1
Zobowiązania
Zawartość
Rozdział I. Wiadomości wprowadzające ................................................................................................4
§ 1. Prawo zobowiązań w ogólności ..................................................................................................4
I. Określenie wstępne ..................................................................................................................4
§ 2. Źródła prawa zobowiązań ..........................................................................................................4
I. Kodeks cywilny i inne przepisy prawa stanowionego .................................................................4
II. Prawo zwyczajowe i zwyczaje ...................................................................................................4
III. Prawo międzyczasowe w odniesieniu do zobowiązań................................................................5
Rozdział II. Istota zobowiązań ..............................................................................................................5
§ 3. Pojęcie zobowiązania .................................................................................................................5
I. Określenie zobowiązania ...........................................................................................................5
II. Cel zobowiązania .....................................................................................................................6
§ 4. Uprawnienia wierzyciela – obowiązki dłużnika ...........................................................................6
I. Charakter więzi prawnej ...........................................................................................................6
II. Wierzytelność jako prawo podmiotowe .....................................................................................7
III. Przymusowa realizacja uprawnień wierzyciela .........................................................................7
IV. Obowiązki dłużnika w ogólności .............................................................................................7
§ 5. Odpowiedzialność dłużnika .......................................................................................................8
I. Dług a odpowiedzialność...........................................................................................................8
II. Rodzaje odpowiedzialności .......................................................................................................8
§ 6. Zobowiązania niezupełne ..........................................................................................................9
I. Pojęcie zobowiązania niezupełnego ............................................................................................9
II Unormowanie k.c. ....................................................................................................................9
Rozdział III: Treść i rodzaje świadczenia .............................................................................................10
§ 7. Ogóle uwagi o świadczeniach ..................................................................................................10
I. Świadczenie jako przedmiot zobowiązań..................................................................................10
II. Dwojaka postać świadczenia ..................................................................................................10
III. Oznaczenie świadczenia........................................................................................................10
IV. Możliwość spełnienia świadczenia .........................................................................................10
§ 8. Niektóre rodzaje świadczeń .....................................................................................................10
I. Świadczenia jednorazowe, ciągłe, okresowe .............................................................................10
II. Świadczenia podzielne i niepodzielne .....................................................................................11
III. Świadczenia oznaczone indywidualnie i rodzajowo ................................................................11
§ 9. Świadczenie pieniężne .............................................................................................................11
I. Uwagi wstępne .......................................................................................................................11
II. Pieniądz i jego wartość ...........................................................................................................12
III. Zasady nominalizmu pieniężnego i waloryzacji ......................................................................12
§ 10. Odsetki .................................................................................................................................13
§ 11. Naprawienie szkody ..............................................................................................................14
I. Uwagi ogólne ..........................................................................................................................14
II, Szkoda i ustalenie jej wysokości ............................................................................................15
III. Wysokość odszkodowania .....................................................................................................16
IV, Sposób naprawienia szkody ..................................................................................................17
§ 12. Zwrot nakładów i wydatków ..................................................................................................17
§ 13. Świadczenia w zobowiązaniach przemiennych .......................................................................17
I. Pojęcie i unormowanie w kc ....................................................................................................17
II. Upoważnienie przemienne .....................................................................................................18
Rozdział IV. Wielość wierzycieli albo dłużników ..................................................................................18
§ 14. Uwagi ogólne.........................................................................................................................18
§ 15. Zobowiązania podzielne i niepodzielne ...................................................................................18
I. Podstawa podziału ..................................................................................................................18
II. Skutki prawne .......................................................................................................................18
III. Regresy ................................................................................................................................19
§ 16. Zobowiązania solidarne .........................................................................................................19
I. Pojęcie solidarności ................................................................................................................19
II. Solidarność bierna i czynna ...................................................................................................19
III. Zakres więzi wspólnej wynikającej z solidarności ..................................................................20
IV. Regresy ................................................................................................................................21
V. Solidarność nieprawidłowa (in solidum) ..................................................................................21
2
Rozdział V: Powstanie zobowiązań w ogólności ...................................................................................23
Rozdział VI: Umowy ...........................................................................................................................23
§ 17. Umowy jako źródło zobowiązań w ogólności...........................................................................23
I. Pojęcie umowy. Źródła prawa regulujące umowy .....................................................................23
II. Rodzaje umów w dziedzinie zobowiązań .................................................................................24
§ 18. Treść i forma umów ..............................................................................................................26
I. Swoboda umów ......................................................................................................................26
II. Umowy o świadczenie niemożliwe ..........................................................................................27
III. Wyzysk .................................................................................................................................27
IV. Forma umów ........................................................................................................................28
§ 19. Wzorce umów........................................................................................................................28
I. Charakter prawny wzorców umownych. Zakres regulacji. Pojęcie konsumenta. .......................28
III. Zawarcie umowy przy użyciu wzorca.....................................................................................29
IV. Niedozwolone klauzule umowne ...........................................................................................29
VIII. Sankcja wprowadzenia do umowy niedozwolonych klauzul .................................................31
§ 20. Zagadnienia szczególne związane z zawarciem umowy ...........................................................31
I. Culpa in contrahendo .............................................................................................................31
II. Umowa przedwstępna ............................................................................................................31
§ 21. Umowy o świadczenie przez osobę trzecia lub na rzecz osoby trzeciej .....................................32
I. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią ...............................................................................32
II. Umowa o zwolnienie dłużnika od obowiązku świadczenia .......................................................32
III. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej ........................................................................33
§ 22. Dodatkowe zastrzeżenia umowne ..........................................................................................33
I. Zadatek ..................................................................................................................................33
II. Umowne prawo odstąpienia ...................................................................................................33
III. Odstępne ..............................................................................................................................34
Rozdział VII: Bezpodstawne wzbogacenie ...........................................................................................34
§ 23. Pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia ....................................................................................34
I. Uwagi wstępne .......................................................................................................................34
II. Formuła generalna ................................................................................................................34
§ 24. Nienależne świadczenie .........................................................................................................35
I. Pojęcie nienależnego świadczenia ............................................................................................35
II. Poszczególne przypadki .........................................................................................................35
III. Niegodziwość świadczenia .....................................................................................................35
IV. Przypadek gry i zakładu .......................................................................................................35
§ 25. Zbieg roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia z innymi roszczeniami ...................................36
I. Reguła ogólna i jej ograniczenia ..............................................................................................36
Rozdział VIII: Czyny niedozwolone .....................................................................................................36
§ 26. Uwagi ogólne o czynach niedozwolonych ...............................................................................36
I. Pojecie czynu niedozwolonego .................................................................................................36
Rolą zobowiązań z tytułu czynów niedozwolonych jest kompensacja oraz wychowywanie i
prewencja ..................................................................................................................................37
II. Przesłanki i zasady odpowiedzialności....................................................................................37
§ 27. Odpowiedzialność za własne czyny ........................................................................................37
I. Formuła generalna .................................................................................................................37
II Wina, bezprawność zachowania się, subiektywna naganność ..................................................37
III. Poczytalność .........................................................................................................................38
IV. Obrona konieczna, stan wyższej konieczności, samopomoc ...................................................38
V. Związek przyczynowy .............................................................................................................39
VI. Współsprawstwo a współodpowiedzialność ...........................................................................39
VII. Rozkład ciężaru dowodu ......................................................................................................39
§ 28. Odpowiedzialność za cudze czyny ..........................................................................................40
I. Odpowiedzialność za niepoczytalnych .....................................................................................40
II. Odpowiedzialność za czyny osób, którymi się posłużono ........................................................40
III. Odpowiedzialność za podwładnego........................................................................................40
IV. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych .......................................40
§ 29. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy ..................................................................................42
I. Odpowiedzialność za zwierzęta ................................................................................................42
II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie czegoś z pomieszczenia ...................42
III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli ..........................................................................42
§ 30. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z ruchem przedsiębiorstw i użyciem
elementarnych sił przyrody ............................................................................................................42
§ 31. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem mechanicznych środków komunikacji ........43
§ 32. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu praw podmiotowych ..................43
§ 33. Bezpośrednie zagrożenie nastąpienia szkody .........................................................................43
3
§ 34. Naprawienie szkody w przypadkach szczególnych..................................................................44
§ 35. Zbieg odpowiedzialności ex delicto i ex contractu. Przedawnienie roszczeń. ............................45
§ 36. Odpowiedzialność za produkt ................................................................................................45
I. Charakter odpowiedzialności producenta ................................................................................45
II. Produkt niebezpieczny ...........................................................................................................45
III. Przesłanki i zasada odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny...46
IV. Krąg podmiotów odpowiedzialnych .......................................................................................46
