu  przeponowego  naczynia  wzbiorczego  1  –  zawór  odcinający 
przeponowe naczynie wzbiorcze od instalacji[opracowanie własne] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

17 

 

Zadaniem  pompy  obiegowej  jest  wymuszenie  przepływu  wody  w  instalacji  centralnego 

ogrzewania.  Pompę  możemy  zamontować  zarówno  na  przewodzie  zasilającym,  jak 
i przewodzie powrotnym. Każda pompa powinna być wyposażona w zawór zwrotny oraz filtr. 
Filtr montujemy po stronie ssawnej pompy, a zawór zwrotny po stronie tłocznej pompy

. 

   

 

 

 

a) 

 

 

 

 

b)

 

 

Rys. 16. 

Pompy obiegowe centralnego ogrzewania: a) pompa z elektronicznym regulatorem 
prędkości  obrotowej  [www.willo.pl],  b)  pompa z ręcznym  regulatorem  prędkości 
obrotowej [www.grundfos.pl] 

 

Pompy  produkowane  są  z  króćcami  gwintowanymi  lub  kołnierzowymi.  Nowoczesne 

pompy stosowane w instalacjach centralnego ogrzewania mają: 

−

 

elektroniczny  regulator  prędkości  obrotowej.  Układ  elektroniczny  pompy  reguluje 
prędkość obrotową pompy ustalając punkt pracy pompy (rys. 16a), 

−

 

ręczny  regulator  prędkości  obrotowej  pompy  (rys.  16b).  Prędkość  obrotową  pompy 
ustawia się za pomocą przełącznika obrotów umieszczonego na obudowie pompy. Pompy 
są najczęściej wyposażone w trójstopniowy przełącznik prędkości. 
Charakterystykę pompy trójbiegowej przedstawia rysunek 17. 

 

Rys. 17.  Charakterystyka pompy H=f (Q) [www.villo.pl] 

 

4.2.2.  Pytania sprawdzające 

 
 

Odpowiadając pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jaką znasz armaturę stosowaną w instalacji centralnego ogrzewania? 
2.  Jakie zadanie pełni zawór zwrotny? 
3.  Jakie zadanie pełni termostatyczny zawór grzejnikowy? 
4.  Jakie zadanie pełni głowica termostatyczna? 
5.  Jakie zdanie pełni odcinający zawór powrotny? 
6.  Jakie zadanie pełni zawór bezpieczeństwa? 
7.  Czym charakteryzuje się naczynie wzbiorcze otwarte? 
8.  Na czym polega zasada pracy przeponowego naczynia wzbiorczego? 
9.  Jakie zadanie pełni pompa w instalacji centralnego ogrzewania? 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

18 

4.2.3.  Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Zamontuj  zawór  bezpieczeństwa  w  instalacji  kotłowej,  zgodnie  z  dokumentacją 

techniczną zawartą w instrukcji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  przeanalizować dokumentację techniczną zadania, 
3)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami zadania, 
4)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
5)  skompletować narzędzia i sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
6)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
7)  zamontować zawór bezpieczeństwa, zgodnie z dokumentacją zawartą w instrukcji, 
8)  uporządkować stanowisko pracy, 
9)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
10)  ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania, 

−

 

zawór bezpieczeństwa ½”, kształtki, rura ½”, 

−

 

materiały pomocnicze: konopie lniane, pasta uszczelniająca, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura z rozdziału 6, dotycząca instalacji kotłowych. 

 
Ćwiczenie 2 

Zamontuj przeponowe naczynie wzbiorcze w instalacji kotłowej, zgodnie z dokumentacją 

techniczną zawartą w instrukcji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia, 
2)  zapoznać się z dokumentacją techniczną zadania, 
3)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami zadania, 
4)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
5)  skompletować narzędzia i sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
6)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej 
7)  zamontować  przeponowe  naczynie  wzbiorcze,  zgodnie  z  dokumentacją  zawartą  

w instrukcji, 

8)  uporządkować stanowisko pracy, 
9)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
10)  ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia. 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

19 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania, 

−

 

przeponowe naczynie wzbiorcze, zawór odcinający ½”, kształtki, rura ½”, 

−

 

materiały pomocnicze: konopie lniane, pasta uszczelniająca, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura z rozdziału 6.dotycząca naczyń wzbiorczych. 

 

4.2.4.  Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1) 

wyjaśnić zasadę pracy zaworu zwrotnego? 

 

 

2) 

zamontować zawór bezpieczeństwa? 

 

 

3) 

ustawić nastawę wstępną na zaworze termostatycznym? 

 

 

4) 

wyjaśnić zasadę pracy głowicy termostatycznej? 

 

 

5) 

określić funkcję jaką pełni zawór powrotny? 

 

 

6) 

określić miejsce montażu zaworów odpowietrzających? 

 

 

7) 

wyjaśnić zasadę pracy przeponowego naczynia wzbiorczego? 

 

 

8) 

zamontować przeponowe naczynie wzbiorcze? 

 

 

9) 

zamontować pompę centralnego ogrzewania? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

20 

4.3.  Kotły na paliwo stałe 

 

4.3.1.  Materiał nauczania 

 
 

Ciepło na potrzeby instalacji ogrzewczych wytwarzane jest w źródle ciepła. Źródła ciepła 

dzielimy  na:  konwencjonalne  i  niekonwencjonalne.  Konwencjonalne  to  takie,  w których 
ciepło  wytwarzane  jest  w  wyniku  spalania  paliw  stałych,  ciekłych  i  gazowych  lub  wskutek 
użycia  energii  elektrycznej  w  niekonwencjonalnych  nośnik  ciepła  podgrzewany  jest  za 
pomocą  energii  odnawialnej  (promieniowania  słonecznego,  wiatru,  wód  termalnych,  ciepła 
ziemi), ciepła zawartego w ściekach lub ciepła uzyskanego ze spalania np. biomasy, odpadów 
komunalnych. 

Ciepło może być wytwarzane w: 

−

 

indywidualnych źródłach ciepła (wytwarzana moc cieplna nie przekracza 50 kW), 

−

 

scentralizowanych źródłach ciepła (wytwarzana moc cieplna przekracza 50 kW). 
Scentralizowane źródła ciepła dzielimy na: 

−

 

kotłownie wbudowane, 

−

 

kotłownie lokalne, 

−

 

ciepłownie, 

−

 

elektrociepłownie. 
Kotłownia  to  zespół  urządzeń,  w  których  dzięki  spalaniu  paliw  stałych,  ciekłych 

i gazowych  lub  użyciu  energii  elektrycznej  wytwarzany  jest  nośnik  ciepła  o  wymaganej 
temperaturze  i  ciśnieniu.  Kotłownia  wbudowana  wytwarza  ciepło  na  potrzeby  jednego 
budynku,  powinna  być  usytuowana  centralnie  w  stosunku  do  odbiorców  ciepła.  Kotłownia 
lokalna może wytwarzać ciepło na potrzeby jednego budynku lub grupy budynków. 

Ciepłownia  to  zespół  urządzeń  w  której  dzięki  spalaniu  paliwa  wytwarzany  jest  nośnik 

ciepła na potrzeby systemu ciepłowniczego.  

Elektrociepłownia  to  zespół  urządzeń,  w  których  wytwarzana  jest  w  układzie 

skojarzonym, energia elektryczna i ciepło na potrzeby systemu ciepłowniczego. 

Energię cieplną uzyskujemy ze spalania materiałów palnych. Ze względu na pochodzenie 

paliwa dzielimy na naturalne i sztuczne, a ze względu na stan skupienia na paliwa stałe, ciekłe 
i gazowe (tabela 1). 
 

Tabela 1. Rodzaje i podział paliw [3, s. 11] 

Płynne 

Paliwa 

Stałe 

 

Ciekłe 

Gazowe 

 
Naturalne 

węgiel kamienny 
węgiel brunatny 
torf 
drewno 
biomasa 

 
ropa naftowa 

 
gaz ziemny 

 
Sztuczne 

koks 
brykiety 

benzyna 
nafta 
olej opałowy 
olej napędowy 
mazut 

gaz miejski 
gaz koksowniczy 
gaz płynny  
gaz przemysłowy 

 

Spalaniem nazywamy proces chemiczny, w którym paliwo w sposób kontrolowany łączy 

się  z  tlenem,  wydzielając  duże  ilości  ciepła  w  postaci  spalin  o  wysokiej  temperaturze. 
Procesowi  temu  towarzyszy  świecenie  się  powstałych  podczas  spalania  gazów,  nazwanych 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

21 

spalinami. Tlen do spalania pobierany  jest z powietrza. Aby  jednak proces spalania  mógł  się 
rozpocząć,  potrzebna  jest  dla  paliw  stałych  i  ciekłych  odpowiednio  wysoka  temperatura, 
zwana  temperaturą  zapłonu.  Natomiast  do  rozpoczęcia  procesu  spalania  mieszanki  palnego 
gazu z powietrzem, wystarczy jedna iskra.  

Wartość  opałowa  –  jest  to  ilość  ciepła, którą uzyskujemy  przy  spalaniu  1kg  (m

3

) paliwa 

w suchym powietrzu, jeżeli są spełnione następujące warunki: 

−

 

spalanie jest zupełne i całkowite, 

−

 

cała wilgoć zawarta w spalinach pozostaje pod postacią pary suchej. 

Pierwiastki palne to: węgiel – C, wodór – H, siarka – S. 

Wartość opałową oznacza się: W

d

 lub W

u

 [kJ/kg, kJ/m 

3

]. 

Ciepło  spalania  –  jest  to  ilość  ciepła,  którą  uzyskujemy  przy  spalaniu  1kg(m

3

)  paliwa 

w suchym powietrzu, jeżeli są spełnione następujące warunki: 

−

 

spalanie jest zupełne i całkowite, 

−

 

cała wilgoć zawarta w spalinach ulega skropleniu. 
Ciepło spalania oznacza się: – W

g

 lub W

o

 [kJ/kg, kJ/m

3

] 

Wartość opałowa jest mniejsza od ciepła spalania, pomiędzy tymi wielkościami zachodzi 

następująca zależność: 
 

 

 

 

W

g 

= W

d

 + r 

•

 f [kJ/kg] 

w którym: 

r – ciepło parowania wody [kJ/kg] 
f  –  ilość  kg  wody  w  spalinach,  powstającej  przy  spalaniu  1kg  paliwa  w  suchym 

powietrzu. 

W  zależności  od  warunków,  w  których odbywa  się  kontrolowany proces  spalania  może 

wystąpić: 

−

 

spalanie całkowite lub niecałkowite, 

−

 

spalanie zupełne lub niezupełne. 

Spalanie  całkowite  i  zupełne  to  takie  spalanie,  w  którym  cała  zawartość  węgla 
pierwiastkowego C zawartego w paliwie spala się na dwutlenek węgla (CO

2

), cały wodór na 

H

2

O,  a  cała  siarka  na  SO

2

  lub  SO

3

.  Spalanie  niecałkowite  zachodzi  wówczas,  gdy 

w pozostałym  po  spaleniu  paliwie,  znajdują  się  jeszcze  części  palne  (sadza,  koksik,  kawałki 
węgla).  Spalanie  zupełne  zachodzi  wówczas,  gdy  w  spalinach  nie  ma  gazów  palnych. 
Spalanie  niezupełne  występuje  wówczas,  gdy  gazy  spalinowe  zawierają  jeszcze  gazy  palne: 
CO,  H

2

,  C

n

H

m

.  Aby  proces  spalania  przebiegał  prawidłowo  tzn.  spalanie  było  zupełne 

i całkowite muszą być spełnione dwa podstawowe warunki: 

−

 

bardzo dobre wymieszanie paliwa z powietrzem, 

−

 

odpowiednia ilość powietrza, określona współczynnikiem nadmiaru powietrza 

λ

. 

Wartości opałowe wybranych paliw stałych, ciekłych i gazowych przedstawiono w tabeli 2. 

 

Tabela 2. Wartości opałowe paliw [3, s. 13] 

Rodzaj paliwa 

Wartość opałowa [kJ/kg] 

Węgiel kamienny 
Węgiel brunatny 
Koks opałowy 
Olej opałowy 
Gaz ziemny 
Drewno 

25000 
23000 
25000 
39300 
46000 
18400 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

22 

Zadaniem  urządzeń  grzewczych  (kotłów,  wymienników  ciepła)  jest  dostarczanie  ciepła 

do instalacji centralnego ogrzewania oraz instalacji ciepłej wody. Podstawowym urządzeniem 
grzewczym  (źródłem  ciepła)  w  budynkach  mieszkalnych  w  zabudowie  zagrodowej  są  kotły 
na  paliwo:  stałe,  gazowe,  olej  opałowy;  natomiast  wymienniki  ciepła  znalazły  zastosowanie 
przede wszystkim w węzłach ciepłowniczych. 

W  zależności  od  funkcji,  jaką  spełnia  kocioł  w  instalacji  grzewczej,  rozróżniamy  kotły 

jednofunkcyjne  oraz  kotły  dwufunkcyjne.  Kocioł  jednofunkcyjny  to  taki,  który  wytwarza 
ciepło  na  potrzeby  instalacji  centralnego  ogrzewania.  Może  również  pracować  na  potrzeby 
ciepłej wody, wytwarza ciepło na potrzeby instalacji centralnego ogrzewania, jak również na 
potrzeby  ciepłej  wody.  W  takim  przypadku  kocioł  pracuje  z  priorytetem  ciepłej  wody,  co 
oznacza, że  w  przypadku  zapotrzebowania  na ciepłą wodę  cała  moc  cieplna  kotła  zużywana 
jest do podgrzania ciepłej wody. Kocioł dwufunkcyjny to taki, który w zależności od potrzeb 
wytwarza zarówno ciepło na potrzeby centralnego ogrzewania, jak i ciepłej wody. 

Kocioł  –  urządzenie,  w  którym  w  wyniku  procesu  spalania  paliwa  wytwarzane  jest 

ciepło.  Ciepło  to  przekazywane  jest  wodzie  krążącej  w  instalacji  centralnego  ogrzewania. 
Każdy kocioł (rys. 18) zbudowany jest z następujących podstawowych elementów: 

−

 

paleniska, 

−

 

palnika (w kotłach gazowych i olejowych),  

−

 

wymiennika ciepła, 

−

 

obudowy z konstrukcją nośną, 

−

 

osprzętu i automatyki. 

 

Rys. 18.  Przekrój kotła na paliwo stałe [3, s. 58] 

 

Kotły grzewcze dzielimy w zależności od: 

a)  materiału z którego wykonany jest wymiennik: 

−

 

żeliwne, 

−

 

stalowe. 

b)  rodzaju czynnika grzewczego: 

−

 

wodne, 

−

 

parowe. 

c)  rodzaju spalanego paliwa: 

−

 

na paliwo stałe, 

−

 

gazowe, 

−

 

na olej opałowy. 

d)  przebiegu procesu spalania paliwa (dotyczy kotłów na paliwo stałe): 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

23 

−

 

ze spalaniem dolnym, 

−

 

ze spalaniem górnym. 

e)  temperatury wody (czynnika grzewczego) na zasilaniu, 
f)  wytwarzanej mocy cieplnej. 

Kotły  na  paliwo  stałe  to  kotły  opalane:  węglem,  koksem,  drewnem,  słomą.  Proces 

spalania w tych kotłach  może odbywać się ze spalaniem górnym  lub dolnym. Zbudowane są 
z żeliwa  lub  stali.  Kotły  żeliwne  zbudowane  są  z  członów.  Człon  kotła  –  wymienialny, 
powtarzalny  element  kotła,  stanowiący  jednocześnie  część  komory  paleniskowej  (z  jednej 
strony),  zaś  z  drugiej  przez  człon  przepływa  woda  (czynnik  grzewczy).  Żeliwny  kocioł 
członowy  zbudowany  jest  z  kilku  członów  połączonych  między  sobą  za  pomocą  śrub 
montażowych. Zaletą kotłów żeliwnych jest ich wysoka odporność na korozję w porównaniu 
z  kotłami  stalowymi.  Regulacja  kotłów  na  paliwo  stałe  jest  bardzo  ograniczona  i  polega 
wyłącznie na regulacji ilości powietrza (tlenu) dopływającego do komory paleniskowej. 