VI. Modyfikacja odpowiedzialności. Stosunek do innych podstaw odpowiedzialności.
Przedawnienie roszczeń. ............................................................................................................46
Rozdział IX: Wykonywanie zobowiązań ..............................................................................................47
§ 37. Uwagi ogólne o wykonywaniu zobowiązań .............................................................................47
I. Charakter prawny wykonywania zobowiązań. Zasada generalna .............................................47
III. Zasada pacta sunt servanta ..................................................................................................47
§ 38. Przedmiot wykonania - osoby uczestniczące ..........................................................................47
I. Przedmiot wykonania..............................................................................................................47
Przedmiot wykonania: ................................................................................................................47
II. Osoby uczestniczące w wykonaniu.........................................................................................48
§ 39. Miejsce i czas wykonania ......................................................................................................48
I. Miejsce wykonania zobowiązania ............................................................................................48
II. Czas wykonania zobowiązania ...............................................................................................49
§ 40. Wykonanie zobowiązań z umów wzajemnych .........................................................................49
§ 41. Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania [rebus sic stanibus] ..........................................50
§ 42. Prawo zatrzymania ................................................................................................................51
§ 43. Dowody wykonania zobowiązań.............................................................................................51
Rozdział X: Skutki niewykonania zobowiązań ....................................................................................51
§ 44. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań w ogólności .........51
I. Uwagi ogólne ..........................................................................................................................51
II. Przesłanki i zasady odpowiedzialności dłużnika .....................................................................51
III. Zasada winy .........................................................................................................................52
IV. Odpowiedzialność za osoby trzecie ........................................................................................52
V. Rozkład ciężaru dowodu ........................................................................................................52
§ 45. Niemożliwość świadczenia .....................................................................................................52
§ 46. Opóźnienie i zwłoka dłużnika ................................................................................................53
I. Opóźnienie .............................................................................................................................53
II. Zwłoka ..................................................................................................................................53
§ 47. Odszkodowanie umowne, kara umowna ................................................................................54
§ 48. Zwłoka wierzyciela ................................................................................................................54
Rozdział XI: Wygaśnięcie zobowiązań .................................................................................................55
I. Przyczyny wygaśnięcia zobowiązań w ogólności .......................................................................55
II. Świadczenie w miejsce wypełnienia ........................................................................................55
II. Potrącenie .............................................................................................................................55
III. Odnowienie ..........................................................................................................................56
IV. Złożenie do depozytu sądowego ............................................................................................56
V. Zwolnienie z długu i rozwiązanie stosunku prawnego.............................................................56
VI. Inne przypadki wygaśnięcia zobowiązania .............................................................................57
Rozdział XII: Przejście praw i obowiązków wynikających z zobowiązań ...............................................57
§ 49. Zmiana wierzyciela................................................................................................................57
I. Przelew wierzytelności ............................................................................................................57
II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela ................................................58
§ 50. Zmiana dłużnika ...................................................................................................................58
I. Przejęcie długu .......................................................................................................................58
II. Przystąpienie do długu ..........................................................................................................59
Rozdział XIII: Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika .................................................59
4
Rozdział I. Wiadomości wprowadzające
§ 1. Prawo zobowiązań w ogólności
I.
Określenie wstępne
1
Prawo zobowiązań jest częścią prawa cywilnego, która reguluje społeczne formy wymiany
dóbr i usług o wartości majątkowej.
Odnosi się ono do:
1) źródeł, z których wynikają stosunki wymiany dóbr i usług,
2) do treści stosunków, których istotę stanowi wymiana lub które taką wymianę
przygotowują,
3) do zmiany i ustania stosunku wymiany.
W tym zakresie prawo zobowiązań normuje obrót majątkowy między podmiotami prawa
cywilnego.
Prawo zobowiązań normuje społeczne formy korzystania z wszelkich w ogóle dóbr i usług o
wartości majątkowej, przy czym formy korzystania z nich są ujmowane przez ustawę pod
postacią praw podmiotowych względnych, skutecznych między ściśle oznaczonymi
osobami.
Prawo zobowiązań w systemie polskiego prawa cywilnego w świetle KC i źródeł z nim
związanych jest jednym z działów prawa majątkowego.
§ 2. Źródła prawa zobowiązań
I. Kodeks cywilny i inne przepisy prawa stanowionego
Źródła prawa zobowiązań:
1) kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r.( wszedł w życie 1 stycznia 1965r): księga III, art.
353-921;
2) ustawy szczególne:
a) ustawa z dn. 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze;
b) ustawa z dn. 4 lutego 1994 r. – Prawo autorskie i prawa pokrewne;
c) ustawa z dn. 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej;
d) ustawa z dn. 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji;
e) ustawa z dn. 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe;
f) ustawa z dn. 29 lipca 2005 o obrocie instrumentami finansowymi;
3) umowy międzynarodowe
II. Prawo zwyczajowe i zwyczaje
Cechą źródła prawa zwyczajowego jest jego stopniowe formowanie się, by z upływem
jakiegoś czasu w przekonaniu społeczeństwa ustaliła się zgodnie myśl utrwalona, że mamy
do czynienia z ujawnianiem się pewnej postaci prawa obowiązującego. Postać prawa
zwyczajowego jest jakby utartą praktyką przekształcającą się w normę prawną.
W systemie polskiego prawa prawo zwyczajowe zaczęto pomijać od dawna w aktach prawa
stanowionego.
Poważniejszą rolę odgrywają w obowiązującym prawie zobowiązań zwyczaje, które traktuje
się jako pewne wzorce postaw czy zachowań potrzebnych do oceny pewnego grona ludzi,
środowiska, co nie jest obojętne dla ocen prawnych.
KC czyni tak w różnych celach i dla osiągnięcia różnych skutków, m.in.:
1) dla określenia skutków czynności prawnych (art. 56 kc);
2) dla określenia treści oświadczeń woli, m.in. umów (art. 354 kc);
1
połączyłam wszystkie 3 podrozdziały, pomijając mało istotne informacje
5
3) dla rozstrzygnięć uznanych za dyspozytywne w samym KC (art. 394 § 1, 699, 738 §
1, 788 § 2, 801 § 2, 855 § 3 kc) albo dla miernika dla pewnych rozliczeń (art. 908 § 1
i art. 1039 § 3 kc);
4) ze względu na przyjęcie zwyczaju za uzasadnioną przyczynę odstąpienia od pewnej
reguły Kodeksu (art. 69 § 1 kc).
III. Prawo międzyczasowe w odniesieniu do zobowiązań
„Art. 3. Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.”
Zobowiązania powstałe po wejściu w życie obecnego kodeksu podlegają jego unormowaniom.
Te, które powstały przed jego wejściem, podlegają prawu obowiązującemu dotychczas.