Regulacja jest dokonywana następującymi sposobami: 

1)  regulacja  ręczna  –  polega  na  przymykaniu  lub  otwieraniu  drzwiczek  popielnika,  przez, 

które dopływa powietrze (tlen) do komory paleniskowej, 

2)  regulacja automatyczna, za pomocą: 

−

 

miarkownika  ciągu  (rys.  19a).  Montowany  jest  na  kotle  w  pozycji  pionowej  lub 
poziomej,  służy  do  samoczynnej  regulacji  temperatury  wody  w  kotle;  zakres 
regulacji temperatury wody na wyjściu z kotła od 20–90

o

C, 

−

 

wentylatora  podmuchowego  dostarczającego  powietrze  do  komory  paleniskowej 
(rys. 19b). Wentylator podmuchowy nawiewa powietrze do komory paleniskowej lub 
popielnika,  w  zależności  od  typu  kotła. Sterowany  jest za  pomocą regulatora,  który 
zbiera  impulsy  od  czujnika  temperatury, umieszczonego  na  przewodzie  zasilającym 
instalację  centralnego  ogrzewania  i  porównuje  ją  z  wartością  temperatury  zadanej 
w regulatorze.  Jeżeli  temperatura  zmierzona  przez  czujnik  temperatury  na  wyjściu 
z kotła jest niższa niż temperatura zadana, to regulator załączy wentylator i powietrze 
nawiewane  będzie  do  komory  paleniskowej.  Wentylator  podmuchowy  pracuje  do 
chwili  uzyskania  zadanej  temperatury  na  wyjściu  z  kotła,  następnie  zostaje 
wyłączony. Regulator również steruje pracą pompy centralnego ogrzewania. 

 

 

   

a) 

 

 

 

 

 

b) 

Rys. 19. 

Sterowanie  pracą  kotła  za  pomocą:  a)  miarkownika  ciągu,  b) 
wentylatora podmuchowego [www.lumo.pl]

 

 

Najskuteczniejszą i najbardziej efektywną regulacją kotłów na paliwo stałe, jest regulacja 

za  pomocą  wentylatora  podmuchowego.  Kocioł  łączy  się  z  przewodem  kominowym,  za 
pomocą  kształtki  zwanej  –  czopuchem.  Przed  montażem  kotła  należy  zapoznać  się  z  jego 
dokumentacją  techniczno-ruchową  (DTR)  i  zawartymi  w  niej  uwagami  dotyczącymi 
montażu. 

Kotły  na  paliwo  stałe,  pracują  w  układach  otwartych  instalacji  centralnego  ogrzewania 

i są zabezpieczone naczyniem wzbiorczym otwartym. W większości przypadków pracują one 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

24 

w instalacjach  pompowych,  z  pompą  umieszczoną  na  zasilaniu  lub  powrocie  kotła.  Jeżeli 
źródłem ciepła jest kocioł na paliwo stałe, to instalacja centralnego ogrzewania powinna być 
wykonana z rur stalowych lub miedzianych. Ze względu na wysoką temperaturę, jaką można 
uzyskać  w  kotłach  na  paliwo  stałe  (do 100

o

C), nie należy  wykonywać  instalacji  centralnego 

ogrzewania z rur z tworzyw sztucznych, ponieważ grozi to zniszczeniem instalacji. 

Osprzęt  kotła  oraz  rodzaj  armatury,  w  jaką  należy  wyposażyć  kocioł  na  paliwo  stałe, 

zależy od miejsca usytuowania pompy. Jeżeli pompa usytuowana jest na zasilaniu (rys. 20), to 
instalacja kotłowa powinna być wyposażona w następującą armaturę: 
—

  naczynie wzbiorcze otwarte, 

—

  pompę centralnego ogrzewania, 

—

  zawór obejściowy (zawór z kulą gumową – nazwa handlowa), 

—

  zawór zwrotny, 

—

  filtr, 

—

  dwa zawory odcinające kulowe, kształtki.

 

 

Rys. 20.  Instalacja kotłowa z pompą na zasilaniu kotła [opracowanie własne] 

 

Jeżeli pompa zamontowana jest na powrocie (rys. 21), to instalacja kotłowa powinna być 

wyposażona w następującą armaturę: 
—

  naczynie wzbiorcze otwarte, 

—

  pompę centralnego ogrzewania, 

—

  zawór zwrotny, 

—

  filtr, 

—

  dwa zawory odcinające, 

—

  zawór obejściowy. 

 

Rys. 21.  Instalacja kotłowa z pompą na powrocie RB – rura bezpieczeństwa [opracowanie własne] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

25 

Pomieszczenie,  w  którym  będzie  montowany  kocioł  na  paliwo  stałe,  powinno  spełniać 

określone wymagania: 

−

 

podłoga powinna być wykonana z materiałów niepalnych,  

−

 

wysokość powinna wynosić minimum 2,2 m, 

−

 

wentylacja  nawiewna-grawitacyjna:  powierzchnia  kratki  umieszczonej  20  cm  od 
poziomu posadzki, powinna wynosić 200 cm

2

, 

−

 

wentylacja  wywiewna-grawitacyjna,  kratka  o  minimalnych  wymiarach  14  x  14  cm 
umieszczoną pod sufitem, 

−

 

zabronione  jest  stosowanie  w  pomieszczeniach  kotłowni  mechanicznej  wentylacji 
wyciągowej (wywiewnej), 

−

 

przekrój kanału dymowego powinien wynosić co najmniej 20 x 20cm, 

−

 

skład  paliwa  powinien  znajdować  się  w  oddzielnym  pomieszczeniu  (dopuszczalne  jest 
składowanie  paliwa  w  tym  samym  pomieszczeniu  co  kocioł,  lecz  w  specjalnych 
metalowych pojemnikach), 

−

 

popiół, żużel powinien być umieszczony w metalowych pojemnikach, 

−

 

odległość kotła od przegród budowlanych powinna zapewniać dostęp do elementów kotła 
wymagających obsługi, konserwacji i naprawy. 

 

4.3.2.  Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Co rozumiesz pod pojęciem „konwencjonalne źródło ciepła”? 
2.  Kiedy zachodzi spalanie całkowite i zupełne? 
3.  Jakie funkcję pełni kocioł w instalacji centralnego ogrzewania? 
4.  Jaką funkcję pełni kocioł jednofunkcyjny? 
5.  Jaką funkcję pełni kocioł dwufunkcyjny? 
6.  W  jaki  sposób  może  być  regulowana  temperatura  wody  na  wyjściu  z  kotła  na  paliwo 

stałe? 

7.  Jakim urządzeniem zabezpiecza się kocioł na paliwo stałe? 
8.  W  jaką  armaturę  i  urządzenia  należy  wyposażyć  kocioł  na  paliwo  stałe  z  pompą 

zamontowaną na wyjściu z kotła? 

9.  W  jaką  armaturę  i  urządzenia  należy  wyposażyć  kocioł  na  paliwo  stałe  z  pompą 

zamontowaną na powrocie? 

10.  Jaka powinna być minimalna wysokość kotłowni? 
11.  Jaką wentylację powinna mieć kotłownia na paliwo stałe? 
 

4.3.3.  Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Wykonaj  inwentaryzację  instalacji  kotłowej  w  budynku  jednorodzinnym.  Porównaj 

wykonany  szkic  inwentaryzacyjny  z  istniejącą  dokumentacją  instalacji  kotłowej.  Wskaż 
ewentualne różnice i określ, co może być przyczyną zaistniałych nieścisłości. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  przeanalizować dokumentację techniczną zadania, 
3)  wykonać szkice inwentaryzacyjne istniejącej instalacji kotłowej, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

26 

4)  porównać wykonaną dokumentację inwentaryzacyjną z istniejącą, 
5)  wskazać ewentualne różnice, 
6)  wyjaśnić  przyczynę  istniejących  rozbieżności  w  dokumentacji  inwentaryzacyjnej 

i istniejącej dokumentacji powykonawczej, 

7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja  do  wykonania  ćwiczenia  zawierająca  dokumentację  projektową  istniejącej 
instalacji kotłowej, 

−

 

arkusz papieru formatu A4, 

−

 

długopis, ołówek, przybory kreślarskie, gumka, 

−

 

literatura z rozdziału 7, dotycząca kotłów. 

 
Ćwiczenie 2 

Zamontuj  kocioł  na  paliwo  stałe  z  pompą  zamontowaną  na  zasilaniu  instalacji,  zgodnie 

z załączoną dokumentacją zawartą w instrukcji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami bhp, 
2)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
3)  skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
4)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
5)  sprawdzić ustawienie kotła, zgodnie z dokumentacją, 
6)  zamontować na króćcu odpływowym z kotła kształtki, zgodnie z dokumentacją, 
7)  zamontować na przewodzie głównym zawór z kulą gumową, zgodnie z dokumentacją, 
8)  zamontować  na  przewodzie  obejściowym:  zawór  odcinający,  filtr,  pompę,  zawór 

zwrotny, zawór odcinający, zgodnie z dokumentacją, 

9)  połączyć  przewód  główny  z  przewodem  obejściowym  instalacji  kotłowej,  zgodnie 

z dokumentacją, 

10)  połączyć przewód powrotny instalacji centralnego ogrzewania z kotłem, 
11)  sprawdzić poprawność wykonanych połączeń, 
12)  napełnić wodą instalację kotłową, 
13)  sprawdzić szczelność wykonanych połączeń, 
14)  połączyć z kotłem naczynie wzbiorcze otwarte, 
15)  uporządkować stanowisko pracy, 
16)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
17)  ocenić poprawność i estetykę wykonanego ćwiczenia. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania, 

−

 

urządzenia – kocioł, pompa, 

−

 

armatura: zawór z kulą gumową, filtr, zawór zwrotny, zawór odcinający – 2 szt., 

−

 

materiały pomocnicze: kształtki, łączniki, konopie, taśma teflonowa, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy oczkowych, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

komplet wkrętaków płaskich, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

27 

−

 

komplet wkrętaków krzyżakowych, 

−

 

poziomnica, 

−

 

przymiar składany, 

−

 

młotek, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura z rozdziału 6, dotycząca kotłów. 

 

4.3.4.  Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak  Nie 

1) 

zorganizować  stanowisko  pracy  do  wykonania  montażu  instalacji 
kotłowej? 

 

 

 

2) 

zdefiniować pojęcie kocioł jednofunkcyjny? 

 

 

3) 

zdefiniować pojęcie kocioł dwufunkcyjny? 

 

 

4) 

narysować zabezpieczenie kotła na paliwo stałe? 

 

 

5) 

dobrać  armaturę  i  urządzenia  do  instalacji  kotłowej,  w  której  źródłem 
ciepła jest kocioł na paliwo stałe a pompa obiegowa zamontowana jest na 
zasilaniu? 

 

 

6) 

określić kiedy zachodzi spalanie zupełne? 

 

 

7) 

określić kiedy zachodzi spalanie całkowite? 

 

 

8) 

dobrać  sprzęt,  narzędzia  oraz  środki  ochrony  osobistej  do  wykonania 
zadania związanego z montażem instalacji kotłowej? 

 

 

9) 

dobrać  armaturę  i  urządzenia  do  instalacji  kotłowej,  w  której  źródłem 
ciepła jest kocioł na paliwo stałe a pompa obiegowa zamontowana jest na 
powrocie? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

28 

4.4.  Kotły gazowe i olejowe 

 

4.4.1.  Materiał nauczania 

 

Zalety kotłów na paliwo gazowe, w stosunku do kotłów na paliwo stałe, to: 

−

 

wysoka sprawność, 

−

 

mała emisja zanieczyszczeń, 

−

 

bezobsługowa eksploatacja, wymaga tylko dozoru okresowego, 

−

 

stała gotowość do pracy i możliwość automatycznej regulacji mocy kotła w zależności od 
chwilowych obciążeń cieplnych. 
Kotły  na  paliwo  gazowe  mogą  być  zasilane  gazem  ziemnym  lub  płynnym.  Kotłów 

zasilanych  gazem  płynnym  nie  można  instalować  w  pomieszczeniach  położonych  poniżej 
poziomu  gruntu  (piwnica),  ponieważ  gaz  płynny  jest  cięższy  od  powietrza  i  w  razie 
nieszczelności  instalacji doprowadzającej, gaz będzie gromadził się przy podłodze i stwarzał 
niebezpieczeństwo  wybuchu  i  pożaru.  Kotły  na  paliwo  gazowe  produkowane  są  jako  kotły 
stojące  lub  wiszące.  W  zależności  od  materiału, z  jakiego  jest  wykonany  wymiennik  ciepła, 
kotły  dzielimy  na  kotły  żeliwne  (członowe)  i  stalowe  (spawane).  Kotły  gazowe  mogą  być 
wyposażone  w  palniki  atmosferyczne  lub  nadmuchowe.  Nowoczesne  kotły  wyposażone  są 
w palniki:  jednostopniowe,  dwustopniowe  lub  modulacyjne.  Palnik  modulacyjny  pracuje 
z mocą  dostosowaną  do  bieżącego  zapotrzebowania  na  ciepło.  W  praktyce  modulacja  mocy 
nie do końca rozwiązuje problem. Zasada działania palnika jest następująca: po uruchomieniu 
palnika  kocioł,  zaczyna  pracować  z  maksymalną  mocą,  po  czym  automatyka  kotła  zaczyna 
obniżać moc palnika do optymalnego poziomu. 

Kotłownia,  w  której  montujemy  kocioł  gazowy  o  mocy  do  30  kW,  powinna  spełniać 

następujące warunki: 

−

 

kotły  mogą  być  umieszczone  w  piwnicy  lub  na  dowolnej  kondygnacji  budynku 
jednorodzinnego,  w  pomieszczeniach  technicznych  (kotłownia)  lub  w  pomieszczeniach 
niemieszkalnych (kuchnia, łazienka), 

−

 

kubatura  pomieszczeń,  w  których  instalowany  jest  kocioł  gazowy  nie  powinna  być 
mniejsza niż: 

−

 

8  m

3

  –  w  przypadku  kotłów  pobierających  powietrze  do  spalania  z  tego 

pomieszczenia, 

−

 

6,5 m

3

 – w przypadku kotłów z zamkniętą komorą spalania, 

−

 

w pomieszczeniu kotłowni powinna znajdować się podłoga niepalna, 

−

 

wentylacja  nawiewna  –  otwór  o  przekroju  minimum  200  cm

2

,  którego  dolna  krawędź 

kratki powinna  być umieszczona  nie wyżej  niż 30 cm ponad poziomem podłogi.  Kratka 
nie powinna być wyposażona w żaluzje zamykające, 

−

 

wentylacja  wywiewna  –  umieszczona  pod  stropem  kotłowni  (10  cm  od  sufitu), 
powierzchnia  kratki  200  cm

2

.  Kratka  nie  powinna  być  wyposażona  w  żaluzje 

zamykające, 

−

 

stosowanie mechanicznej wentylacji wyciągowej jest niedopuszczalne, 

−

 

przekrój  i  wysokość  kanału  spalinowego  zgodnie  z  zaleceniami  producenta  kotła, 
najmniejszy wymiar kanału spalinowego to 140 x 140 mm, 

−

 

minimalna  wysokość  pomieszczenia  kotłowni  to  2,2  m  (dopuszcza  się  instalowanie 
kotłów w pomieszczeniach istniejących o wysokości co najmniej 1,9 m), 

−

 

odległość  od  przegród  powinna  być  taka,  aby  zapewnić  dostęp  do  wszystkich 
podzespołów kotła wymagających obsługi, konserwacji i czyszczenia, 

−

 

kotłownia  powinna  być  wyposażona  w  kratkę  ściekową  oraz  punkt  czerpalny  zimnej 
wody. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

29 

Kotły  gazowe,  zgodnie  z  zaleceniami  producentów,  powinny  pracować  w  instalacjach 

centralnego  ogrzewania  systemu  zamkniętego,  zabezpieczonych  zaworem  bezpieczeństwa 
i przeponowym  naczyniem  wzbiorczym.  Wyposażenie  instalacji  kotłowej  zależy  od  rodzaju 
i typu kotła. 

Kotły  wiszące  jednofunkcyjne  są  fabrycznie  wyposażane  w  niezbędną  armaturę 

potrzebną  do  sprawnego  i  bezpiecznego  działania  instalacji centralnego  ogrzewania (pompę, 
przeponowe naczynie wzbiorcze, zawór bezpieczeństwa, armaturę sterującą pracą kotła). Aby 
zamontować kocioł niezbędna jest następująca armatura: 

−

 

do połączenia kotła z instalacją gazową: zawór odcinający, filtr do gazu oraz dwuzłączka 
prosta z uszczelką gumową (śrubunek), 

−

 

do  połączenia  kotła  z  instalacją  centralnego ogrzewania:  filtr  do  wody  –  montowany  na 
przewodzie  powrotnym  wody  z  instalacji  centralnego  ogrzewania,  zawór  kulowy 
odcinający – dwie sztuki oraz dwie dwuzłączki proste z uszczelką gumową, 
Ideowy  schemat  kotła  wiszącego,  jednofunkcyjnego  przedstawiono  na  rysunku  22a. 

Woda  powracająca  z  instalacji  centralnego  ogrzewania  (oznaczenie  na  schemacie  –  RK), 
przepływa  przez  kocioł,  w  którym  jest podgrzewana,  skąd  następnie  przepływa  do  instalacji 
centralnego  ogrzewania  (oznaczenie  na  schemacie  –  VK).  Pracą  kotła  steruje  –  czujnik 
temperatury  wody  na  odpływie  z  kotła, który współpracuje  z urządzeniem  sterującym  pracą 
palnika  gazowego.  Kocioł  pracuje  w  systemie  zamkniętym  i  wyposażony  jest  w  urządzenia 
zabezpieczające: zawór bezpieczeństwa i przeponowe naczynie wzbiorcze. 
 

 

 

a) 

 

 

 

b) 

Rys. 22. 

Ideowy  schemat  kotła  wiszącego  a)  jednofunkcyjnego;  b)  dwufunkcyjnego:  
VK  –  przewód  zasilający  instalację  centralnego  ogrzewania,  RK  –  przewód  powrotny,  
EK  –  zasilenie  wymiennika  ciepłej  wody,  AW  –  przewód  ciepłej  wody,  SA  –  zawór 
regulacyjny, 

THV 

– 

termostatyczny 

zawór 

grzejnikowy, 

HK 

– 

grzejnik 

[www.vissman.pl] 

 

Ideowy schemat kotła wiszącego, dwufunkcyjnego przedstawiono na rysunku 22b. Woda 

powracająca z instalacji centralnego ogrzewania (RK), przepływa przez kocioł, w

 

którym jest 

podgrzewana,  skąd  następnie  przepływa  do  instalacji  centralnego  ogrzewania  (VK).  Jeżeli 
występuje zapotrzebowanie  na ciepłą wodę, to kocioł z maksymalną mocą podgrzewa zimną 
wodę przepływającą przez płytowy wymiennik ciepła (w tym momencie kocioł nie dostarcza 
ciepła na potrzeby centralnego ogrzewania). Zimna woda dopływa do kotła przewodem (EK), 
następnie  przepływa  przez  wymiennik  ciepłej  wody,  w  którym  jest  podgrzewana  do 
temperatury  55

o

C.  Podgrzana  ciepła  woda  płynie  przewodem  (AW)  do  instalacji  ciepłej 

wody. Pracą kotła steruje automatyka, a w podstawowej wersji mamy możliwość ustawienia 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

30 

temperatury  na  odpływie  czynnika  grzewczego  z  kotła  do  instalacji  centralnego  ogrzewania 
oraz temperaturę ciepłej wody.  Kocioł pracuje w systemie  zamkniętym  i wyposażony  jest w 
urządzenia zabezpieczające: zawór bezpieczeństwa i przeponowe naczynie wzbiorcze. 

Kotły  wiszące  dwufunkcyjne  są  fabrycznie  wyposażone  w  armaturę  niezbędną  do 

sprawnego  i bezpiecznego  działania  instalacji  centralnego  ogrzewania  (pompę,  przeponowe 
naczynie  wzbiorcze,  zawór  bezpieczeństwa,  armaturę  sterującą  pracą  kotła)  oraz 
przygotowania  ciepłej  wody  (wymiennik  ciepła).  Aby  zamontować  kocioł  niezbędna  jest 
następująca armatura: 

−

 

do połączenia kotła z instalacją gazową: zawór odcinający, filtr do gazu oraz dwuzłączka 
prosta z uszczelką gumową (śrubunek), 

−

 

do podłączenia kotła do instalacji centralnego ogrzewania: filtr do wody – montowany na 
przewodzie  powrotnym  instalacji  centralnego  ogrzewania,  zawór  kulowy  odcinający  – 
dwie sztuki oraz dwie dwuzłączki proste z uszczelką gumową (śrubunki), 

−

 

do  podłączenia  kotła  do  instalacji  ciepłej  wody:  filtr  do  wody  montowany  na  dopływie 
zimnej wody do kotła, dwa zawory kulowe odcinające oraz dwie dwuzłączki z uszczelką 
gumową (śrubunki). 

 

Kotły  stojące  gazowe  nie  mają  takiego  wyposażenia  jak  kotły  wiszące.  Kotły  te  mogą 

wytwarzać  ciepło  tylko  na  potrzeby  centralnego  ogrzewania  lub  na  potrzeby  centralnego 
ogrzewania  i  ciepłej  wody.  Instalacja  z  kotłem  gazowym  stojącym  (rys.  23),  wytwarzająca 
ciepło  na  potrzeby  centralnego  ogrzewania  i  ciepłej  wody  powinna  być  wyposażona  w 
następującą  armaturę:  pompę  centralnego ogrzewania, pompę  ciepłej  wody,  zasobnik  ciepłej 
wody, przeponowe naczynie wzbiorcze, zawór bezpieczeństwa, filtr do wody, zawór zwrotny, 
zawory odcinające, kształtki. 

 

Rys. 23.  Ideowy schemat instalacji kotłowej wytwarzającym ciepło na potrzeby centralnego 

ogrzewania  i ciepłej  wody  1  –  kocioł  grzewczy,  2  –  zasobnik  ciepłej  wody,  
3.  –  pompa  centralnego  ogrzewania,  4  –  pompa  ładująca  zasobnik,  5  –  pompa 
cyrkulacyjna,  6  –  przeponowe  naczynie  wzbiorcze,  7  –  zawór  bezpieczeństwa, 
8  –  zawór  zwrotny,  9  –  zawór  kulowy  odcinający,  10  –  filtr,  11  –  czujnik 
temperatury  wody  w  kotle,  12  –  czujnik  temperatury  zewnętrznej,  
13 – programator, 14 – czujnik temperatury wody w podgrzewaczu [opracowanie 
własne] 

 
Kotły olejowe (rys. 24a), są bardzo podobne do kotłów gazowych. Kotły te mają również 

wysoką sprawność i małą emisję zanieczyszczeń. Pracują w systemach zamkniętych instalacji 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

31 

centralnego  ogrzewania.  Są  to  kotły  żeliwne  lub  stalowe.  Kotły  olejowe  wyposażane  są 
w palniki nadmuchowe (wentylatorowe).  

W kotłach grzewczych małej mocy do 30 kW, stosowane są palniki: 

−

 

z regulacją jednostopniową, polegającą na zmianie wydajności kotła przez włączenie lub 
wyłączenie kotła, 

−

 

z regulacją dwustopniową, która polega na tym, że palnik pracuje na pierwszym stopniu 
z ½ mocy lub pracuje z mocą maksymalną na drugim stopniu.

 

   

 

 

 

a) 

 

 

 

 

b) 

Rys. 24. 

Zasady  połączeń  kotłów  olejowych  a)  kocioł  na  olej  opałowy,  b)  jednoprzewodowy 
system doprowadzania oleju [4, s. 31] 

 

Zasady połączeń kotłów olejowych z instalacją centralnego ogrzewania są takie same, jak 

kotłów  gazowych.  W  kotłach  olejowych  należy  jedynie  dodatkowo  rozwiązać  problem 
umieszczenia zbiornika z olejem opałowym oraz  sposób doprowadzenia oleju opałowego do 
palnika 

kotła. 

Zbiornik 

oleju 

można 

połączyć 

z 

palnikiem 

kotła 

systemem 

jednoprzewodowym  (rys.  24b)  lub  dwuprzewodowym.  Instalacja  olejowa  wykonywana  jest 
z rur  miedzianych  miękkich  do  filtra  paliwa,  natomiast  od  filtra  paliwa  do  palnika  kotła 
wykonana  jest  z tworzywa  kauczukowego  w  oplocie  stalowym.  W  takim  rozwiązaniu, 
przewód  elastyczny  amortyzuje  drgania  wywołane  pracą  palnika  i  zabezpiecza  instalację 
olejową przed rozszczelnieniem. 

 

 

Rys. 25.

 

Pomieszczenie kotłowni z kotłem olejowym [4, s. 28] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

32 

O  tym,  który  system  doprowadzenia  oleju  do  palnika  kotła  zastosujemy,  decyduje 

konstrukcja  palnika.  Zbiornik  oleju  możemy  umieścić  wyłącznie  w  piwnicy  budynku. 
Zbiornik  olejowy  musi  mieć  aprobatę  techniczną.  W  zależności  od  pojemności  zbiornika 
(do 1m

3

),  zbiornik  możemy  umieścić  w  pomieszczeniu  kotłowni  (rys.  25)  lub 

w pomieszczeniu  do  tego  przeznaczonym  (oddzielnym  pomieszczeniu),  gdy  pojemność 
zbiornika  przekracza  1m

3

.  Jednopłaszczyznowy  zbiornik  oleju  należy  umieścić  w  wannie, 

która  przejmuje  ewentualne  wycieki  oleju.  Pojemność  wanny  powinna  odpowiadać 
pojemności zbiornika. 

Moc cieplną kotłowni określamy na podstawie bilansu cieplnego obiektu. Zależy ona od 

rodzaju 

przeznaczeniu 

obiektu, 

współdziałania 

układów 

automatycznej 

regulacji 

zużywających ciepło na potrzeby centralnego ogrzewania, wentylacji i przygotowania ciepłej 
wody. Bilans cieplny obiektu opisuje równanie: 

 

Q = Q

co

 + Q

went

 + Q

cw

 [W] 

 

w którym: 

 

Q

co

 – zapotrzebowanie na moc cieplną na potrzeby centralnego ogrzewania [W], 

 

Q

went

 – zapotrzebowanie na moc cieplną na potrzeby wentylacji [W], 

 

Q

cw

 – zapotrzebowanie na moc cieplną na przygotowanie ciepłej wody [W], 

 

Dla obiektów mieszkalnych bez wentylacji mechanicznej, bilans cieplny tworzą: 

−

 

zapotrzebowanie ciepła dla centralnego ogrzewania 

−

 

zapotrzebowanie ciepła na przygotowanie ciepłej wody  
Ogólne  zasady  doboru  wielkości  urządzeń  grzewczych  (kotłów)  można  przedstawić 

następująco: 
1)  w  budynkach  jednorodzinnych,  w  których  zaprojektowano  przygotowanie  ciepłej  wody 

bez  elementów pojemnościowych,  moc cieplna kotłowni jest równa zapotrzebowaniu  na 
ciepło  wynikające  z  przygotowania  ciepłej  wody  (z  warunku  napełnienia  największego 
odbiornika ciepłej wody, najczęściej jest to wanna), 

2)  w budynkach jednorodzinnych, w których zaprojektowano pojemnościowe podgrzewacze 

ciepłej wody, moc cieplną kotłowni dobiera się , uwzględniając 

−

 

zapotrzebowanie na potrzeby centralnego ogrzewania 

−

 

czas  w  którym  chcemy  otrzymać  ciepłą  wodę  o  określonej  temperaturze, 
w określonej ilości, 

3)  w budynkach wielorodzinnych, moc cieplna kotłowni (węzła cieplnego) wyznaczana jest 

jako  suma  zapotrzebowania  mocy  na  potrzeby  centralnego  ogrzewania,  wentylacji 
i średniego godzinowego zapotrzebowania do przygotowania ciepłej wody – 

Q

cw

 

śr

.

 

 

Q = Q

co

 + Q

went

 + Q

cw

 

śr

 [W] 

 

Instalacja  grzewcza  składa  się  ze  źródła  ciepła  (kotła  lub  wymiennika  ciepła),  oraz 

instalacji  centralnego  ogrzewania.  Zadaniem  kotła  jest  wytwarzanie  czynnika  grzewczego 
(gorącej  wody),  przy  czym  moc  cieplna  powinna  być  dostosowana  do  zapotrzebowania  na 
ciepło  instalacji  centralnego  ogrzewania  i  ciepłej  wody.  Instalacja  kotłowa  zbudowana  jest 
z: kotła  (źródła  ciepła),  jego  osprzętu,  oraz  elementów  automatyki  i  aparatury  
kontrolno-  pomiarowej.  Instalacja  centralnego  ogrzewania  zbudowana  jest  z  grzejników, 
przewodów  oraz  armatury.  Każde  urządzenie  grzewcze,  aby  prawidłowo  funkcjonowało, 
powinno mieć aparaturę kontrolno – pomiarową wraz z elementami automatyki. W zależności 
od  rodzaju  paliwa  spalanego  w  kotle  oraz  sposobu  jego  zabezpieczenia,  a  także 
zabezpieczenia  instalacji  centralnego  ogrzewania  stosujemy  różne  sposoby  zabezpieczenia 
i regulacji pracy kotłów grzewczych. Kotły gazowe i olejowe są wyposażane w: 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

33 

−

 

ręczną regulację temperatury, 

−

 

automatyczną regulację temperatury. 
Ręczna  regulacja  temperatury  polega  na  ustawieniu  temperatury  wody  na  odpływie 

z kotła.  W tym  przypadku  kocioł  podgrzewa  wodę  do  zadanej  temperatury,  niezależnie  od 
temperatury powietrza zewnętrznego. Praca kotła, jak i cała instalacji centralnego ogrzewania, 
jest  wtedy  nieekonomiczna.  Automatyczną  regulację  temperatury  wody  na  odpływie  z  kotła 
zapewnia regulator pogodowy (rys. 26). 

Regulator pogodowy zbudowany jest z: 

−

 

czujnika temperatury powietrza zewnętrznego, 

−

 

czujnika temperatury wody wypływającej z kotła do instalacji centralnego ogrzewania, 

−

 

elektronicznego  regulatora,  który  zbiera  informacje  od  obu  czujników  temperatury  i  na 
ich podstawie steruje pracą kotła. 

 

 

Rys. 26.  Schemat regulacji pogodowej [4, s. 144] 
 

 

Rys. 27.  Schemat regulacji pogodowej z regulacją temperatury ciepłej wody [4, s. 146] 

 

Opisany  regulator  pogodowy  to  podstawowa  wersja.  Producenci  kotłów  wzbogacają 

układ regulacji o dodatkowy czujnik, który mierzy temperaturę w wybranym pomieszczeniu. 
Czujnik  ten  koryguje  wartości  temperatury  wody  zasilającej  instalację  centralnego 
ogrzewania, dokładnie dopasowując wydajność palnika kotła do bieżącego zapotrzebowania 
na  ciepło.  Automatykę  kotła,

 

wytwarzającego  ciepło  na  potrzeby  instalacji  centralnego 

ogrzewania i instalacji ciepłej wody, przedstawiono na rysunku 27.

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

34 

Układ  takiej  regulacji  pracuje  z  priorytetem  ciepłej  wody.  Jeżeli  temperatura  ciepłej 

wody  spadnie  poniżej  zadanej  wartości  (np.  40

o

C),  to  czujnik  temperatury  wody 

w podgrzewaczu wysyła  impuls do sterownika układu. W tym  momencie sterownik wyłącza 
pompę  centralnego  ogrzewania,  a  załącza  pompę  ładującą  zasobnik  ciepłej  wody.  Kocioł 
zaczyna  podgrzewać  ciepłą  wodę  do  momentu  aż  temperatura  wody  w  podgrzewaczu 
osiągnie  zadaną  wartość  np.  55

o

C.  Następnie  sterownik  kotła  wyłącza  pompę  ciepłej  wody, 

a załącza  pompę  centralnego  ogrzewania.  Regulacja  wymienników  ciepła  centralnego 
ogrzewania w węzłach ciepłowniczych odbywa się na podobnych zasadach.  
 