Wyjątki zawarte w przepisach wprowadzających KC:
1. Art. XLIX:
a) § 1. Do zobowiązań, które powstały przed dniem wejścia w życie kodeksu
cywilnego, stosuje się przepisy tego kodeksu, jeżeli chodzi o skutki prawne
zdarzeń, które nastąpiły po dniu wejścia kodeksu w życie, a które nie są związane
z istotą stosunku prawnego.
b) § 2. W szczególności stosuje się do tych zobowiązań przepisy kodeksu cywilnego o
przejściu praw i obowiązków, o odnowieniu, o potrąceniu, o skutkach
niemożliwości świadczenia, o wygaśnięciu lub zmianie zobowiązań, jeżeli
zdarzenie, z którego skutki te wynikły, nastąpiło po dniu wejścia kodeksu w
życie.
c) § 3. Przepisy kodeksu cywilnego o skutkach niewykonywania zobowiązań i o
zwłoce wierzyciela stosuje się do zobowiązań powstałych przed dniem wejścia
kodeksu w życie, jeżeli niewykonanie zobowiązania lub zwłoka wierzyciela
nastąpiły po tej dacie.
2. Art. L. Do istniejących już zobowiązań z umów kontraktacji, najmu, dzierżawy,
rachunku bankowego, ubezpieczenia, renty lub dożywocia stosuje się z dniem
wejścia w życie kodeksu cywilnego przepisy tego kodeksu.
Część ogólna
Rozdział II. Istota zobowiązań
§ 3. Pojęcie zobowiązania
I. Określenie zobowiązania
Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym jedna osoba (wierzyciel) może
żądać od drugiej (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełniać.
W zobowiązaniu, jak w każdym stosunku prawnym możemy wyróżnić trzy elementy:
1) podmioty (osoby), między którymi ten stosunek istnieje;
2) przedmiot;
3) treść stosunku prawnego.
Ad. 1) Podmiotem uprawnionym w zobowiązaniu jest wierzyciel, podmiotem zobowiązanym
jest dłużnik.
Ad. 2) Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. określone zachowanie się dłużnika,
którego spełnienia może się domagać wierzyciel.
Ad. 3) Treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im
obowiązki dłużnika.
6
Wierzytelność – zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela
Dług - zobowiązanie ze stanowiska dłużnika.
Są to zatem synonimy pojęcia „zobowiązanie”
Osoby uczestniczące w zobowiązaniu:
1) Wierzyciel – podmiot uprawniony do żądania spełnienia świadczenia
2) Dłużnik - podmiot zobowiązany na żądanie wierzyciela do spełnienia świadczenia
3) Osoba trzecia – wyjątkowa sytuacja np. osoba na której rzecz ma być spełnione
wymagane przez wierzyciela świadczenie
Wielość wierzycieli i dłużników – sytuacja gdy po jednej ze stron zobowiązania jest więcej
niż jedna osoba i każda z nich jest uprawniona do żądania lub zobowiązana do spełnienia
świadczenia.
Świadczenie to zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na
zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela. Może polegać na zachowaniu się
czynnym, czyli działaniu, lub na zachowaniu biernym, czyli zaniechaniu, tj. powstrzymaniu
się od podjęcia jakiegoś działania. Regułą jest zachowanie czynne.
II. Cel zobowiązania
Stosunek zobowiązaniowy jest ściśle związany z realizacją celów z reguły ekonomicznych,
bezpośrednich lub pośrednich, do których zmierzają strony. Realizowane są przede
wszystkim:
1) cele ekonomiczne stron – zobowiązania służą najczęściej wymianie między
uczestnikami stosunku jakichś dóbr i usług. Zaspokajają zatem potrzeby osób
fizycznych;
2) zaspokojenie interesu jednej ze stron – np. na podstawie przepisów dotyczących
naprawienia szkody
§ 4. Uprawnienia wierzyciela – obowiązki dłużnika
I. Charakter więzi prawnej
Stosunki zobowiązaniowe należą do tej kategorii stosunków cywilnoprawnych, które
stwarzają miedzy uczestnikami więzi o charakterze względnym tzn., że są one skuteczne
tylko między stronami stosunku cywilnoprawnego, jest to skuteczność inter partes.
Wyjątkowo więź stosunku może się rozciągnąć na oznaczoną osobę trzecią.
Tak, więc podmiot obciążony obowiązkiem świadczenia jest obowiązany do określonego
zachowania się (działania lub zaniechania) jedynie wobec uprawnionego. Uprawniony z kolei
może żądać zachowania się zgodnego z jego uprawnieniem tylko od dłużnika.
Ochrona prawna zobowiązania jako wierzytelności nie rozciąga się erga omnes, lecz
ogranicza się jedynie do ściśle oznaczonej osoby – dłużnika.
Zwiększona ochrona prawna skuteczna wobec osób stojących poza stosunkiem
zobowiązaniowym wynika z::
1) art. 59 – „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo
niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej,
(a więc m.in. roszczeniu wynikającemu ze stosunku zobowiązaniowego), osoba ta
może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej
roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za
bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.”
2) art. 415 i n. kc - czyny niedozwolone; ilekroć osoba trzecia względem istniejącego
stosunku zobowiązaniowego ze swej winy wyrządzi szkodę wierzycielowi przez to, że
uniemożliwi wykonanie zobowiązania przez dłużnika; różnica w stosunku do art. 59
kc sprowadza się do przesłanek, od których zależy podniesienie roszczenia (m.in.
element szkody i winy osoby uniemożliwiającej wykonanie świadczenia dłużnika), jak
również do skutków tego roszczenia (naprawienie szkody, a nie uznanie czynności
prawnej za bezskuteczną);
7
3) art. 527 i n. kc - roszczenia pauliańskie – ochrona wierzycieli w razie
niewypłacalności dłużnika; gdy osoba trzecia względem stosunku zobowiązaniowego
między wierzycielem i dłużnikiem zawiera z tym ostatnim czynność prawną
zmniejszającą jego majątek w taki sposób, że wskutek tej czynności dłużnik stał się
niewypłacalny albo powiększa stopień swej niewypłacalności; wierzycielowi służy
wówczas roszczenie o uznanie czynności za bezskuteczną w stosunku do niego;
przesłanką podniesienia roszczenia jest by dłużnik działał ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o ty wiedziała lub przy zachowaniu
należytej staranności mogła dowiedzieć (z zastrzeżeniem pewnych odmienności dla
nieodpłatnego uzyskani korzyści);
4) niektóre prawa względne mogą uzyskać zwiększoną ochronę wobec osób trzecich po
wpisaniu ich do ksiąg wieczystych;
5) niektóre prawa względne posiadają cechy, które zbliżają je do praw ukształtowanych
jako bezwzględne; chodzi tu zwłaszcza o skuteczność tych praw wobec dalszego
nabywcy rzeczy, do której prawo się odnosi lub z powodu której powstało, a niekiedy
przyznanie mu w pewnym zakresie ochrony erga omnes.
II. Wierzytelność jako prawo podmiotowe
Patrząc na stosunek zobowiązaniowy od strony wierzyciela można go uznać za prawo
podmiotowe. Skoro zaś każde uprawnienie sprowadza się z reguły w stosunku względnym
do roszczenia, tzn. możności żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowania się,
możemy powiedzieć, że z zobowiązania mogą wynikać różne roszczenia wierzyciela
względem dłużnika (ilekroć jest ich kilka składają się na jedną całość).
Poszczególne roszczenia mogą być z reguły samodzielnie wymagalne i zaskarżalne.
Uprawnienia wierzyciela (a więc i roszczenia):
1) zasadnicze (główne
)
- uprawnienia do uzyskania świadczenia a przy istnieniu
pewnych okoliczności uprawnienia do odszkodowania zamiast lub oprócz
świadczenia, (służą do zaspokojenia zasadniczego interesu wierzyciela);
2) pomocnicze (uboczne) – mają charakter uzupełniający wobec uprawnień
zasadniczych, niekiedy ułatwiają ich realizację (wpływają pośrednio na uzyskanie
świadczeń zasadniczych )
Uprawnienia pomocnicze nie mogą powstać bez istnienia uprawnień zasadniczych.
III. Przymusowa realizacja uprawnień wierzyciela
Wszystkie uprawnienia wierzyciela mogą być realizowane na drodze przymusu. Dotyczy to
na ogół roszczeń.
W razie uchylania się przez dłużnika od wykonania świadczenia, wierzyciel może dochodzić
swoich praw przed odpowiednią władzą państwową w trybie przewidzianym przez przepisy
o postępowaniu cywilnym.
Środkiem przymusu jest egzekucja sadowa lub administracyjna, w wyjątkowych
przypadkach dopuszcza się zastosowanie samopomocy.
Sposób przymusowego uzyskania świadczenia od dłużnika jest w pewnym stopniu zależny
od : rodzaju świadczenia oraz od przedmiotu tego świadczenia.
Najłatwiej jest wyegzekwować tą drogą świadczenia pieniężne.
IV. Obowiązki dłużnika w ogólności
Zespół obowiązków dłużnika na rzecz wierzyciela składa się na treść długu i dopiero całość
obowiązków po stronie długu równoważy treść zobowiązania od strony wierzytelności. Od
obowiązku świadczenia odpowiadającego treści zobowiązania dłużnik nie może się zwolnić
bez zgody wierzyciela, dając odszkodowanie.
Art. 438 § 2 kc: „Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania
przez zapłatę kary umownej.”
Odpowiedzialność dłużnika za dług jest odpowiedzialnością majątkową.
8
§ 5. Odpowiedzialność dłużnika
I. Dług a odpowiedzialność
Dług jest wyrazem powinności, tj. obowiązku świadczenia dłużnika. Jest zależny od woli
dłużnika.
Odpowiedzialność odnosi się nie do samej powinności, lecz do kwestii pokrycia długu,
która jest związana z przymusową realizacją świadczenia. nie zależy od woli dłużnika.
Regułą jest, że oba pojęcia odpowiedzialność i dług występują łącznie, ściśle ze sobą
związane w stosunku obligacyjnym.
II. Rodzaje odpowiedzialności
Odpowiedzialność za dług:
1) odpowiedzialność osobista;
2) odpowiedzialność rzeczowa.
Ad. 1) Odpowiedzialność osobista, i tylko ona, jest koniecznym korelatem powinności
świadczenia obciążającej dłużnika wobec wierzyciela. Jest ona odpowiedzialnością
majątkową. Jest w zasadzie nieograniczona, oznacza to, że dłużnik odpowiada za dług
wobec wierzyciela całym swym majątkiem teraźniejszym i przyszłym.
Z odpowiedzialnością osobistą łączą się dwie cechy:
a) wierzycielowi służy wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi należącymi do
dłużnika, z których chce uzyskać zaspokojenie, oraz wybór przymusowego sposobu
zaspokojenia (art. 797 i 799 kpc);
b) w przypadku zbiegu wierzycieli, gdy majątek dłużnika nie wystarczy na zaspokojenie
wszystkich pretensji, każdy z wierzycieli otrzymuje w zasadzie tylko częściowe
zaspokojenie wierzytelności wg stosunku wartości wierzytelności (art. 1026 kpc).
Ograniczenia odpowiedzialności osobistej:
a) odpowiedzialność dl unika sprowadza się do pewnej wyodrębnionej masy majątkowej
dłużnika traktowanej w jego majątku jako osobna całość; w tym przypadku
ograniczenie nie dotyczy tego, za co dłużnik odpowiada; w razie poszukiwań
wierzyciela skierowanych do majątku dłużnika poszukiwania te mogą dotyczyć tylko
składników wspomnianej masy i nie mogą objąć innej masy lub mas majątkowych;
b) dłużnik odpowiada za dług wprawdzie całym majątkiem (bez względu na istnienie lub
nieistnienie w tym majątku pewnych mas wyodrębnionych), jednakże odpowiada
tylko do pewnej wysokości ograniczonej liczbowo – niezależnie od wysokości długu; w
tym przypadku ograniczenie dotyczy zatem tego za co dłużnik odpowiada, a nie tego
czym odpowiada.
Ad. 2) Odpowiedzialność rzeczowa, jest w zasadzie niezależna od osobistej, jest
następstwem pewnych czynności prawnych normowanych przez prawo rzeczowe i nie
należy do dziedziny zobowiązań, jakkolwiek ich dotyczy. Istnieje ona w naszym prawie w
przypadku zabezpieczenia wierzytelności zastawem (art. 306 i n. kc) i hipoteką (art. 65 i n.
ustawy z dn. 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece)
Gwarancję zaspokojenia wierzyciela daje nie majątek dłużnika, lecz oznaczony przedmiot
majątkowy (rzecz ruchoma lub nieruchomość), na którym zabezpieczono wierzytelność.
Z odpowiedzialności rzeczowej dla wierzyciela wynika prawo do bezwzględnego, tj.
skutecznego erga omnes i bezpośredniego zaspokojenia się z przedmiotu poddanego w
tym zakresie jego władzy.
Cechy tak ukształtowanej odpowiedzialności rzeczowej odróżniające ją od
odpowiedzialności osobistej:
9
a) uprawnienie wierzyciela może być realizowane w zasadzie niezależnie os tego, czyją
własność stanowi przedmiot, na którym ciąży odpowiedzialność rzeczowa; zarówno
zastaw, jak i hipoteka mogą być ustanowione od samego początku na zabezpieczenie
cudzego długu; jeżeli ustanawiającym to prawo rzeczowe na własnej rzeczy był sam
dłużnik, odpowiedzialność ciąży na rzeczy, mimo że stanie się ona następnie
własnością innej osoby;
b) obowiązek właściciela rzeczy, który nie jest dłużnikiem osobistym uprawnionego, gdy
chodzi o zastaw i hipotekę, nie polega n a obowiązku świadczenia, ale jedynie na
obowiązku znoszenia tego, że wierzyciel, dążąc do zaspokojenia się rzeczy, może
przeprowadzić jej sprzedaż i z uzyskanej sumy ściągnąć swoją wierzytelność;
c) uprawnienie wierzyciela w razie zbiegu w toku egzekucji z wierzytelnościami
osobistymi innych wierzycieli uzyska przywilej pierwszeństwa co do zaspokojenia się
z przedmiotu obciążonego przed tymi wierzycielami.
Porównanie odpowiedzialności osobistej dłużnika, pod jej najczęstszą postacią
odpowiedzialności nieograniczonej, z odpowiedzialnością rzeczową pozwala na
wyprowadzenie następujących wniosków:
a) odpowiedzialność osobista jest odpowiedzialnością o szerszej skali niż
odpowiedzialność rzeczowa, skoro ciąży nie na jednym tylko przedmiocie, lecz na
majątku jako całym zespole praw należących do dłużnika;
b) daje ona niekiedy mniejszą pewność zaspokojenia roszczeń uprawnionego, gdyż
zaspokojenie to jest zależne od stanu majątkowego dłużnika, który może się
zmieniać;
c) odpowiedzialność osobista nie uznaje w zasadzie przywilejów na korzyść jednych
wierzycieli przeciwko innym; ryzyko stąd wynikające ponosi wierzyciel.
§ 6. Zobowiązania niezupełne
I. Pojęcie zobowiązania niezupełnego
Zobowiązanie niezupełne (łać. obligationes naturales), inaczej naturalne to takie
zobowiązanie, któremu ustawodawca odmawia pełnej skuteczności przez pozbawienie
wierzyciela możności przymusowego dochodzenia świadczenia. Posiadają one dwie cechy
charakterystyczne:
1) niezaskarżalność
2) przyznanie mocy prawnej spełnieniu tego zobowiązania przez dłużnika, co oznacza,
że wierzyciel może zatrzymać uzyskane świadczenie w swoim majątki u nie ma
obowiązku jego zwrotu jako nienależnego.