Zadaniem  osprzętu  urządzeń  grzewczych  jest  zapewnienie  prawidłowej  i  bezpiecznej 

pracy  instalacji  centralnego  ogrzewania  i  ciepłej  wody.  Urządzenia  grzewcze:  kotły 
i wymienniki ciepła powinny być wyposażone w osprzęt do kontroli i regulacji ich działania. 
Są  to:  manometry,  termometry.  Najczęściej  stosowane  są  termometry  rtęciowe  proste  oraz 
termometry elektroniczne z czujnikiem przylgowym (rys. 28). 

 

 

 

 

 

 

Rys. 28.  Termometr z czujnikiem przylgowym [4, s. 145] Rys. 29. Manometr [www.flamco.pl

]

 

 

Ciśnienie w  instalacjach centralnego ogrzewania mierzone  jest za pomocą  manometrów. 

Manometry  (rys.  29)  wyskalowane  są  w  jednostkach  ciśnienia:  kPa,  MPa,  bar.  Na  każdym 
manometrze  powinien  być  naniesiony  zakres  ciśnienia,  przy  którym  prawidłowo  pracuje 
urządzenie  grzewcze.  Kotły  wiszące  są  fabrycznie  wyposażane  w  manometry  lub  mają 
elektroniczne  wyświetlacze  wartości  ciśnienia,  natomiast  instalacje  kotłowe  z  kotłami 
stojącymi należy wyposażyć w manometry. Manometr zakończony jest końcówką z gwintem 
zewnętrznym M10x1. Możemy również dokonać pomiaru ciśnienia i temperatury za pomocą 
przyrządu zwanego manotermometrem. 
 

4.4.2.  Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  W jakie palniki wyposażane są kotły gazowe? 
2.  W jaki sposób odbywa się praca palnika modulacyjnego? 
3.  Jak działa gazowy, wiszący kocioł jednofunkcyjny? 
4.  Jak działa gazowy, wiszący kocioł dwufunkcyjny? 
5.  W jaki sposób zamontujesz gazowy, wiszący kocioł jednofunkcyjny? 
6.  W jaki sposób zamontujesz gazowy, wiszący kocioł dwufunkcyjny? 
7.  Jakimi urządzeniami należy zabezpieczyć gazowy kocioł stojący, pracujący w zamkniętej 

instalacji centralnego ogrzewania? 

8.  Jaką regulację mają kotły gazowe? 
9.  Jak realizowana jest ręczna regulacja temperatury wody w kotłach gazowych? 
10.  Jak realizowana jest automatyczna regulacja temperatury wody w kotłach gazowych? 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

35 

4.4.3.  Ćwiczenia 

 

Ćwiczenie 1 

Zamontuj  gazowy  dwufunkcyjny  kocioł  wiszący,  zgodnie  z  załączoną  dokumentacją 

zawartą w instrukcji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami bhp, 
2)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
3)  skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
4)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
5)  zamontować kocioł na ścianie kotłowni, 
6)  wykonać  połączenie  kotła  z  przewodem  powrotnym  instalacji  centralnego  ogrzewania, 

zgodnie z załączoną dokumentacją, 

7)  wykonać  połączenie  kotła  z  przewodem  zasilającym  instalacji  centralnego  ogrzewania, 

zgodnie z załączoną dokumentacją, 

8)  wykonać  połączenie  kotła  z  instalacją  zimnej  wody  zasilającą  wymiennik ciepłej  wody, 

zgodnie z załączoną dokumentacją, 

9)  wykonać połączenie kotła z instalacją ciepłej wody, 
10)  sprawdzić poprawność wykonania połączeń, 
11)  napełnić wodą instalację kotłową, 
12)  sprawdzić szczelność wykonanych połączeń, 
13)  uporządkować stanowisko pracy, 
14)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
15)  ocenić poprawność i estetykę wykonanego ćwiczenia. 

 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

dokumentacją techniczna zawarta w instrukcji, 

−

 

urządzenia – kocioł gazowy wiszący dwufunkcyjny, 

−

 

armatura: filtr do wody – 2 sztuki, zawór zwrotny – 2 sztuki, zawór odcinający – 4 sztuki,  

−

 

materiały pomocnicze: kształtki, łączniki, konopie, taśma teflonowa, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy oczkowych, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

komplet wkrętaków płaskich i wkrętaków krzyżakowych, 

−

 

poziomnica, 

−

 

przymiar składany, 

−

 

młotek, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura z rozdziału 6, dotycząca kotłów dwufunkcyjnych. 

 

Ćwiczenie 2 

Zamontuj  aparaturę  kontrolno-pomiarową  kotła  gazowego,  stojącego,  zgodnie 

z załączoną dokumentacją zawartą w instrukcji. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

36 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami bhp, 
2)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
3)  skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
4)  wyposażyć się w środki ochrony indywidualnej, 
5)  zamontować termometr, zgodnie z dokumentacją, 
6)  zamontować manometr, zgodnie z dokumentacją, 
7)  zamontować  przylgowy  czujnik  temperatury  na przewodzie  zasilającym kocioł,  zgodnie 

z dokumentacją, 

8)  sprawdzić poprawność montażu, 
9)  napełnić wodą instalację kotłową, 
10)  sprawdzić szczelność wykonanych połączeń, 
11)  uporządkować stanowisko pracy, 
12)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
13)  ocenić poprawność wykonania ćwiczenia. 

 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

dokumentacją techniczna zawarta w instrukcji, 

−

 

armatura 

kontrolno-pomiarowa: 

termometr, 

manometr, 

termometr 

przylgowy  

z czujnikiem, 

−

 

materiały pomocnicze: kształtki, łączniki, konopie, taśma teflonowa, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy oczkowych, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

komplet wkrętaków płaskich i wkrętaków krzyżakowych, 

−

 

urządzenie do próby ciśnieniowej, 

−

 

przymiar składany, 

−

 

młotek, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura rozdziału 6, dotycząca aparatury kontrolno-pomiarowej. 

 

4.4.4.  Sprawdzian postępów 

 

Czy potrafisz: 
 

Tak  Nie 

1) 

wyjaśnić zasadę pracy gazowego, wiszącego kotła jednofunkcyjnego? 

 

 

2) 

wyjaśnić zasadę pracy gazowego, wiszącego kotła dwufunkcyjnego? 

 

 

3) 

scharakteryzować 

sposób 

montażu 

gazowego, 

wiszącego 

kotła 

jednofunkcyjnego? 

 

 

4) 

wyjaśnić sposób montażu gazowego, wiszącego kotła dwufunkcyjnego? 

 

 

5) 

wymienić  urządzenia,  którymi  należy  zabezpieczyć  gazowy  kocioł 
stojący,  pracujący  w  systemie  zamkniętej  instalacji  centralnego 
ogrzewania? 

 

 

6) 

określić sposoby regulacji kotłów gazowych? 

 

 

7) 

wyjaśnić  sposób  automatycznej  regulacji  temperatury  wody  w  kotle 
gazowym? 

 

 

8) 

wymienić typy palnika kotła olejowego? 

 

 

9) 

wyjaśnić zasadę pracy regulatora pogodowego? 

 

 

10)  scharakteryzować sposób doboru mocy cieplnej kotła? 

 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

37 

4.5.  Grzejniki 

 

4.5.1.  Materiał nauczania 

 
Podstawowymi  odbiornikami  ciepła  w  instalacji  centralnego  ogrzewania  są  grzejniki. 
Zadaniem  grzejników  jest  przekazywanie  ciepła  od  wody  krążącej  w  instalacji  do 
pomieszczenia.  W  zależności  od  sposobu  oddawania  ciepła  grzejniki  dzielimy  na 
konwekcyjne i promieniujące. Grzejniki konwekcyjne to takie, w których przeważająca ilość 
ciepła  przekazywana  jest  do  pomieszczenia  w  wyniku  ruchu  powietrza,  czyli  unoszeniu 
ciepła. 

Grzejniki  klasyfikujemy  w  zależności  od  materiału,  z  którego  zostały  wykonane,  na 

grzejniki:  żeliwne,  stalowe,  miedziano-aluminiowe.  W  zależności  od  konstrukcji  grzejniki 
możemy  podzielić  na:  grzejniki  z  ogniw  żeliwnych,  stalowych,  miedziano-aluminiowych; 
grzejniki  z  rur  stalowych  gładkich  i  ożebrowanych,  oraz  grzejniki  stalowe  płytowe.  Każdy 
grzejnik  należy  wyposażyć  w  grzejnikowy  zawór  termostatyczny  montowany  na  gałązce 
zasilającej,  zawór  powrotny  montowany  na  gałązce  powrotnej  oraz  ręczny  zawór 
odpowietrzający.  

W  opracowaniu  przedstawiono  dwa  najbardziej  popularne  i  stosowane  rozwiązania 

przyłączenia grzejnika płytowego do instalacji centralnego ogrzewania: 

−

  podłączenie  boczne  (grzejnik  typu  C)  –  rozwiązanie  najczęściej  stosowane  (rys.  30a); 

umożliwia  ono  podłączenie  grzejnika  zarówno  z  prawej,  jak  i  z  lewej  strony.  Przewód 
zasilający należy podłączyć do górnego króćca, a powrotny do dolnego.  

−

  podłączenie odpodłogowe (rys. 30b) – w ten sposób podłączane są grzejniki typu V. Oś 

przewodu zasilającego położona jest 80 mm od bocznej krawędzi grzejnika, natomiast oś 
przewodu powrotnego 30 mm.  

  

 

 

 

 

a) 

 

 

 

b)

 

 

Rys. 30. 

Podłączenie grzejnika centralnego ogrzewania: a) boczne; b) odpodłogowe [www.purmo.com.pl] 

 

Podłączenie odpodłogowe grzejnika z instalacją centralnego ogrzewania wykonujemy za 

pomocą prostego lub kątowego zespołu odcinającego (rys. 31). Zespół ten ma z jednej strony 
połączenie  rozłączne  ¾”,  za  pomocą  którego  łączymy  zespół  odcinający  z  grzejnikiem,  zaś 
z drugiej strony ma gniazdo umożliwiające podłączenie do instalacji centralnego ogrzewania, 
wykonanej  z  rur  miedzianych  lub  tworzyw  sztucznych.  Zespół  odcinający  ma  wbudowane 
dwa  zawory  kulowe,  dzięki  którym  możemy  odłączyć  grzejniki  od  instalacji  centralnego 
ogrzewania bez konieczności spuszczania z niej wody. 
 

 

 

a) 

 

 

b)

 

Rys. 31.  Zespół odcinający do grzejników kompaktowych a) prosty, b) kątowy  [www.valvex.pl] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

38 

Na  polskim  rynku  dostępne  są  grzejniki  płytowe  między  innymi  firm:  PURMO, 

CosmoNova,  DeLonghi,  Radson,  Sterland.  Grzejniki  płytowe  PURMO  produkowane  są 
o wysokościach  300,  450,  600,  900  mm  oraz  w  typoszeregu  długości  od  400  do  3000mm. 
Grzejniki  płytowe:  typu  C  są  zasilane  z  boku,  a  grzejniki  płytowe  typu  V  mogą  być 
podłączone  do  instalacji  centralnego  ogrzewania  od  dołu.  Grzejniki  typu  V  mają  fabrycznie 
wmontowany  zawór  termostatyczny.  Grzejniki  płytowe  można  instalować  tylko 
w pomieszczeniach o małej wilgotności, a więc w pomieszczeniach mieszkalnych (pokojach). 
Grzejników  płytowych  nie  wolno  instalować  w  łazienkach.  Radiator,  to  dodatkowa  blaszka 
przyspawana  do  płyt  grzejnika,  dzięki  której  zwiększona  zostaje  powierzchnia  wymiany 
ciepła  pomiędzy  grzejnikiem  a  powietrzem  w  pomieszczeniu,  co  powoduje,  że  grzejnik 
oddaje więcej ciepła. 

Grzejniki C i V są wykonywane jako: 

−

 

typ 11 – jednopłytowe z radiatorem, 

−

 

typ 21s – dwupłytowe z jednym radiatorem, 

−

 

typ 22 – dwupłytowe z dwoma radiatorami, 

−

 

typ 33 – trójpłytowy z trzema radiatorami. 
Przykładowe  oznaczenie  grzejnika  jest następujące:  V22/450/1200;  oznacza  to, grzejnik 

dwupłytowy,  zasilany  od  dołu  z  dwoma radiatorami ciepła, o  wysokości  450  mm  i  długości 
1200  mm.  Grzejniki  płytowe  mocujemy  do  ściany  za  pomocą  zaczepów  montażowych 
(rys. 31a) lub za pomocą stojaków (rys. 31b), które są przykręcane do podłogi. 

 

 

 

a) 

 

 

b) 

Rys. 32.  Mocowania grzejników: a) zaczepy montażowe, b)wsporniki [www.purmo.pl] 

 

W 

pomieszczeniach: 

gospodarczych, 

garażach, 

warsztatach, 

inwentarskich, 

hodowlanych,  ogrodniczych  często  stosuje  się  grzejniki  z  rur  stalowych  gładkich  
(rys. 33a, 33b) lub z rur stalowych ożebrowanych typu Favier (rys. 33c). 
 

 

– 

b) 

 

 

 

 

 

c) 

Rys. 33.  Grzejniki z rur stalowych: a) gładkich, b) ożebrowanych typu Favier [2, s. 174] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

39 

4.5.2.  Pytania sprawdzające 

 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Z jakich materiałów wykonywane są grzejniki? 
2.  W jaką armaturę powinien być wyposażony grzejnik? 
3.  W jaki sposób montujemy grzejniki płytowe? 
4.  Co to jest radiator ciepła? 
5.  W jakiej pozycji należy montować zawór termostatyczny? 
6.  Wyjaśnić przykładowe oznaczenie grzejnika PURMO? 
7.  W jakim miejscu należy sytuować grzejniki? 
8.  Ile powinien wynosić minimalny odstęp grzejnika od podłogi? 
9.  W jakich pomieszczeniach nie mogą być montowane grzejniki płytowe? 
 

4.5.3.  Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Dobierz  i usytuuj grzejnik w pomieszczeniu, zgodnie z załączoną dokumentacją zawartą 

w instrukcji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  zaopatrzyć się w notatnik oraz przybory do pisania i rysowania, 
3)  przeanalizować sposób doboru grzejnika, 
4)  dobrać grzejnik oraz usytuować go w pomieszczeniu, 
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
6)  ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania, 

−

 

katalog grzejników, 

−

 

arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, 

−

 

przybory do pisania i rysowania, kalkulator, 

−

 

literatura z rozdziału 7 (pozycja nr 3 i 5). 

 
Ćwiczenie 2 

Wymień  grzejnik  centralnego  ogrzewania,  zgodnie  z  dokumentacją  techniczną  zawartą 

w instrukcji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  przeanalizować dokumentację techniczną, 
3)  zgromadzić materiały do wykonania ćwiczenia, 
4)  skompletować narzędzia i sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
5)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
6)  przeanalizować dokumentację techniczną instalacji centralnego ogrzewania, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

40 

7)  zakręcić  zawory  odcinające  na  pionie  zasilającym  i  powrotnym  instalacji  centralnego 

ogrzewania, 

8)  spuścić wodę z pionu instalacji do poziomu demontowanego grzejnika, 
9)  zdemontować grzejnik, 
10)  wyposażyć grzejnik w: zawór termostatyczny, zawór powrotny, odpowietrznik, 
11)  zamontować nowy grzejnik, 
12)  ustawić nastawę wstępną na zaworze termostatycznym, zgodnie z dokumentacją, 
13)  zamontować głowicę termostatyczną, 
14)  odkręcić zawory odcinające na pionie zasilającym i powrotnym, 
15)  uzupełnić instalację wodą do wymaganego ciśnienia, 
16)  odpowietrzyć pion centralnego ogrzewania, 
17)  odpowietrzyć grzejniki przyłączone do tego pionu, 
18)  sprawdzić szczelność wykonanych połączeń, 
19)  uporządkować stanowisko pracy, 
20)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
21)  ocenić poprawność wykonania ćwiczenia. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy:

 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania, 

−

 

dokumentacją techniczna instalacji centralnego ogrzewania, 

−

 

grzejnik centralnego ogrzewania, 

−

 

wyposażenie grzejnika: zawór termostatyczny, głowica termostatyczna, zawór powrotny,  

−

 

odpowietrznik ręczny, 

−

 

materiały pomocnicze: konopie, pakuły lniane, taśma teflonowa, pasta uszczelniająca, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy oczkowych, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

komplet wkrętaków płaskich i krzyżakowych, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura z rozdziału 6. 