Ze względu na różne przyczyny istnienia w nowoczesnym prawie cywilnym zobowiązań
naturalnych, nie można wyprowadzić generalnej reguły jakie skutki zobowiązań zupełnych
towarzyszą lub odpadają zobowiązaniom niezupełnym. W szczególności chodzi o
kompensację, exceptio, możliwość wznowienia zobowiązania i inne.
II Unormowanie k.c.
W KC do zobowiązań naturalnych należą:
1) takie, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu (art. 411 pkt 3 kc) i
mimo to nie wygasło;
2) zobowiązania pochodzące z gry lub zakładu, poza szczególnymi przypadkami
zatwierdzonymi przez państwo (art. 413 kc);
3) zobowiązania, w których obowiązek świadczenia czyni zadość zasadom współżycia
społecznego (art. 411 pkt 2 kc).
We wszystkich tych przypadkach dobrowolne spełnienie świadczenia przez dłużnika uznane
jest za ważne wypełnienie ciążącego na nim obowiązku i nie podlega zwrotowi, nawet jeśli
dłużnik spełnił świadczenie w błędnym mniemaniu, że wykonuje zobowiązanie zupełne
10
Rozdział III: Treść i rodzaje świadczenia
§ 7. Ogóle uwagi o świadczeniach
I. Świadczenie jako przedmiot zobowiązań
Świadczenie jest przedmiotem stosunku zobowiązaniowego. Rozumiemy przez nie
zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i podlegające na zadośćuczynieniu
godnemu ochrony interesowi wierzyciela. Interes ten ma najczęściej wartość majątkową.
II. Dwojaka postać świadczenia
Świadczenie może polegać na:
1. Działaniu
2. Zaniechaniu, czyli na powstrzymaniu się od działania (art. 353 § 2)
III. Oznaczenie świadczenia
Świadczenie musi być oznaczone, albowiem wierzyciel musi wiedzieć, czego może się
domagać od dłużnika, a dłużnik – jak ma się zachować, by zaspokoić chroniony przez
prawo interes wierzyciela. Ścisłe oznaczenie świadczenia, a przynajmniej sposobu, który
pozwoli je oznaczyć w przyszłości, powinno się odbyć najpóźniej w chwili wykonania
zobowiązania.
IV. Możliwość spełnienia świadczenia
Świadczenie musi być możliwe do spełnienia (impossibilium nulla obligatio est). Nauka
i praktyka określa granice możliwości spełnienia świadczenia. Wyróżnia się:
1) niemożliwość pierwotną (gdy od samego początku nie jest możliwe do spełnienia to
zobowiązanie w ogóle nie powstaje)
2) niemożliwość następcza (gdy świadczenie staje się niemożliwe do spełnienia już po
powstaniu zobowiązania, samo zobowiązanie jest ważne może ono wygasnąć lub być
utrzymane w mocy, dłużnik będzie obowiązany do dania odszkodowania w miejsce
świadczenia)
Pojęcie niemożliwości świadczenia według doktryny jest stanem niemożliwości
obiektywnej, a więc odnoszącej się do wszystkich, a nie tylko do oznaczonego
dłużnika. Stan subiektywnej niemożliwości świadczenia bywa określany terminem
„niemożność” i jest eliminowany z zakresu kategorii „niemożliwości świadczenia”. Możliwe są
jednak wyjątki kiedy traktujemy niemożność na równi z niemożliwością.
Niemożliwość świadczenia może mieć charakter zarówno faktyczny jak i prawny, istotnym
jest by miała charakter trwały, niemożliwość powinna być nieprzemijająca. Strona, która w
chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie
wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to,
że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.
§ 8. Niektóre rodzaje świadczeń
I. Świadczenia jednorazowe, ciągłe, okresowe
a) jednorazowe – jego spełnienia wymaga jednorazowego zachowania się dłużnika,
choćby miało się na nie składać kilka czynności faktycznych;
np. wykonanie czynności objętej umową o dzieło czy umową przewozu
b) ciągłe – jego spełnienie wymaga od dłużnika jakiegoś zachowania się przez
pewien czas i ponadto ze względu na rodzaj czynności, wskazany w treści
stosunku prawnego, nie może być ono wykonane jednorazowo;
np. wykonywanie umowy najmu przez strony związane tym stosunkiem prawnym,
wykonywanie umowy przechowania;
c) okresowe – w ramach jednego i tego samego stosunku obligacyjnego, dłużnik ma
spełnić wiele świadczeń jednorazowych, których przedmiotem są najczęściej
11
pieniądze lub rzeczy oznaczone rodzajowo, a które mogą nie składać się na z góry
określoną całość; istotne jest powtarzanie się kolejnych świadczeń w regularnych
odstępach czasu;
np. zapłata czynszów w umowach najmu lub dzierżawy
II. Świadczenia podzielne i niepodzielne
a) podzielne – może być spełnione częściowo bez zmiany jego przedmiotu lub
wartości (wierzyciel nie może odmówić przyjęcia części świadczenia, chyba, że
przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes)
np. zapłata sumy pieniężnej Lu b dostarczenie określonej ilości rzeczy oznaczonych
rodzajowo
a) niepodzielne – kiedy nie może być wykonane częściowo, stanowią zawsze jedną
całość
np. wynajęcie rzeczy oznaczonej co do tożsamości: maszyny, zwierzęcia
III. Świadczenia oznaczone indywidualnie i rodzajowo
a) oznaczone indywidualnie – oznaczone co do tożsamości, gdy rzecz ta jest
określona według przymiotów jej tylko właściwych i z tego powodu nie daje się
zastąpić inną rzeczą
np. zabudowana działka gruntu w miejscowości X przy ul. Y nr 10
b) oznaczone rodzajowo - oznaczone co do gatunku, gdy rzecz ta jest określana wg
przymiotów rodzajowych, a więc przez wskazanie cech, które są na ogół
właściwością większej grupy, z jakiej się je najczęściej wydziela za pomocą liczby,
miary, wagi
np. przedmiotem sprzedaży jest 1 wagon żwiru, 10 t buraków itd.
Dłużnik w zobowiązaniu, w którym przedmiotem są rzeczy oznaczone rodzajowo, ma
znacznie większą swobodę. Może zaciągnąć zobowiązanie co do rzeczy która nie jest w jego
dyspozycji, ale którą może nabyć lub wyprodukować później. Świadczenie rodzajowe
można spełnić tylko przez świadczenie rzeczy konkretnej. Przedmiotem in obligatione
jest gatunek, a in solutione – rzecz konkretna spośród rzeczy tego gatunku. Rzecz konkretna,
która jest świadczona powinna być „średniej jakości”.
Zniszczenie rzeczy, która ma być przedmiotem świadczenia dłużnika:
a) indywidualnie – niemożliwość świadczenia, ryzyko ponosi wierzyciel, zobowiązanie
najczęściej wygasa.
WYJĄTEK!: wierzyciel w miejsce świadczenia uzyska odszkodowanie- mianowicie
wówczas, gdy niemożliwość świadczenia zostanie spowodowana przez przyczynę, za
którą dłużnik ponosi odpowiedzialność;
b) rodzajowo – niebezpieczeństwo zniszczenia konkretnych przedmiotów, z których
dłużnik chce dokonać świadczenia, ciąży na dłużniku; zniszczenie jednych rzeczy
mających określone przymioty rodzajowe nie uczyni niemożliwym świadczenia innych
o tych samych przymiotach; rzeczy zniszczone należy zastąpić innymi.
§ 9. Świadczenie pieniężne
I. Uwagi wstępne
Świadczenie pieniężne występuje jako świadczenie podstawowe według treści stosunku
prawnego w zobowiązaniach pieniężnych (świadczenie pieniężne sensu stricto) oraz w
charakterze zastępczym w zobowiązaniach niepieniężnych.
Przedmiotem świadczenia w zobowiązaniach pieniężnych nie są ani oznaczone
indywidualnie sztuki pieniądza ani oznaczona rodzajowa ich ilość lecz określona wartość
ekonomiczna (a więc wycofanie z obiegu danego pieniądza nie powoduje niemożności
wykonania świadczenia gdyż takie świadczenie może być wykonane w walucie
„zastępującej”).
Funkcje pieniądza:
12
a) funkcja zamiany
b) funkcja zapłaty – prawne znaczenie pieniądza polega na nadaniu mu przez państwo
przymusowej mocy umarzania zobowiązań, gdy ich przedmiotem jest przeniesienie
wartości ekonomicznej z majątku dłużnika do majątku wierzyciela; państwo
wymusza obowiązek przyjmowania pieniądza będącego prawnym środkiem zapłaty
na jego obszarze;
c) funkcja środka oszczędności;
d) funkcja akumulacji.
II. Pieniądz i jego wartość
Pieniądz w szerokim znaczeniu – tradycyjnie uznawane wszelkie środki płatnicze, które
używane są w obrocie, a więc pieniądz krajowy i zagraniczny, różnego rodzaju papiery
wartościowe, listy zastawne, obligacje itp., opiewające na pewne sumy (ilości) jednostek
pieniężnych
Pieniądz w znaczeniu ścisłym – wyłącznie te środki płatnicze, którym państwo nadaje moc
umarzania zobowiązań, a więc:
a) pieniądz gotówkowy – banknoty (bilety bankowe) i monety emitowane, względnie
wprowadzone do obiegu jako pieniądze bez innych szczególnych założeń
b) pieniądz bankowy – jest on realizowany w formie zapisów w księgach bankowych i
całkowicie oderwany od znaków pieniężnych z jakimi związany jest pieniądz
gotówkowy;
c) pieniądz elektroniczny – elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych.
Pieniądz może reprezentować w obrocie:
a) wartość nominalna (imienna) – wartość nadana mu przez państwo i wyrażona na
samym pieniądzu w odpowiednim napisie lub znaku; wartość ta nie ulega zmianie i
nie zależy od gatunku pieniądza uznawanego za prawny środek płatniczy;
b) wartość wewnętrzna – wartość materiału, z którego pieniądz został sporządzony;
znaczenie praktyczne jedynie przy pieniądzu kruszcowym (złoto, srebro itd.);
c) wartość kursowa – wartość przyznana mu w relacji do innych walut, która jest
relatywna i zmienna;
d) wartość nabywcza – wartość przyznawana mu w obrocie ze względu na siłę
nabywczą pieniądza w stosunku do innych dóbr majątkowych, a w szczególności
towarów; wartość ta jest zawsze relatywna i podlega wahaniom w zależności od stanu
masy towarowej na danym obszarze.
III. Zasady nominalizmu pieniężnego i waloryzacji
Zasada nominalizmu – wykonanie zobowiązania pieniężnego przez dłużnika następuje przez
zapłatę sumy nominalnej w znakach pieniężnych, które reprezentują należność podług
wartości przepisów walutowych państwa, w którego walucie następuje zapłata.
Wyrażona jest a art. 358¹ §1 „Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest
suma pieniężna (chodzi o zobowiązania pieniężne sensu stricto), spełnienie świadczenia
następuje przez zapłatę sumy nominalnej (tej sumy jaka była określona w momencie
powstania zobowiązania), chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.”
Podstawowa konsekwencja zasady nominalizmu wyraża się w tym, że wykonanie
zobowiązania pieniężnego, polegające na uiszczeniu sumy nominalnej, następuje także
wtedy, gdy ze względu na wzrost lub spadek siły nabywczej pieniądza wartość ekonomiczna
świadczenia w chwili zapłaty różni się od wartości świadczenia w chwili powstania
zobowiązania pieniężnego
Zasada waloryzacji – dochodzi ona do skutku gdy z powodu zachwiania równowagi
gospodarczej w stosunkach związanych z wymianą dóbr i usług, dojdzie do poważnych
wahań między wartością nominalną pieniądza a wartością nabywczą pieniądza (waloryzację
będzie więc ustalenie zniżki lub dopłaty do sumy nominalnej)
Rodzaje waloryzacji:
13
1) umowna - klauzule waloryzacyjne:
358¹ §2 „Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie
ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.”
a) klauzula towarowa – gdy zwrot następuje po przeliczeniu wg wartości
towaru (np. zboże);
b) klauzula walutowa – odnosi się do wartości waluty obcej lub koszyka
walut. Zastrzeżenia w doktrynie, czy klauzula ta jest dopuszczalna ze
względu na zasadę walutowości /zakaz wyrażania zobowiązań pieniężnych
na terenie Polski w walucie obcej, jest to pogląd wątpliwy, bo czym
innym jest wyrażenie zobowiązań pieniężnych, a czym innym ustalenie
wskaźnika waloryzacji;
c) klauzula złota - wartość złota;
d) klauzule indeksowe – odnoszą się do wskaźnika kosztów (wynagrodzenia,
m² mieszkania, kosztów utrzymania itp.).
Kryteria muszą być stabilniejsze niż waluta, w której wyrażone jest świadczenie.
Najczęściej stosowane to : a) i b).
Strony odwołują się do miernika wartości, zakładając że ten miernik będzie miał
bardziej stabilną wartość od pieniądza.
2) sądowa:
Art. 358¹ §3 „W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, po powstaniu zobowiązania,
sąd może po rozważeniu interesu stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić
wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego (ius modificandi), chociażby były
ustalone w orzeczeniu lub umowie.”
Przepis ten daje kompetencje sądowi, sąd może działać na żądanie jednej ze stron.
Przesłanki :
a) istotna zmiana siły nabywczej pieniądza (zwykła, nieistotna nie daje
sądowi prawa); sąd decyduje czy sprawa była istotna;
b) zmiana podczas trwania zobowiązania – musi nastąpić po powstaniu i
przed wygaśnięciem. Waloryzacja jest niedopuszczalna w odniesieniu do
zobowiązań już wykonanych i wygasłych.
Waloryzacja sądowa może dotyczyć tylko świadczeń pieniężnych stanowiących
przedmiot stosunków cywilnoprawnych.
Waloryzacja sądowa może być dokonywana wielokrotnie w odniesieniu do tego
samego stosunku zobowiązaniowego, co będzie uzasadnione zwłaszcza wówczas,
gdy dłużnik, pomimo wydania wyroku zasądzającego świadczenie w zwaloryzowanej
wysokości lub zawarcia ugody, dalej nie spełnia świadczenia, doprowadzając do jego
ponownej deprecjacji.
Ustawodawca wprowadza pewne zastrzeżenia art. 358¹ §4 „ Z żądaniem zmiany
wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona
prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z
prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.”
Ustawodawca pozbawia możliwości odwołania się do sądu przez stronę, która
prowadzi działalność gospodarczą zawodowo.
§ 10. Odsetki
Odsetki – wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych tylko
rodzajowo, gdy zostaje ono obliczone według pewnej stopy procentowej, czyli w stosunku do
wartości sumy, od której są pobierane, i w stosunku do czasu użycia tej sumy.
Odsetki mają charakter:
1) uboczny (akcesoryjny) względem świadczenia głównego, które stanowi właściwy
przedmiot zobowiązania między stronami;
2) periodyczny są pobierane periodycznie w pieniądzach lub rzeczach danego rodzaju.