 

4.5.4.  Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak  Nie 

1) 

wymienić materiały z których wykonywane są grzejniki? 

 

 

2) 

wymienić armaturę grzejnika płytowego? 

 

 

3) 

zamontować zawór termostatyczny? 

 

 

4) 

ustawić nastawę wstępną na zaworze termostatycznym? 

 

 

5) 

zamontować grzejnik centralnego ogrzewania? 

 

 

6) 

odpowietrzyć grzejnik centralnego ogrzewania? 

 

 

7) 

usytuować grzejnik centralnego ogrzewania w pomieszczeniu? 

 

 

8) 

dobrać grzejnik do pomieszczenia? 

 

 

9) 

wyjaśnić zapis V22/450/1200? 

 

 

10)  dobrać  materiał  i  technologię  do  wykonania  podłączenia  grzejnika  do 

instalacji centralnego ogrzewania? 

 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

41 

4.6.  Ogrzewanie grawitacyjne 

 

4.6.1.  Materiał nauczania 

 

Instalacja centralnego ogrzewania zbudowana jest z  następujących elementów: kotła  lub 

innego  źródła  ciepła,  grzejników,  armatury  (zaworów),  połączonych  miedzy  sobą 
przewodami.  Przewody  instalacji  centralnego  ogrzewania,  mogą  być  wykonywane  z  rur 
stalowych,  miedzianych  lub rur z tworzywowych. Czynnikiem, który przenosi  ciepło z kotła 
do odbiorników (grzejników) jest najczęściej woda o maksymalnej temperaturze 95

o

C. 

Klasyfikacja instalacji centralnego ogrzewania możemy dokonać ze względu na: 

a)  sposobu wymuszenia krążenia czynnika grzewczego: 

−

 

ogrzewanie grawitacyjne, 

−

 

ogrzewanie pompowe. 

b)  sposób rozprowadzenia przewodów: 

−

 

z rozdziałem górnym, 

−

 

z rozdziałem dolnym (w układzie poziomym lub rozdzielaczowym), 

c)  sposób zabezpieczenia instalacji: 

−

 

naczyniem wzbiorczym otwartym, 

−

 

zaworem bezpieczeństwa i przeponowym naczyniem wzbiorczym. 

 
Zasada  działania  ogrzewania  grawitacyjnego  polega  na  wykorzystaniu  zjawiska  zmiany 

gęstości  wody  wywołanej  zmianą  jej  temperatury  (rys.  34).  Ogrzewanie  grawitacyjne  może 
być wykonywane z rozdziałem górnym lub dolnym.  

 

Rys. 34.  Schemat ogrzewania grawitacyjnego [3, s. 188] 

 
Ogrzewanie grawitacyjne z rozdziałem dolnym (rys. 35) to instalacja, w której przewody 

rozprowadzające  gorącą  wodę  prowadzone  są  w  piwnicy  budynku.  Od  tych  przewodów 
poprowadzona  jest  dalsza  część  instalacji.  W  ogrzewaniu  z  rozdziałem  górnym  główny 
przewód  instalacji  doprowadza  gorącą  wodę  na  poddasze  budynku,  skąd  jest  ona 
rozprowadzona  w  całym  budynku.  Ogrzewanie  grawitacyjne  stosuje  się  w  budynkach, 
w których  pozioma  odległość  od  źródła  ciepła  do  najdalszego  pionu  nie  przekracza  25  m, 
a różnica  wysokości  pomiędzy  źródłem  ciepła  i  najniżej  położonym  grzejnikiem  wynosi  co 
najmniej 2 m. 

Ogrzewanie grawitacyjne to: 

−

 

pewność działania (nie potrzebna jest energia z zewnątrz np. do napędu pompy), 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

42 

−

 

niskie ciśnienie wody wynikające tylko z ciśnienia hydrostatycznego. 
Ogrzewanie grawitacyjne posiada następujące wady: 

−

 

duża bezwładność (brak możliwości regulacji), 

−

 

duże średnice przewodów w porównaniu z ogrzewaniem pompowym, 

−

 

duża pojemność wodna instalacji, 

−

 

kłopoty z prowadzeniem przewodów. 

 

 

Rys 35.  Schemat instalacji ogrzewania grawitacyjnego z rozdziałem dolnym [3, s. 167] 

  

Instalację  ogrzewania  grawitacyjnego  należy  wykonywać  z  przewodów  stalowych  lub 

miedzianych  (rur  z  tworzywowych  nie  należy  montować,  w  instalacjach  grawitacyjnych,  ze 
względu  na  zbyt  wysoką  temperaturę  czynnika  grzewczego,  nawet  do  100

o

C).  Aby 

ogrzewanie  grawitacyjne  prawidłowo  funkcjonowało  musi  być  spełniony  następujący 
warunek: 
 

∆ p 

cz 

> (R L + Z)

obiegu

 [Pa] 

∆ p 

cz 

= 

∆p

gr

 = g 

• h • (ς

p

 – 

ς

z

) [ Pa ]  

w którym: 

−

 

g – przyspieszenie ziemskie; 9,81[m/s

2

], 

−

 

h  –  różnica  wysokości  pomiędzy  środkiem  kotła,  a  środkiem  rozpatrywanego  grzejnika 
w danym obiegu [m], 

−

 

ς

p

 – gęstość wody na powrocie do kotła [kg/m

3

], 

−

 

ς

z – 

gęstość wody na wyjściu z kotła [kg/m

3

], 

−

 

R – jednostkowa strata ciśnienia [Pa/m], 

−

 

L – długość odcinka instalacji [m], 

−

 

Z – wartość strat ciśnienia spowodowana oporami miejscowymi [Pa], 

−

 

∆

p

cz

 ciśnienie czynne [Pa], 

−

 

∆

p

gr

 – ciśnienie grawitacyjne [Pa], 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

43 

4.6.2.  Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Z jakich elementów zbudowana jest instalacja centralnego ogrzewania? 
2.  Jaka jest maksymalna temperatura wody w instalacji centralnego ogrzewania? 
3.  Jaki jest podział instalacji centralnego ogrzewania? 
4.  Jak działa ogrzewanie grawitacyjne? 
5.  Jakie warunki są konieczne do pracy ogrzewania grawitacyjnego? 
6.  Z  jakich  materiałów  można  wykonać  rury,  z  których  możemy  wykonać  ogrzewanie 

grawitacyjne? 

7.  Jakie zadanie pełni w instalacji grawitacyjnej naczynie wzbiorcze otwarte? 
 

4.6.3.  Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Narysuj  schemat  instalacji  grawitacyjnej  centralnego  ogrzewania  z  rozdziałem  dolnym 

dla budynku jednorodzinnego, zgodnie z wytycznymi umieszczonymi w instrukcji ćwiczenia. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  wrysować grzejniki centralnego ogrzewania na rzucie kondygnacji, 
3)  narysować schemat instalacji grawitacyjnej, 
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia, 

−

 

podkład budowlany budynku jednorodzinnego, 

−

 

arkusz papieru formatu A4, 

−

 

długopis, linijka, ołówek, gumka, 

−

 

literatura z rozdziału 6, dotycząca ogrzewania grawitacyjngo. 

 
Ćwiczenie 2 

Zamontuj naczynie wzbiorcze otwarte do instalacji kotłowej, w której źródłem ciepła jest 

kocioł na paliwo stałe, zgodnie z dokumentacją zawartą w instrukcji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  przeanalizować dokumentację techniczną zadania, 
3)  zgromadzić materiały do wykonania ćwiczenia, 
4)  skompletować narzędzia i sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
5)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
6)  zaplanować miejsce usytuowania naczynia wzbiorczego otwartego, 
7)  zamontować naczynie wzbiorcze otwarte, 
8)  połączyć naczynie wzbiorcze otwarte z instalacją kotłową, 
9)  sprawdzić poprawność wykonanego montażu, 
10)  napełnić wodą instalację kotłową, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

44 

11)  sprawdzić szczelność wykonanych połączeń, 
12)  uporządkować stanowisko pracy, 
13)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
14)  ocenić poprawność i estetykę wykonanego ćwiczenia. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania, 

−

 

naczynie wzbiorcze otwarte, rury stalowe, kształtki, 

−

 

materiały pomocnicze: konopie lniane, pasta uszczelniająca, kołki rozporowe ze śrubami, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

wiertarka udarowa z kompletem wierteł, 

−

 

gwintownica, 

−

 

imadło do rur, 

−

 

piłka do metalu, 

−

 

komplet wkrętaków, 

−

 

młotek, 

−

 

literatura z rozdziału 6, dotycząca montażu naczyń wzbiorczych. 

 

4.6.4.  Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak  Nie 

1) 

wymienić  elementy  z  których  zbudowana  jest  instalacja  centralnego 
ogrzewania? 

 

 

2) 

przedstawić podział instalacji centralnego ogrzewania  

 

 

3) 

podać  maksymalna  temperaturę  wody  w  instalacji  centralnego 
ogrzewania? 

 

 

4) 

wyjaśnić sposób działania ogrzewania grawitacyjnego? 

 

 

5) 

określić miejsce montażu naczynia wzbiorczego otwartego? 

 

 

 

6) 

wykonać  zestawienie  materiału  dla  montażu  naczynia  wzbiorczego 
otwartego? 

 

 

7) 

wymienić warunki pracy ogrzewania grawitacyjnego? 

 

 

8) 

wyjaśnić zasadę pracy naczynia wzbiorczego otwartego? 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

45 

4.7.  Ogrzewanie pompowe 

 

4.7.1.  Materiał nauczania 

 

 

Pompowe  instalacje  centralnego  ogrzewania  są w  Polsce  najbardziej  rozpowszechnione. 

W instalacji  pompowej  przepływ  wody  wymusza  pompa  obiegowa.  Zadaniem  pompy  jest 
pokonanie  oporów  przepływu  wody  w  instalacji  spowodowanych  oporami  tarcia 
w przewodach  oraz  oporami  miejscowymi  (kształtek,  armatury  i  urządzeń).  Ogrzewanie 
pompowe pozwala na większą swobodę prowadzenia przewodów, a ich średnice są mniejsze 
niż  w  ogrzewaniu  grawitacyjnym.  Mamy  możliwość  montażu  grzejnika  poniżej  kotła 
centralnego  ogrzewania,  instalacja  ma  mniejszą  bezwładność  cieplną, a  tym  samym  rozruch 
instalacji  jest  szybszy  niż  ogrzewania  grawitacyjnego.  Rozróżniamy  instalacje  systemu 
otwartego oraz systemu zamkniętego. 

Instalacja  centralnego ogrzewania systemu otwartego (rys.  36) to taka, w  której  krążąca 

woda w instalacji styka się  bezpośrednio  z powietrzem poprzez  naczynie wzbiorcze otwarte. 
Instalacje,  w  których  źródłem  ciepła  jest  kocioł  na  paliwo  stałe  należy  projektować 
i wykonywać  jako  instalacje  centralnego  ogrzewania  systemu  otwartego,  zabezpieczone 
naczyniem wzbiorczym otwartym. W tego typu instalacjach, pompa może być zainstalowana 
na  przewodzie,  którym  woda  powraca  z  instalacji  centralnego  ogrzewania  do  kotła  lub  na 
przewodzie,  którym  woda  gorąca  płynie  do  grzejników.  Instalacja  systemu  otwartego  może 
być  wykonywana  zarówno  z  rozdziałem  górnym,  jak  i  dolnym.  Najbardziej 
rozpowszechnione  są  instalacje  z  rozdziałem  dolnym.  Instalacje  należy  wykonywać  z  rur 
stalowych (dopuszcza się wykonanie instalacji z rur miedzianych). 

 

 

 

Rys. 36.  Schemat instalacji centralnego ogrzewania systemu otwartego [3 s. 199] 

 

W instalacji systemu zamkniętego, woda krążąca w instalacji centralnego ogrzewania nie 

styka  się  z  powietrzem.  Instalacja,  w  której  źródłem  ciepła  są  kotły  na  paliwo  gazowe  (gaz 
ziemny)  lub  paliwo  ciekłe  (olej  opałowy)  pracują  z  reguły  w  systemie  zamkniętym  i  są 
zabezpieczone  zaworem  bezpieczeństwa  oraz  przeponowym  naczyniem  wzbiorczym,  przy 
czym  pompa  obiegowa  może  być  zamontowana  na  powrocie  lub  zasilaniu.  Zalecane 
parametry instalacji 75/65

o

C (dopuszcza się inne parametry instalacji np. 75/60

o

C). Instalacje 

tego  typu  z  reguły  pracują  z  rozdziałem  dolnym  w  układzie  poziomym  –  trójnikowym 
(rys. 37)  lub  rozdzielaczowym  (rys.  38).  Układ  rozdzielaczowy  to  taki,  w  którym  każdy 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

46 

grzejnik  zasilany  jest  oddzielną  parą  przewodów  prowadzoną  po  stropie  danej  kondygnacji. 
Przewody  prowadzone  od  grzejnika  do  szafki  rozdzielaczowej,  wykonane  są  z  jednego 
odcinka.  Przewody  te  należy  prowadzić  w  rurze  osłonowej  typu  „peszel”  lub  w  izolacji 
cieplnej.  System  ten  pozwala  na  skuteczniejszą  regulację  instalacji  niż  w  przypadku 
ogrzewania  w  układzie  trójnikowym  oraz  umożliwia  pomiar  ilości  zużywanego  ciepła. 
Instalacje wykonywane są z rur miedzianych lub rur tworzywowych. Rury miedziane łączone 
są za pomocą  lutowania  lutem  miękkim,  natomiast rury z tworzyw sztucznych  łączone  są za 
pomocą połączeń zaciskowych skręcanych lub zaprasowywanych. 

 

Rys. 37.  Schemat instalacji centralnego ogrzewania w układzie poziomym – trójnikowym [8, s, 42] 

 

 

Rys.38.  Schemat instalacji centralnego ogrzewania w układzie poziomym – rozdzielaczowym [8, s. 40] 

 

W  budownictwie  wielorodzinnym  do  końca  lat  dziewięćdziesiątych,  instalacje 

centralnego ogrzewania projektowano z rozdziałem dolnym. 
 

Nowoczesne  rozwiązanie 

instalacji  centralnego  ogrzewania  w 

budownictwie 

wielorodzinnym  przedstawiono  na  rysunku  39.  Główny  pion  zasilający  mieszkania 
poprowadzony  jest  na  klatce  schodowej.  Od  pionu  tego  do  każdego  mieszkania 
poprowadzona jest instalacja centralnego ogrzewania w pętli poziomej. Instalacja odcięta jest 
od  pionu  zaworami.  Jest  ona  ułożona  w  warstwie  podłogowej,  wykonana  najczęściej  z  rur 
polietylenowych  łączonych  w  technologii  zaciskowej  –  zaprasowywanej.  Grzejniki  zasilane 
są od dołu i łączone z instalacją za pomocą zespołu odcinającego prostego lub kątowego. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

47 

 

 

Rys. 39.  Instalacja centralnego ogrzewania [8, s. 26] 

 

Ogrzewanie  płaszczyznowe  to  takie,  w  którym  ciepło  przekazywane  jest  do 

pomieszczenia  za  pośrednictwem  otaczających  przegród.  W  zależności  od  usytuowania 
płaszczyzny grzejnej rozróżniamy ogrzewanie płaszczyznowe: podłogowe, ścienne, sufitowe. 
Ogrzewanie  podłogowe  jest  systemem  ogrzewania  niskotemperaturowego,  w  którym  70% 
energii  (ciepła)  przekazywane  jest  do  pomieszczenia  przez  promieniowanie,  a  tylko  30% 
przez konwekcję. Nośnikiem ciepła w tego typu ogrzewaniach jest woda. Parametry instalacji 
to np.: 50/40

o

C, 45/35

o

C.  