Z charakteru ubocznego wynika:
1) zabezpieczenie wierzytelności hipoteką zabezpiecza również w granicach
przewidzianych w odrębnych przepisach roszczenie o nieprzedawnione odsetki;
14
zabezpieczenie wierzytelności zastawem zabezpiecza również związane z
wierzytelnością roszczenie o odsetki, o ile nie są przedawnione (art.317 kc);
2) w razie przelewu wierzytelności lub wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego
wierzyciela, nabywca wierzytelności nabywa roszczenie o zalegle odsetki (art. 509 § 2
kc)
3) w przypadku zarachowania zapłaty, z tego, co przypada na dług wierzyciel może
przede wszystkim zabezpieczyć odsetki (art. 451 § 1 zd. 2 kc)
4) pisemne potwierdzenie odbioru sumy głównej uzasadnia domniemanie, że wszelkie
należności uboczne, zostały spłacone (art. 466 kc)
Dla pobierania odsetek jest wymagany szczególny tytuł w postaci:
1) ustawy
2) czynności prawnej
3) orzeczenia sądowego
4) decyzji organu właściwego
Wysokość odsetek jest określona przez źródło, z którego wywodzi się tytuł do ich pobierania
(w przypadku braku takiego określenia należą się wierzycielowi odsetki tzw. ustawowe [RM
w drodze rozporządzenia określa ich wysokość]).
Zakaz anatocyzmu zakaz umawiania się z góry o płacenie odsetek od odsetek:
Art. 482. § 1. Od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od
chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły
się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy.
§ 2. Przepis paragrafu poprzedzającego nie dotyczy pożyczek długoterminowych
udzielanych przez instytucje kredytowe.
Termin płatności odsetek określany jest przez źródło, z którego wywodzi się tytuł do ich
pobierania. W braku takiego określenia dłużnik winien płacić odsetki co roku z dołu, a gdy
należność główna była mu oddana na czas krótszy, wraz z zapłatą tej należności. Należność
z tytułu odsetek przedawnia się z upływem 3 lat
§ 11. Naprawienie szkody
I. Uwagi ogólne
Szkoda to na ogół uszczerbek jakiego doznaje poszkodowany we wszelkiego rodzaju dobrach
przez prawo chronionych (życie, zdrowie, wolność, cześć, majątek itd.). Chodzi więc zarówno
o uszczerbek majątkowy, jak i niemajątkowy. W polskiej doktrynie pojęcie szkody odnosi się
raczej do uszczerbku majątkowego. Dla niemajątkowego uszczerbku rezerwuje się pojęcie
„krzywda” i „zadośćuczynienie”
W dziedzinie prawa cywilnego można wyróżnić trzy grupy przypadków, w których
przedmiotem świadczenia jest odszkodowanie:
1) szkody z tytułu czynów niedozwolonych (szkoda deliktowa)– szkoda zostaje
wyrządzona niezależnie od istniejącego uprzednio między danymi osobami stosunku
prawnego (a więc kiedy rodzi stosunek zobowiązaniowy jako stosunek samoistny).
Odszkodowanie w tych przypadkach staje się od razu głównym świadczeniem ze
strony dłużnika, którym jest czy to sprawca szkody, czy inna osoba za szkodę
odpowiedzialna; typowy przykład: uszkodzenie cudzego mienia, naruszenie cudzego
życia lub zdrowia;
2) niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika –
odszkodowanie zastępuje wówczas główne świadczenie lub je uzupełnia(szkoda
kontraktowa)
3) w drodze umowy – gdy ktoś umownie zobowiązuje się wobec kontrahenta do
świadczenia odszkodowawczego z tytułu szkody. Świadczenie odszkodowawcze staje
się wówczas od razu głównym świadczeniem na rzecz wierzyciela, jakkolwiek
wyrządzenie szkody nie stwarza samo w sobie nowego i samoistnego zobowiązania
15
odszkodowawczego między stronami, np. niektóre umowy ubezpieczenia i tzw.
umowy gwarancyjne.
Funkcje odszkodowania:
1) funkcja kompensacyjna – czyni zadość potrzebie naprawienia poniesionej przez
poszkodowanego szkody przez to, że odszkodowanie przywraca w jego majątku stan
naruszony w wyniku zdarzenia wyrządzającego szkodę; cel zostaje w pełni osiągnięty,
gdy uszczerbek będzie w całości pokryty;
2) funkcja prewencyjno-wychowawcza – oznacza wywieranie wpływu na częstotliwość
przypadków wyrządzenia szkody przez samo wprowadzenie sankcji odszkodowawczej,
albowiem naprawienie szkody stanowi w samym założeniu dolegliwość cywilną wobec
osoby obowiązkiem tym obciążonej;
3) funkcja repartycyjna – umożliwia rozłożenie ciężaru odszkodowawczego na szersze
grupy społeczne, czego najbardziej charakterystycznym przejawem jest repartycja
ubezpieczeniowa w postaci ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej;
4) funkcja represyjna – przepisy KC nie mają na celu represji, jakiejś dolegliwości. Są
to wyjątkowe przypadki np. kara umowna – wysokość kary umownej należy się bez
względu na wysokość szkody. Szkoda może być większa i wtedy będzie dolegliwością
(szkodą).
II, Szkoda i ustalenie jej wysokości
Szkoda – każdy uszczerbek, który dotyka poszkodowanego, zarówno o charakterze
majątkowym, jak i niemajątkowym
Szkoda na mieniu – uszczerbek, który dotyczy bezpośrednio składników majątku
poszkodowanego bez związku z jego osobą
Szkoda na osobie – odnosi się bezpośrednio do osoby pokrzywdzonego, jest ona bowiem,
konsekwencją naruszenia jego dóbr osobistych
Wszelka szkoda rozpatrywana jako uszczerbek o charakterze majątkowym może mieć w
świetle przepisów kc postać:
1) może obejmować stratę, jakiej doznaje mienie poszkodowanego – wskutek doznania
tej straty poszkodowany staje się uboższy, niż był dotychczas; jest to tzw. damnum
emergens (szkoda rzeczywista);
2) może obejmować utratę korzyści, jakiej poszkodowany mógł się spodziewać, gdyby
mu szkody nie wyrządzono; wskutek doznania tej postaci uszczerbku poszkodowany
nie staje się bogatszy, jakkolwiek mógł liczyć na wzbogacenie się, mógł go oczekiwać,
jest to tzw. lucrum cessans.
Prawo polskie jako regułę przyjmuje zasadę pełnego odszkodowania.
Ustalenie wysokości szkody
1) ustalenie uszczerbku majątkowego - najczęściej stosowany jest sposób zwany
różnicowym lub dyferencyjnym
a) polega on na przeprowadzeniu badania majątku poszkodowanego w celu ustalenia
różnicy, jaką wywołało zjawisko szkody przed i po jej ujawnieniu się(naprawienie
szkody powinno obejmować dwa poniższe stany łącznie).