Ogrzewanie  to  zapewnia  poczucie  komfortu  cieplnego,  dzięki  równomiernemu 

rozchodzeniu się ciepła w pomieszczeniu, od podłogi do sufitu (odczuwamy przyjemne ciepło 
przez  stopy  na  podłodze  i  optymalną  temperaturę  na  wysokości  głowy).  Podstawowym 
elementem ogrzewania podłogowego jest spirala grzejna ułożona  na stropie na odpowiedniej 
warstwie  izolacji  cieplnej  (rys.  40).  Spirala grzejna  może  być  ułożona w  formie  ślimaka  lub 
wężownicy.  System  ogrzewania  podłogowego  pozwala  na  uzyskanie  w ogrzewanym 
pomieszczeniu 

bardziej 

równomiernego 

rozkładu 

temperatury 

niż 

w ogrzewaniu 

grzejnikowym.  Instalacje  ogrzewania  podłogowego  mogą  być  wykonywane  z rur 
miedzianych  miękkich  lub  rur  z  tworzyw  sztucznych.  Spiralę  grzejną  należy  wykonać 
z jednego odcinka rury, rozwijanej ze zwoju.

 

 

 

 

Rys. 40.  Spirala grzejna ogrzewania podłogowego [www.purmo.com.pl]

 

 
 

Po  wykonaniu  instalacji  centralnego  ogrzewania,  zgodnie  z  dokumentacją  –  projektem 

technicznym,  przystępujemy  do  przeprowadzenia  próby  szczelności.  Próbę  szczelności 
przeprowadzamy: 

−

 

po dokładnym przepłukaniu instalacji wodą, 

−

 

przed zakryciem instalacji w bruzdach i kanałach, 

−

 

przed pomalowaniem elementów instalacji, 

−

 

przed wykonaniem izolacji cieplnej. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

48 

Próba  szczelności  instalacji  powinno  być  przeprowadzona  za  pomocą  wody 

a w uzasadnionych  przypadkach,  sprężonego  powietrza.  Próbie  szczelności  poddawana  jest 
tylko  instalacja  centralnego  ogrzewania  bez  urządzeń  (kotły,  grzejniki)  oraz  armatury 
zabezpieczającej,  regulacyjnej,  odpowietrzającej.  Próbę  szczelności  przeprowadzamy  na 
zimno i na gorąco. 

Kolejność etapów przeprowadzenia próby szczelności: 

−

 

napełniamy instalację zimną wodą, 

−

 

sprawdzamy  szczelność  instalacji  pod  ciśnieniem  statycznym;  próba  polega  na 
sprawdzeniu czy nie występują przecieki wody lub roszenie powierzchni instalacji. 
Próbę  szczelności  wykonujemy  ręczną  pompą  do  badania  szczelności  (rys.  41).  Pompa 

powinna  być  wyposażona  w  zbiornik  z  wodą,  zawór  odcinający,  zawór  spustowy  oraz 
manometr.  Manometr  powinien  mieć  tarczę  o  średnicy  minimum  150  mm,  a  jego  zakres 
pomiarowy  powinien  być  o  50%  większy  niż  ciśnienie  próbne.  Działka  elementarna,  przy 
zakresie pomiarowym manometru do 10 bar, powinna wynosić 0,1 bara. 
 

 

Rys. 41.  Ręczna pompa do przeprowadzenia prób szczelności [www.rotenrberger.pl] 

 

Ciśnienie  próbne  w  budynkach  instalacji  centralnego  ogrzewania  o  maksymalnej 

temperaturze  czynnika  grzewczego  (wody) nie  przekraczającej  100

o

C, powinno  wynosić  nie 

mniej niż ciśnienie robocze + 2 bary, lecz nie mniej niż 4 bary. 

Ciśnienie próbne w budynkach ogrzewania podłogowego, powinno wynosić nie mniej niż 

ciśnienie robocze + 2  bary,  lecz  nie  mniej niż 9 bar. Ciśnienie robocze powinno być podane 
w projekcie  technicznym  instalacji  centralnego  ogrzewania.  Czas  trwania  próby  szczelności 
instalacji  zależy  od  rodzaju  przewodów,  z  jakich  została  ona  wykonana.  W  przypadku 
instalacji  wykonanych z rur stalowych lub  miedzianych  w technologii spawanej (lutowanej), 
próbę  uważamy  za  pozytywną,  jeżeli  w  czasie  ½  godziny  manometr  nie  wykaże  spadku 
ciśnienia.  Po  wykonaniu  próby  szczelności  sporządzamy  protokół,  w  którym  powinny  się 
znaleźć następujące informacje: 

−

 

data przeprowadzenia próby szczelności, 

−

 

obiekt na którym przeprowadzono próbę szczelności, 

−

 

nazwiska osób biorących udział w próbie szczelności, 

−

 

wartość ciśnienia próbnego, 

−

 

wynik próby szczelności (próba szczelności wypadła: pozytywnie lub negatywnie), 

−

 

podpisy osób uczestniczących w próbie szczelności. 

 

Wykonawca instalacji powinien przeprowadzić próbę szczelności w obecności inwestora, 

a w przypadku  małego  obiektu  budowlanego,  do  którego  należy  zaliczyć  budynek 
jednorodzinny, w obecności właściciela obiektu. Po pozytywnej próbie szczelności,  możemy 
przystąpić  do  montażu  urządzeń  (kotła,  grzejników)  oraz  armatury.  Następnie  wykonujemy 
regulację  wstępną,  zgodnie  z  dokumentacją  techniczną  (projektem  instalacji  centralnego 
ogrzewania).  Po  wykonaniu  prac  montażowych  i  regulacji,  napełniamy  instalację  wodą. 
Przeprowadzamy  następnie  próbę  szczelności  na  gorąco.  Polega  ona  na  uruchomieniu 
instalacji  centralnego  ogrzewania  i  podniesieniu  temperatury  wody  w  instalacji  do 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

49 

maksymalnej  wartości (zgodnie z dokumentacją techniczną) w czasie 72 godzin. Po upływie 
tego czasu w celu sprawdzenia poprawności działania wykonujemy pomiary:

 

−

 

temperatury powietrza zewnętrznego, 

−

 

temperatury  wody  w  instalacji  centralnego  ogrzewania,  (wartość  temperatury  wody 
powinna być określona w zależności od temperatury zewnętrznej), 

−

 

temperatury powietrza w ogrzewanych pomieszczeniach.  
Temperatura  w  pomieszczeniach

 

mieszkalnych  powinna  wynosić  +  20

o

C,  natomiast 

w łazience  +  24

o

C.

 

W  przypadku,  gdy  w  niektórych pomieszczeniach temperatura  będzie  za 

niska lub za wysoka, należy dokonać ponownej regulacji instalacji.

 

 

4.7.2.  Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie zalety ma ogrzewanie pompowe w porównaniu z ogrzewaniem grawitacyjnym? 
2.  W jaki sposób zabezpieczona jest instalacja centralnego ogrzewania systemu otwartego? 
3.  W  jaki  sposób  zabezpieczona  jest  instalacja  centralnego  ogrzewania  systemu 

zamkniętego? 

4.  Jak działa ogrzewanie w systemie rozdzielaczowym? 
5.  Jak działa ogrzewanie w systemie trójnikowym? 
6.  Kiedy przeprowadzamy próbę szczelności instalacji centralnego ogrzewania? 
7.  Ile wynosi ciśnienie próbne instalacji centralnego ogrzewania? 
8.  W jaki sposób przeprowadzamy próbę szczelności instalacji centralnego ogrzewana? 
9.  Jakie znasz rodzaje ogrzewania płaszczyznowego? 
 

4.7.3.  Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Zmontuj  fragment  instalacji  centralnego  ogrzewania  z  rozdziałem  dolnym  z  rur 

miedzianych wraz z wyposażeniem, zgodnie z załączoną dokumentacją zawartą w instrukcji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  przeanalizować dokumentację zadania, 
3)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami bhp, 
4)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
5)  skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
6)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
7)  wyznaczyć osie przewodów fragmentu instalacji centralnego ogrzewania z rozdziałem 

górnym, 

8)  wyznaczyć miejsce montażu punktów mocowania rury miedzianej, 
9)  zamocować uchwyty do mocowania rury, 
10)  przygotować odcinki rur miedzianych do montażu, 
11)  zamocować rury w uchwytach, zgodnie z dokumentacją, 
12)  połączyć rury za pomocą lutowania lutem miękkim, 
13)  uporządkować stanowisko pracy, 
14)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
15)  dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia. 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

50 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania, 

−

 

rury miedziane o średnicach zgodnych z dokumentacją zadania, 

−

 

kształtki miedziane, łączniki ze stopów miedzi, zgodnie z dokumentacją, 

−

 

uchwyty z kołkiem do mocowania rur, 

−

 

materiały pomocnicze: cyna do lutowania miękkiego, topnik, taśma teflonowa, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy oczkowych, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

komplet wkrętaków płaskich, 

−

 

komplet wkrętaków krzyżakowych, 

−

 

poziomnica, 

−

 

przymiar składany, 

−

 

młotek, 

−

 

przecinarka krążkowa, 

−

 

kalibrowniki, 

−

 

wiertarka udarowa z kompletem wierteł, 

−

 

komplet palników do lutowania miękkiego, butla z gazem, 

−

 

sprzęt gaśniczy, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura z rozdziału 6. 

 
Ćwiczenie 2 

Zmontuj  fragment  instalacji  centralnego  ogrzewania  z  rozdziałem  dolnym  z  rur 

tworzywowych typu PEX/Al/PEX wraz z wyposażeniem, zgodnie z załączoną dokumentacją 
zawartą w instrukcji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami bhp, 
2)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
3)  skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
4)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
5)  wyznaczyć osie przewodów fragmentu instalacji, 
6)  wyznaczyć miejsce montażu punktów mocowania rury typu PEX/Al/PEX, 
7)  zamocować uchwyty do mocowania rury, 
8)  przygotować odcinki rur z PEX/Al/PEX do montażu, 
9)  wykonać połączenie rur PEX/Al/PEX z pionem zasilającym i powrotnym, 
10)  zamontować rurę osłonową typu „peszel”, 
11)  ułożyć i zamocować w uchwytach rury, zgodnie z dokumentacją, 
12)  zamontować zawory odcinające na końcach rur, 
13)  uporządkować stanowisko pracy, 
14)  ocenić jakość wykonanego ćwiczenia, 
15)  ocenić poprawność i estetykę wykonanego ćwiczenia. 
 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

51 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia, 

−

 

film  dydaktyczny  prezentujący  technologię  montażu  instalacji  centralnego  ogrzewania  
z rur typu PEX/Al/PEX, 

−

 

rury typu PEX/Al/PEX o średnicach zgodnych z dokumentacją zadania, 

−

 

zawory kulowe ½”, 

−

 

kształtki do połączeń zaciskowych, zgodnie z dokumentacją, 

−

 

rura typu „peszel”, zgodnie z dokumentacją, 

−

 

uchwyt z kołkiem do mocowania rur, 

−

 

materiały pomocnicze: taśma teflonowa, kołki plastikowe, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy oczkowych, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

komplet wkrętaków płaskich i krzyżakowych, 

−

 

poziomnica, 

−

 

przymiar składany, 

−

 

młotek, 

−

 

wiertarka udarowa z kompletem wierteł, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

literatura z rozdziału 6. 

 

4.7.4.  Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1)  wymienić zalety ogrzewania pompowego? 

 

 

2)  wyjaśnić  sposób  zabezpieczenia  instalacji  centralnego  ogrzewania  

w systemie zamkniętym? 

 

 

3)  narysować  schemat  instalacji  centralnego  ogrzewania  w  układzie 

poziomym – trójnikowym? 

 

 

4)  narysować  schemat  instalacji  centralnego  ogrzewania  w  systemie 

rozdzielaczowym? 

 

 

5)  przeprowadzić próbę szczelności instalacji centralnego ogrzewania? 

 

 

6)  określić wartość ciśnienia próbnego dla ogrzewania grzejnikowego? 

 

 

7)  określić wartość ciśnienia próbnego dla ogrzewania podłogowego? 

 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

52 

4.8.  Konserwacja instalacji 

 

4.8.1.  Materiał nauczania 

 
 

Urządzenia grzewcze (kotły i wymienniki ciepła) oraz instalacje centralnego ogrzewania, 

są  eksploatowane  w  większości  przypadków  z  wykorzystaniem  systemów  automatycznej 
regulacji.  Aby  jednak  urządzenia  te  pracowały  niezawodnie,  niezbędna  jest  właściwa  ich 
eksploatacja  i  konserwacja  przez  odpowiednio  przeszkolone  służby  techniczne.  Pracownicy 
zajmujący  się  eksploatacją  urządzeń  grzewczych  oraz  instalacji  centralnego  ogrzewania 
powinni  posiadać  świadectwo  kwalifikacyjne  uprawniające  do  eksploatacji  urządzeń, 
instalacji  i  sieci  (świadectwo  kwalifikacyjne  E).  Do  podstawowych  prac  wykonywanych 
przez służby eksploatacyjne należą: 

−

 

bieżąca konserwacja instalacji centralnego ogrzewania, 

−

 

bieżąca konserwacja urządzeń grzewczych (kotłów, wymienników ciepła), 

−

 

spuszczanie wody z instalacji centralnego ogrzewania, 

−

 

czyszczenie kotłów, 

−

 

napełnianie instalacji centralnego ogrzewania wodą, 

−

 

przygotowanie urządzeń, podlegających pod dozór techniczny do odbioru, 

−

 

przygotowanie kotłów i węzłów ciepłowniczych do rozruchu, 

−

 

przygotowanie kotłów i węzłów ciepłowniczych do przerwy letniej. 

 

Bieżąca  konserwacja  instalacji  centralnego  ogrzewania  i  instalacji  kotłowej  polega  na 

systematycznych  przeglądach,  ocenie  stanu  technicznego  i  niezwłocznym  usuwaniu 
zauważonych nieprawidłowości, do których możemy zaliczyć: 

−

 

przecieki na połączeniach gwintowanych, 

−

 

przecieki na połączeniach kołnierzowych, 

−

 

przecieki na dławnicach zaworów, 

−

 

przecieki na dławnicach pomp, 

−

 

korozje przewodów i armatury. 

 

Przecieki  na  połączeniach  gwintowanych,  można  usunąć  poprzez  wykonanie 

następujących czynności: 

−

 

odciąć dopływ wody do naprawianego odcinka instalacji, 

−

 

spuścić wodę z naprawianego odcinka instalacji, 

−

 

zdemontować przeciekające połączenie, 

−

 

oczyścić zdemontowane elementy, 

−

 

nawinąć na gwint konopie lniane zgodnie z kierunkiem wskazówek zegarka (rys. 42), 

−

 

posmarować nawinięte konopie pastą uszczelniającą, 

−

 

skręcić elementy instalacji, 

−

 

sprawdzić poprawność wykonania połączenia, 

−

 

napełnić wodą naprawiany odcinek instalacji, 

−

 

sprawdzić szczelność naprawionego odcinka instalacji. 

 

Rys. 42.  Prawidłowe nawijanie włókien konopnych na gwint [www.muratordom.pl] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

53 

 

Przecieki  na  połączeniach  kołnierzowych  można  usunąć  poprzez  wykonanie 

następujących czynności: 

−

 

odciąć dopływ wody do naprawianego odcinka instalacji, 

−

 

spuścić wodę z naprawianego odcinka instalacji, 

−

 

rozkręcić połączenie kołnierzowe, 

−

 

oczyścić płaszczyzny kołnierzy, 

−

 

wyciąć  uszczelkę  o  grubości  od  2  do  3  mm.  Materiał  na  uszczelkę  dobieramy, 
uwzględniając  parametry  pracy  (ciśnienie,  temperatura).  Materiałem  tym  może  być: 
guma, fibra, 

−

 

włożyć uszczelkę pomiędzy dwa kołnierze, 

−

 

skręcić równomiernie połączenie kołnierzowe, 

−

 

sprawdzić poprawność wykonania połączenia, 

−

 

napełnić wodą naprawiany odcinek instalacji, 

−

 

sprawdzić szczelność naprawionego połączenia kołnierzowego. 
Przecieki  na  dławnicach  zaworów.  Najczęstszą  awarią  zaworów  są  przecieki  pomiędzy 

wrzecionem zaworu a  jego uszczelnieniem. Aby usunąć przecieki wody  na dławnicy zaworu 
(rys. 43) należy: 
– 

odciąć  dopływ  wody  do  naprawianego  odcinka  instalacji  (na  którym  zamontowany  jest 
zawór), 

– 

spuścić wodę z naprawianego odcinka instalacji, 

– 

odkręcić dławnicę zaworu, 

– 

wysunąć szczeliwo z komory dławnicy, 

– 

założyć  nowe  zwoje  sznura  uszczelniającego.  Szczeliwem  uszczelniającym  mogą  być: 
sznury  bawełniane,  konopne  łojowane  lub  grafitowane  o  przekroju  kwadratowym  lub 
kołowym, 

– 

wkręcić dławik uszczelniający w korpus zaworu, 

– 

sprawdzić poprawność wykonania, 

– 

napełnić wodą naprawiany odcinek instalacji, 

– 

sprawdzić szczelność wykonanego uszczelnienia zaworu. 

 

Rys. 43.  Przekrój przez zawór grzybkowy: a) kołnierzowy, b) mufowy [3, s. 156] 

 
 

Przecieki  na  dławnicach  pomp.  W  instalacjach  kotłowych  i  centralnego  ogrzewania 

stosowane są następujące rodzaje pomp wirowych: 
– 

pompy hermetyczne (bezdławnicowe). Podstawową cechą konstrukcyjną tych pomp jest 
to,  że  wszystkie  elementy  ruchome  silnika  (wirnik,  wał  oraz  łożyska)  omywane  są 
pompowaną cieczą, a zatem pompy nie mają dławnicy ani uszczelnienia mechanicznego, 
pompy nie wymagają w tym zakresie konserwacji, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

54 

–  pompy dławnicowe, np. typu PJM (rys. 44). Pompy te wymagają konserwacji, polegającej 

na  smarowaniu  łożysk  oraz  uszczelnianiu  wału.  Pompy  te  mogą  mieć  dławnice 
mechaniczne DMr lub dławnice sznurowe DS. Zgodnie z instrukcją obsługi wyciek wody 
przez  dławnicę  nie  powinien  przekraczać  2  kropli  na  minutę  w  przypadku  dławnicy 
mechanicznej  oraz  do  10  kropli  wody  na  minutę w  przypadku  dławnicy  sznurowej. Gdy 
przecieki są większe, to należy wymienić uszczelnienie pompy. 

 

 

 

Rys. 44.  Przekrój przez pompę PJM 1 – łożyska silnika, 2 – podzespół dławnicy, 3 – wirnik 

4 – pierścień labiryntu [www.lfp.com.pl] 

 

Aby usunąć przecieki wody na dławicy sznurowej DS (rys. 44) pompy należy: 

– 

odciąć dopływ wody do pompy za pomocą zaworów odcinających, 

– 

odciąć dopływ prądu do pompy przez uprawnionego elektryka, 

– 

zdemontować pompę, 

– 

pracę uszczelnienia dławnicy należy przeprowadzić w warsztacie, 

– 

odkręcić śrubę mocującą wirnik pompy, 

– 

zdemontować wirnik pompy, 

– 

odkręcić dławik uszczelnienia pompy, 

– 

wysunąć dławik z korpusu pompy, 

– 

wysunąć szczeliwo, 

– 

wprowadzić w miejsce uszczelnienia nowe szczeliwo, 

– 

zamontować i przykręcić dławik, 

– 

zamontować na wale silnika wirnik pompy, 

– 

przykręcić wirnik pompy za pomocą śruby, 

– 

sprawdzić poprawność montażu, obracając wirnik pompy, 

– 

zamontować pompę w instalacji, 

– 

odkręcić zawory odcinające pompę od instalacji, 

– 

sprawdzić szczelność wykonanych połączeń, 

– 

sprawdzić szczelność wykonanej naprawy, 

– 

podłączyć  pompę  do  instalacji  elektrycznej  (może  to  wykonać  tylko  uprawniony 
elektryk), 

– 

obrócić  ręcznie  wałek  silnika  od  strony  przewietrzaka;  wałek  silnika  powinien  obracać 
się bez oporów, 

– 

sprawdzić, czy kierunek obrotów jest zgodny z kierunkiem podanym na korpusie pompy, 

– 

dokonać rozruchu pompy przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

55 

 

Rys.45.  Uszczelnienie  pompy  PJM  2.1  –  dławik,  2.2  –  szczeliwo  miękkie,  2.3  –  tulejka 

ochronna [www.lfp.com.pl] 

 

Pompy  PJM  nie  są  pompami  samozasysającymi,  dlatego  przed  pierwszym 

uruchomieniem  pompy  nie  pracujące  w  układzie  obiegowym,  należy  zalać  wodą.  Przed 
przystąpieniem do montażu lub naprawy pompy należy przeanalizować jej instrukcję obsługi. 
Stalowe  przewody  instalacji  centralnego  ogrzewania,  instalacji  kotłowej,  instalacji  węzła 
ciepłowniczego,  pracują  w  trudnych  warunkach  (wysoka  temperatura,  duża  wilgotność). 
Warunki  te  sprzyjają  powstawaniu  ognisk  korozji.  Brak  troski  o  zewnętrzne  powierzchnie 
przewodów  jest  przyczyną  powstania  ognisk  korozji,  co  powoduje  szybkie  zniszczenie 
odcinków  instalacji.  Powierzchnie  metalowe  należy  chronić  przed  korozją  przez  malowanie 
farbami  antykorozyjnymi.  W  przypadku  stwierdzenia  ognisk  korozji  na  odcinku  przewodu 
należy: 
– 

oczyścić  skorodowane  miejsca,  usuwając  rdzę  za  pomocą  szczotki  drucianej  lub  przy 
użyciu sprzętu mechanicznego, 

– 

pomalować oczyszczone miejsca farbą antykorozyjną.  
Każde  źródło  ciepła  (kotłownia,  ciepłownia,  węzeł  ciepłowniczy)  powinno  być 

wyposażone  w  instrukcję  obsługi  oraz  schemat  źródła  ciepła.  Armatura  znajdująca  się 
w węźle,  powinna  być  ponumerowana,  a  numeracja  znajdować  się  na  schemacie  źródła 
ciepła. Każde urządzenie pomiarowe (termometr, manometr) powinno mieć naniesiony zakres 
pracy podczas normalnej eksploatacji.  

Przyczynami niewłaściwej pracy instalacji centralnego ogrzewania mogą być błędy w jej 

eksploatacji.  Skutkiem  niewłaściwej  eksploatacji  jest  niedogrzewanie  pomieszczeń,  które 
może być spowodowane: 
– 

nieszczelną stolarką okienną i niedostateczną izolacją przegród budowlanych, 

– 

niedostateczną wydajnością cieplną źródła ciepła, 

– 

złą regulacją źródła ciepła, 

– 

złą pracą pomp obiegowych, 

– 

niedostatecznym napełnieniem wodą instalacji centralnego ogrzewania, 

– 

zapowietrzeniem instalacji centralnego ogrzewania, 

– 

rozregulowaniem instalacji centralnego ogrzewania, 

– 

niedostateczną powierzchnią grzejną grzejników, 

– 

wadliwym montażem grzejnika lub gałązek grzejnikowych. 
Zbyt  mała  izolacyjność przegród budowlanych lub nieszczelność stolarki okiennej  może 

być przyczyną obniżenia temperatury powietrza wewnątrz ogrzewanych pomieszczeń,  mimo 
prawidłowo  działającej  instalacji  centralnego  ogrzewania.  Temperatura  w  pomieszczeniach 
mieszkalnych  powinna  wynosić 20

o

C. W obecnie wznoszonych budynkach  jednorodzinnych 

współczynnik  przenikania  ciepła  ścian  zewnętrznych  powinien  wynosić  0,3  W/m

2

K.  Przy 

takiej  izolacji  cieplnej,  zapotrzebowanie  na  ciepło  dla  budynku  jednorodzinnego  wynosi  
50–70  W/m

2

,  co  odpowiada  mocy  cieplnej  urządzenia  grzewczego  od  7,5  do  10,5  kW 

w budynku  o powierzchni  użytkowej  150  m

2

.  W  przypadku  stwierdzenia,  że  przyczyną 

niedogrzewania  pomieszczeń  jest nieszczelna  stolarka okienna  lub  niewłaściwa  izolacyjność 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

56 

przegród  budowlanych,  należy  dokonać  wymiany  stolarki  okiennej  lub  poprawić  izolacje 
przegród budowlanych. Są to prace kosztowne  i pracochłonne, ale niezbędne do wykonania. 
Zwiększenie  mocy  cieplnej  pozwala  na  podniesienie  temperatury  w  ogrzewanych 
pomieszczeniach,  ale  jest  to  bardzo  nieefektywne  działanie,  które  powoduje  zwiększenie 
kosztów eksploatacyjnych budynku. 

Niedostateczna  wydajność  źródła  ciepła  może  być  skutkiem  błędu  projektanta, 

zwiększeniem zapotrzebowania na ciepło spowodowane zmianami podczas budowy, brakiem 
mocy  cieplnej  w  systemie  ciepłowniczym  lub  wadliwą  eksploatacją  źródła  ciepła  (kotła, 
wymiennika  ciepła).  Jedynym  sposobem usunięcia  tej  wady  przy  założeniu,  że  źródło  ciepła 
wraz z instalacją centralnego ogrzewania jest prawidłowo eksploatowane polega na wymianie 
kotła  lub  wymiennika  ciepła  na  urządzenie  o  większej  mocy.  Przed  podjęciem  decyzji 
o wymianie  kotła  lub  wymiennika  ciepła  powinna być  wykonana  ekspertyza, której  autorem 
powinna  być  osoba  o  odpowiednich  kwalifikacjach.  Wymiana  taka  wiąże  się  z  dużymi 
kosztami (koszt zakupu nowego kotła oraz jego montaż w instalacji centralnego ogrzewania). 
Źródło  ciepła,  jak  również  instalacja  centralnego  ogrzewania  pracują,  w  systemie 
automatycznej regulacji. Niewłaściwa regulacja powoduje niedogrzewanie lub przegrzewanie 
pomieszczeń.  Przyczyną  niewłaściwej  temperatury  w pomieszczeniach  jest  zbyt  niska  lub 
zbyt wysoka temperatura czynnika grzewczego. Aby temu zapobiec należy wyregulować moc 
urządzeń  grzewczych.  Regulacja  ta  polega  na  utrzymywaniu  przez  kocioł  lub  wymiennik 
ciepła: 
– 

odpowiedniej temperatury zasilania instalacji centralnego ogrzewania ustawianej ręcznie 
na programatorze kotła, 

– 

zmiennej  temperatury  na  zasilaniu  instalacji  centralnego  ogrzewania  w  zależności  od 
temperatury  zewnętrznej.  Regulacja  tego  typu  jest  automatyczna.  Programator  steruje 
pracą  kotła  (zbiera  impulsy  od  czujników  temperatury  umieszczonych  na  zewnątrz 
budynku  i  w  reprezentatywnym  pomieszczeniu  ogrzewanym)  na  podstawie  krzywej 
grzania (rys. 46). 

 

Rys. 46.  Krzywa grzania [www.vissman.pl] 

 

Na  wykresie  (rys.46)  przedstawiono  krzywe  grzania.  Na  osi  X  podano  temperaturę 

zewnętrzną w zakresie +10

o

C do – 30

o

C. Na osi Y podano temperaturę czynnika grzewczego 

odpływającego z kotła od +20

o

C do +100

o

C. Krzywe grzania opisane są liczbami: 40, 35, 30, 

25, 20, 15, 10, 5. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

57 

Na  wykresie  zaznaczona  jest  również  minimalna  temperatura  czynnika  grzewczego,  która 
wynosi 38

o

C, co oznacza, że kocioł może podgrzewać wodę zasilającą instalację centralnego 

ogrzewania do  minimalnej temperatury 38

o

C. Zależności przedstawione  na tym  wykresie, są 

podstawą  automatycznej  regulacji  pracy  kotła.  W  przypadku  krzywej  grzania  „20”  przy 
temperaturze: 

−

 20

o

C, temperatura wody odpływającej z kotła powinna wynosić:+88

o

C; przy 

temperaturze: – 10

o

C, temperatura odpływającej wody z kotła powinna wynosić: +75

o

C. 

 

Niewłaściwa praca pompy spowodowana może być: 

– 

awarią silnika pompy – wymienić silnik pompy, 

– 

zanieczyszczeniem (zatkaniem) filtru pompy – przeczyścić filtr pompy, 

– 

praca pompy przy nieodpowiedniej charakterystyce – zmienić charakterystykę pompy za 
pomocą przełącznika umieszczonego na obudowie pompy, 

– 

zbyt  dużymi  oporami  hydraulicznymi  instalacji  centralnego  ogrzewania  –  wymienić 
pompę innąo większej wysokości podnoszenia. 
W  instalacjach  centralnego  ogrzewania  pracujących  w  systemie  otwartym  (rys.  47), 

zabezpieczonych  naczyniem wzbiorczym otwartym, poziom  wody w  instalacji powinien  być 
kontrolowany  za  pomocą  hydrometru,  zamontowanego  na  rurze sygnalizacyjnej  (RS).  Jeżeli 
jednak w instalacji nie zamontowano hydrometru, to uzupełnianie wodą instalacji centralnego 
ogrzewania  należy  prowadzić  do  momentu  wypływu  wody  z  rury  przelewowej,  która 
powinna być sprowadzona do pomieszczenia kotłowni nad zlew. 

 

 

Rys. 47. Instalacja centralnego ogrzewania  

Rys. 48. Manometr kotła wiszącego [www.vaillant.pl] 

systemu otwartego  
RS – rura sygnalizacyjna [3, s. 199] 

 
W  instalacjach  centralnego  ogrzewania  pracujących  w  systemach  zamkniętych  należy 

kontrolować  ciśnienie  wody  za  pomocą  manometru  umieszczonego  bezpośrednio  na  kotle, 
w przypadku kotłów stojących, lub za pomocą manometru umieszczonego w obudowie kotła 
(rys.48) w przypadku kotłów wiszących. Jeżeli manometr wskazuje ciśnienie poniżej 1 bara, 
to  układ  instalacji  centralnego  ogrzewania  należy  uzupełnić  wodą  tak,  aby  manometr 
wskazywał ciśnienie w zakresie 1 – 2 bar (zaciemnione pole na tarczy manometru). 

Powietrze  do  instalacji  dostaje  się  podczas  jej  napełniania  wodą,  przez  nieszczelne 

połączenia  oraz  przez  naczynie  wzbiorcze  otwarte  w  instalacjach  systemu  otwartego. 
Zapowietrzaniu  instalacji  centralnego  ogrzewania  możemy  zapobiec,  jeżeli  instalację 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

58 

będziemy  napełniać powoli, otwierając jednocześnie wszystkie zawory odpowietrzające przy 
grzejnikach. W instalacjach systemu otwartego z rozdziałem dolnym zapowietrzenie instalacji 
może  być  skutkiem  obniżenia  poziomu  wody  w instalacji.  Wtedy  grzejniki  na  ostatniej 
kondygnacji przestają grzać, natomiast pozostałe pracują  normalnie. Należy wtedy uzupełnić 
wodę w instalacji i odpowietrzyć grzejniki na ostatniej kondygnacji budynku. 
 

Skutkiem  niewłaściwej  pracy  instalacji  centralnego  ogrzewania  jest  to,  że  pewne 

pomieszczenia są przegrzewane a inne są niedogrzane. Oznacza to, że jedne grzejniki oddają 
za  dużo  ciepła  w  jednych  pomieszczeniach,  natomiast  inne  oddają  za  mało  ciepła  do 
pomieszczeń. Przyczyną tego zjawiska może być: 

−

 

brak wstępnej regulacji grzejników, 

−

 

niewłaściwa regulacja grzejników, 

−

 

samowolna zmiana regulacji grzejników przez mieszkańców, 

−

 

niewłaściwa nastawa pompy obiegowej. 

 

4.8.2.  Pytania sprawdzające

 

 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie prace wykonują pracownicy służb eksploatacyjnych podczas konserwacji urządzeń 

grzewczych? 

2.  Na czym polega bieżąca konserwacja urządzeń grzewczych? 
3.  W jaki sposób usuwa się przecieki na połączeniach gwintowanych? 
4.  W jaki sposób usuwa się przecieki na połączeniach kołnierzowych? 
5.  W jaki sposób usuwa się przecieki na dławnicach zaworów? 
6.  W jaki sposób usuwa się przecieki na dławnicach pomp? 
7.  W jaki sposób usuwa się ogniska korozji na przewodach? 
8.  Co powinna zawierać dokumentacja znajdująca się w kotłowni, węźle ciepłowniczym? 
9.  Co jest przyczyną zbyt niskiej temperatury w ogrzewanym pomieszczeniu? 
10.  Na czym polega niedostateczna wydajność źródła ciepła? 
11.  W jaki sposób ustawia się temperaturę czynnika grzewczego? 
12.  Jakie zadanie pełni pompa w instalacji centralnego ogrzewania? 
13.  W jaki sposób reguluje się prędkość obrotową pompy? 
14.  Co powoduje niewłaściwą pracę pompy? 
15.  Jakie czynności należy wykonać, aby zdemontować pompę? 
16.  Jakie skutki w instalacji centralnego ogrzewania powoduje niedostateczne napełnienie jej 

wodą? 

17.  Co powoduje zapowietrzenie instalacji centralnego ogrzewania? 
18.  Co należy zrobić aby odpowietrzyć instalację centralnego ogrzewania? 
19.  W jaki sposób odpowietrzamy grzejnik płytowy? 
20.  Co rozumiesz pod pojęciem rozregulowanie instalacji centralnego ogrzewania? 
21.  Co powoduje niedostateczna powierzchnia grzejna grzejnika? 
 

4.8.3.  Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Wykonaj  przegląd instalacji centralnego ogrzewania, zgodnie z załączoną dokumentacją 

zawartą w instrukcji. Ćwiczenie należy przeprowadzić w budynku szkolnym. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

59 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przeanalizować instrukcję wykonania ćwiczenia, 
2)  przeanalizować schemat instalacji centralnego ogrzewania, 
3)  zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji ćwiczenia, 
4)  dokonać przeglądu instalacji centralnego ogrzewania, 
5)  opisać zauważone usterki instalacji centralnego ogrzewania, 
6)  przeanalizować sposób ich usunięcia, 
7)  opisać sposób usunięcia zauważonych usterek, 
8)  ocenić nakład pracy, potrzebny do usunięcia usterek instalacji centralnego ogrzewania, 
9)  zaprezentować wykonane ćwiczenie. 
 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania, 

−

 

schemat instalacji centralnego ogrzewania, 

−

 

notatnik, 

−

 

przybory do pisania, 

−

 

przybory do rysowania, 

−

 

gumka, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

literatura z rozdziału 6, dotycząca eksploatacji instalacji centralnego ogrzewania. 

 
Ćwiczenie 2 

Wykonaj  naprawę  nieszczelnego  połączenia  gwintowanego,  zgodnie  z  załączoną 

dokumentacją zawartą w instrukcji. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 

 

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 

1)  przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami bhp, 
2)  zgromadzić materiały do wykonania zadania, 
3)  skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny, 
4)  zaopatrzyć się w środki ochrony indywidualnej, 
5)  odciąć dopływ czynnika grzewczego do odcinka instalacji, na którym znajduje się 

uszkodzone połączenie gwintowane, 

6)  rozkręcić połączenie, 
7)  oczyścić nagwintowane odcinki rur, 
8)  nawinąć na długości gwintu konopie lniane, 
9)  nanieść na nawinięte konopie pastę uszczelniającą, 
10)  skręcić połączenie gwintowane, 
11)  uruchomić odcinek instalacji, na którym dokonano naprawy, 
12)  sprawdzić szczelność wykonanego połączenia gwintowanego, 
13)  uporządkować stanowisko pracy, 
14)  zaprezentować wykonane ćwiczenie, 
15)  ocenić poprawność wykonania ćwiczenia. 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

60 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

−

 

dokumentacją techniczna wraz z instrukcją, 

−

 

materiał uszczelniający – konopie, pakuły lniane, pasta uszczelniająca, 

−

 

komplet kluczy płaskich, 

−

 

komplet kluczy oczkowych, 

−

 

komplet kluczy hydraulicznych, 

−

 

szczotka druciana, 

−

 

komplet pilników, 

−

 

młotek, 

−

 

apteczka pierwszej pomocy, 

−

 

środki ochrony indywidualnej, 

−

 

literatura  z  rozdziału  6,  dotycząca  napraw  połączeń  gwintowanych  w  instalacjach 
grzewczych. 

 

4.8.4.  Sprawdzian postępów 

 
Czy potrafisz: 

 

Tak 

Nie 

1)  usunąć przeciek na połączeniu gwintowanym? 

 

 

2)  usunąć przeciek na połączeniu kołnierzowym? 

 

 

3)  usunąć przeciek na dławnicy zaworu ? 

 

 

4)  usunąć przeciek na dławnicy pompy? 

 

 

5)  określić na czym polega bieżąca eksploatacja urządzeń grzewczych? 

 

 

6)  omówić pracę węzła przygotowującego ciepła wodę? 

 

 

7)  określić  zadanie  jakie  spełnia  w  instalacji  ciepłej  wody  instalacja 

cyrkulacyjna? 

 

 

8)  wymienić przyczyny niewłaściwej pracy pompy? 

 

 

9)  zdemontować pompę centralnego ogrzewania? 

 

 

10)  ustawić prędkość obrotową pompy zgodnie z dokumentacją? 

 

 

11)  uzupełnić  wodę  w  instalacji  centralnego  ogrzewania  systemu 

otwartego? 

 

 

12)  uzupełnić  wodę  w  instalacji  centralnego  ogrzewania  systemu 

zamkniętego? 

 

 

13)  odpowietrzyć instalację centralnego ogrzewania? 

 

 

14)  wykonać regulację hydrauliczna instalacji centralnego ogrzewania? 

 

 

15)  wymienić  przyczyny  zbyt  niskiej  temperatury  w  ogrzewanym 

pomieszczeniu? 

 

 

16)  wyjaśnić w jaki sposób odpowietrzamy grzejnik płytowy? 

 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

61 

5.  SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

 

 

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję. 
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 
4.  Test  zawiera  20  zadań  dotyczących  warunków  wykonania,  eksploatacji  i  odbioru 

instalacji  grzewczej. Pytania w teście są wielokrotnego wyboru  i tylko jedna odpowiedź 
jest prawidłowa. 

5.  Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. W pytaniach wielokrotnego 

wyboru  zaznacz  prawidłową  odpowiedź  X  (w  przypadku  pomyłki  należy  błędną 
odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową), 

6.  Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 
7.  Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż rozwiązanie na później 

i wróć  do  pytania,  gdy  zostanie  wolny  czas.  Trudności  mogą  przysporzyć  Ci  pytania:  
16–20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż inne. 

8.  Na rozwiązanie testu masz 35 minut. 

Powodzenia! 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

62 

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 

 
1.  W pomieszczeniu łazienki możemy zamontować kocioł 

a)  na paliwo stałe. 
b)  gazowy stojący. 
c)  gazowy wiszący. 
d)  kocioł olejowy. 

 
2.  Kocioł stojący na paliwo gazowe montujemy 

a)  na środku pomieszczenia kotłowni. 
b)  10cm od ściany kotłowni. 
c)  50cm od ściany kotłowni. 
d)  w odległości pozwalającej na dostęp do osprzętu kotła. 

 
3.  Kocioł na paliwo stałe zabezpiecza 

a)  zawór bezpieczeństwa. 
b)  przeponowe naczynie wzbiorcze. 
c)  naczynie wzbiorcze otwarte. 
d)  zawór zwrotny. 

 
4.  Kocioł gazowy pracujący w systemie zamkniętym zabezpiecza 

a)  zawór bezpieczeństwa i zawór zwrotny. 
b)  przeponowe naczynie wzbiorcze. 
c)  przeponowe naczynie wzbiorcze i zawór bezpieczeństwa. 
d)  naczynie wzbiorcze otwarte. 

 
5.  Kocioł olejowy pracujący w systemie zamkniętym zabezpiecza 

a)  zawór bezpieczeństwa i zawór zwrotny. 
b)  przeponowe naczynie wzbiorcze. 
c)  przeponowe naczynie wzbiorcze i zawór bezpieczeństwa. 
d)  naczynie wzbiorcze otwarte i zawór bezpieczeństwa. 

 
6.  Rurę bezpieczeństwa należy przyłączyć 

a)  bezpośrednio do rury zasilającej instalację centralnego ogrzewania. 
b)  do przewodu powrotnego z instalacji do kotła. 
c)  za zaworem odcinającym kocioł od instalacji. 
d)  za pompą centralnego ogrzewania. 

 
7.  Pompę należy wyposażyć w 

a)  zawór odcinający i zawór zwrotny. 
b)  zawór odcinający i zawór bezpieczeństwa. 
c)  filtr i zawór zwrotny. 
d)  filtr i zawór bezpieczeństwa. 
 

8.  Zawór bezpieczeństwa montujemy 

a)  bezpośrednio na kotle centralnego ogrzewania. 
b)  na powrocie instalacji centralnego ogrzewania. 
c)  bezpośrednio na przeponowym naczyniu wzbiorczym. 
d)  za zaworem odcinającym kocioł od instalacji centralnego ogrzewania. 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

63 

9.  Jednostką ciśnienia jest 

a)  MPa. 
b) 

°

C. 

c)  W. 
d)  dżul. 

 
10.  Do pomiaru ciśnienia służy 

a)  manometr. 
b)  termometr. 
c)  wodomierz. 
d)  wodowskaz. 

 
11.  Zawór trójdrogowy służy do regulacji 

a)  ciśnienia w kotle. 
b)  temperatury w instalacji centralnego ogrzewania. 
c)  ciśnienia w instalacji centralnego ogrzewania. 
d)  wydajności cieplnej kotła. 

 
12.  Próbę ciśnienia instalacji centralnego ogrzewania wykonujemy 

a)  wraz z armaturą zabezpieczającą. 
b)  po zakończeniu wszystkich prac montażowych. 
c)  po zakryciu przewodów instalacji centralnego ogrzewania. 
d)  przed zakryciem przewodów instalacji centralnego ogrzewania. 

 
13.  Wartość ciśnienia próbnego dla instalacji centralnego ogrzewania wynosi 

a)  ciśnienie robocze, lecz nie mniej niż 5 bar. 
b)  ciśnienie robocze + 2 bary, lecz nie mniej niż 6 bar. 
c)  ciśnienie robocze + 2 bary, lecz nie mniej niż 4 bary. 
d)  ciśnienie robocze + 2 bary. 
 

14.  Bieżąca konserwacja instalacji centralnego ogrzewania polega na 

a)  likwidacji przecieków na połączeniach kołnierzowych. 
b)  remoncie planowanym. 
c)  remoncie kapitalnym. 
d)  wymianie wymiennika ciepła. 

 
15.  Połączenie gwintowane należy uszczelnić 

a)  tylko konopiami. 
b)  tylko pastą uszczelniającą. 
c)  konopiami i pastą uszczelniająca. 
d)  uszczelką z klingerytu. 

 
16.  Przygotowanie instalacji centralnego ogrzewania do odbioru polega na wykonaniu 

a)  próby szczelności instalacji z wynikiem pozytywnym. 
b)  pomiaru temperatury w pomieszczeniu. 
c)  pomiaru ciśnienia w instalacji. 
d)  próby szczelności instalacji i pomiaru temperatury w pomieszczeniu. 

 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

64 

17.  W celu zlikwidowania przecieku na połączeniu kołnierzowym należy 

a)  zmniejszyć ciśnienie w instalacji. 
b)  zwiększyć ciśnienie w instalacji. 
c)  wymienić uszczelkę pomiędzy kołnierzami. 
d)  wymienić zawór wraz z uszczelką. 

 
18.  Zmieniając bieg pompy na wyższy uzyskujemy 

a)  większą wysokość podnoszenia pompy. 
b)  mniejszą wysokość podnoszenia pompy. 
c)  taką samą wysokość podnoszenia pompy. 
d)  mniejszą wydajność pompy. 

 
19.  Niedostateczne napełnienie instalacji centralnego ogrzewania wodą spowoduje 

a)  przyrost temperatury wody w instalacji centralnego ogrzewania. 
b)  przyrost ciśnienia w instalacji centralnego ogrzewania. 
c)  obniżenie ciśnienia w instalacji centralnego ogrzewania. 
d)  brak krążenia wody w niektórych częściach instalacji centralnego ogrzewania. 

 
20.  Zapowietrzenie grzejnika centralnego ogrzewania spowoduje 

a)  przyrost temperatury w pomieszczeniu. 
b)  przyrost ciśnienia wody w grzejniku. 
c)  obniżenie temperatury w pomieszczeniu. 
d)  podniesienie temperatury wody w grzejniku. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

65 

KARTA ODPOWIEDZI

 

 
Imię i nazwisko ……………………………………………………. 
 

Wykonywanie instalacji grzewczych 

 
Zakreśl poprawną odpowiedź. 
 

Nr 

zadania 

Odpowiedź 

Punkty 

1 

a 

b 

c 

d 

 

2 

a 

b 

c 

d 

 

3 

a 

b 

c 

d 

 

4 

a 

b 

c 

d 

 

5 

a 

b 

c 

d 

 

6 

a 

b 

c 

d 

 

7 

a 

b 

c 

d 

 

8 

a 

b 

c 

d 

 

9 

a 

b 

c 

d 

 

10 

a 

b 

c 

d 

 

11 

a 

b 

c 

d 

 

12 

a 

b 

c 

d 

 

13 

a 

b 

c 

d 

 

14 

a 

b 

c 

d 

 

15 

a 

b 

c 

d 

 

16 

a 

b 

c 

d 

 

17 

a 

b 

c 

d 

 

18 

a 

b 

c 

d 

 

19 

a 

b 

c 

d 

 

20 

a 

b 

c 

d 

 

Razem: 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

66 

6.  LITERATURA 

 
1.  Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne cz. 1. WSiP, Warszawa 1998 
2.  Krygier K., Cieślowski S.: Instalacje sanitarne cz. 2. WSiP, Warszawa 1998 
3.  Krygier  K.,  Klinke  T.,  J.  Sewerynik:  Ogrzewnictwo,  wentylacja,  klimatyzacja.  WSiP, 

Warszawa 2002 

4.  Murator – Wydanie specjalne 3/2000 
5.  Płuciennik M.: Warunki techniczne wykonywania i odbioru instalacji ogrzewczych. COB 

– RTI „INSTAL”, Warszawa 2003 

6.  Rozporządzenie  Min.  Infrastruktury  z  dnia  07.04.2004  r.  w  sprawie  warunków 

technicznych  jakim  powinny  odpowiadać  budynki  i  ich  usytuowanie  (Dz.  U.  nr6 
z 2004r.) 

7.  Rubik M.: Centralne ogrzewanie, wentylacja, ciepła i zimna woda oraz instalacje gazowe 

w 

budynkach 

jednorodzinnych. 

Ośrodek 

Informacji 

„Technika 

instalacyjna 

w budownictwie”, Warszawa 2000 

8.  Sękowski K.: Poradnik projektanta i wykonawcy systemu Kan – therm; KAN 2003 
9.  Spaethe/Mast: 

Ogrzewanie 

– 

praktyczny 

poradnik 

instalatora 

w 

pytaniach 

i odpowiedziach, Instalator Polski, Warszawa 1998 

10.  Wasilewski  Z.:  Rysunek  zawodowy  –  Instalacje  sanitarne  i  rurociągi  przemysłowe. 

WSiP, Warszawa 1993