b) wysokość damnum emergens(uszczerbku mienia) można ustalić, jeżeli w majątku
osoby poszkodowanej da się uchwycić różnicę wynikającą z tego porównania, która
wskazuje zmniejszenie majątku wysokość uszczerbku w mieniu, dot. to m.in. takich
ewentualnych strat, jak pozbawienie uprawnionego samej możliwości korzystania z
rzeczy, utrata posiadania rzeczy czy utrata możliwości korzystania z pewnych
świadczeń o określonej wartości majątkowej;
c) wysokość lucrum cessans – trudniej ustalić, podstawa obliczenia: różnica pomiędzy
stanem majątkowym, który istnieje a tym jaki mógłby być gdyby zdarzenie
wywołujące szkodę nie nastąpiło.(badamy tylko najwyższy stan prawdopodobieństwa)
2) po ustaleniu wysokości szkody trzeba oznaczyć wartość doznanego uszczerbku
16
a) tzn. ustalić chwilę decydującą o wysokości szkody(uszczerbek początkowo powstały
może się stopniowo zwiększać lub zmniejszać, co powoduje, że uznanie wartości
szkody w chwili jej początkowego ujawnienia się nie zawsze byłby sprawiedliwy)
kodeks cywilny reguluje ten problem częściowo w art. 363 § 2 „ jeżeli naprawienie
szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona
według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności
wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili”
b) miernik wartości
a. wartość rynkowa (według KC)– według cen jaką przedstawia to dobro dla
wszystkich (pretium commune);
b. wartość szczególna – cena, jaką przedstawia to dobro dla poszkodowanego ze
względu na szczególny sposób jego użycia (pretium singulare)
c. wartość emocjonalna – pretium affectionis)
d. wartość według przeciętnych cen
e. wartość rzeczy według kosztów nabycia czy reperacji
III. Wysokość odszkodowania
Konieczna odpowiedź na pytanie: czy odszkodowanie powinno zawsze odpowiadać pełnej
kwocie? Należy rozważyć kilka problemów, możliwości ograniczenia odszkodowania:
1) związek przyczynowy – możliwość ograniczenia odszkodowania do części uszczerbku
rzeczywiście poniesionego przez poszkodowanego ze względu na określone ujęcie w
danym systemie prawa cywilnego kwestii związku przyczynowego;
2) wola stron – jeśli strony będące w stosunku zobowiązaniowym wcześniej ustaliły za jaką
szkodę odpowiadają i do jakiej wysokości (dot stron stosunku); strony mogą ustalić za
jaką szkodę dłużnik ponosi odpowiedzialność oraz czy wysokość odszkodowania ma być
odpowiednikiem pełnej wysokości szkody
3) przepisy ustawy – art. 361 § 2: „W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu
ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które
poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie
wyrządzono”
4) ius moderandi – możliwość ograniczenia wysokości odszkodowania może wynikać z
przyznania w tej materii pewnych uprawnień organowi orzekającemu o obowiązku
naprawienia szkody; zakres swobody organu orzekającego nie zawsze jest jednakowy, co
może nastąpić kiedy:
a) konieczność faktyczna – kiedy ścisłe ustalenie szkody jest niemożliwe lub nader
utrudnione; art. 322 kpc „Jeżeli w sprawie o naprawienie szkody, o dochody, zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia lub o świadczenie z umowy o dożywocie sąd uzna, że
ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w
wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu
wszystkich okoliczności sprawy.”
b) konieczność prawna – kiedy prawo przyznaje pewną swobodę organowi
orzekającemu
i) zasada compensatio lucri cum damno - kiedy jedno zdarzenie wywołuje zarówno
korzyść jak i szkodę, ostatecznie bierze się pod uwagę stan wynikający ze
skompensowania obu pozycji; zasada ta jest respektowana w zakresie
odszkodowań wynikających z wypadków, w których dochodzi do wypłat pewnych
sum odszkodowań;
ii) zasada przyczynienia się poszkodowanego – z uwagi na przyczynienie się
poszkodowanego wysokość odszkodowania należnego poszkodowanemu ulega
zmniejszeniu
c) obniżenie odszkodowania – art. 440: „W stosunkach między osobami fizycznymi
zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności
ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby
odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia
społecznego”
i) tylko z tytułu odpowiedzialności czynów niedozwolonych
ii) tylko jeśli stronami są osoby fizyczne
17
iii) powinny tego wymagać zasady współżycia społecznego ze względu na stan
majątkowy pokrzywdzonego lub osoby odpowiadającej za szkodę
IV, Sposób naprawienia szkody
Świadczenie polegające na naprawieniu szkody powinno nastąpić w taki sposób, by
uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego został wyrównany. Wyrównanie takie może
nastąpić (rodzaje odszkodowania):
1) przywrócenie stanu poprzedniego – tj. stanu, który istniał, zanim szkoda została
wyrządzona; skutki zdarzenia zostają niejako automatycznie zlikwidowane; taka
restytucja nie zawsze jest możliwa, np. gdy splamiono ubranie, a plamy nie da się
usunąć; gdy wywołano trwałe kalectwo lub zmniejszenie się zdolności do pracy;
2) rekompensata pieniężna – naprawienie szkody w drodze rekompensaty pieniężnej
oznacza zapłatę do rąk uprawnionego sumy pieniężnej, która odpowiada wysokości
szkody obliczonej wg miernika wartości, jakim jest pieniądz;
3) wybór sposobu naprawienia szkody należy do samego poszkodowanego
Art. 363. § 1. Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego,
bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy
pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby
pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie
poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
§ 12. Zwrot nakładów i wydatków
Nakład – dobrowolne użycie własnych przedmiotów majątkowych lub środków w interesie
drugiej strony lub na jej rzecz.
KC mówi o nakładach koniecznych i innych nakładach. Nakłady konieczne są
podejmowane na utrzymanie jakiejś rzeczy i można je określić jako niezbędne do utrzymania
stanu danej rzeczy lub też dla normalnego korzystania. Drugie podejmowane są w celu
zwiększenia wartości (użyteczne) lub osiągnięcia celów ubocznych (zbytkowne).
Obowiązek zwrotu najczęściej dotyczy nakładów koniecznych, już rzadziej użytecznych.
Zwrot nakładów może polegać albo na ich restytucji w naturze, albo na wydaniu
wartości. Brak tutaj reguły ogólnej. Gdy nakład polega na zaciągnięciu zobowiązania wobec
osoby trzeciej, zwrot może polegać na zaspokojeniu tej osoby albo na przejęciu długu
dotychczasowego dłużnika.
Art. 461. § 1. Zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili
zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz
roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (prawo zatrzymania).
§ 2. Przepisu powyższego nie stosuje się, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu
niedozwolonego albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawionych lub użyczonych.
Niekiedy nie ma obowiązku zwrotu nakładów, strona, która je zainwestowała, jest
uprawniona do ich zabrania, jest to tzw. ius tollendi. Wykonanie takiego uprawnienia
powinno nastąpić bez uszkodzenia rzeczy głównej podlegającej wydaniu.
§ 13. Świadczenia w zobowiązaniach przemiennych
I. Pojęcie i unormowanie w kc
Zobowiązania przemienne to zobowiązania, których wykonanie może nastąpić przez
spełnienie jednego z dwóch lub kilku świadczeń, zależnie od wyboru osoby do tego
uprawnionej (art. 365 § 1 kc).
18
Uprawnionym do dokonania takiego wyboru może być zarówno dłużnik, jak i wierzyciel, a
także osoba trzecia. Wybór świadczenia należy do dłużnika, chyba że z czynności prawnej, z
ustawy lub z okoliczności wynika, iż uprawnionym do wyboru jest wierzyciel lub osoba
trzecia (art. 365 § 1)
Wyboru dokonuje się przez złożenie oświadczenia drugiej stronie. Jeżeli uprawnionym do
wyboru jest dłużnik, może on dokonać wyboru także przez spełnienie świadczenia. (art. 365
§2)
Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru tego nie dokona, druga strona
może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego
terminu uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na stronę drugą (art. 365 § 3)
II. Upoważnienie przemienne
Upoważnienie przemienne to uprawnienie dłużnika do jednostronnego zwolnienia się z
długu przez wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne. Przedmiot
świadczenia jest od początku jeden, wierzyciel nie może domagać się od dłużnika niczego
innego niż świadczenie główne tak jak w zobowiązaniach przemiennych. Upoważnienie to
może przysługiwać także wierzycielowi, gdy w razie zajścia okoliczności przewidzianych
ustawowo lub umownie, będzie mógł żądać innego świadczenia niż to, które mu się należy.
Rozdział IV. Wielość wierzycieli albo dłużników
§ 14. Uwagi ogólne
Wg zasad ogólnych, przyjętych w kc, punkt wyjścia unormowań znaczenia wielości
wierzycieli lub dłużników w stosunku zobowiązaniowym sprowadza się do reguły
podstawowej, że zobowiązanie powinno podzielić się wówczas na tyle niezależnych od
siebie części, ilu jest wierzycieli i dłużników.
Reguła ta jest możliwa do utrzymania jedynie wówczas, gdy świadczenie stanowiące
przedmiot zobowiązania jest podzielne. Przeszkodą staje się już sama niepodzielność
świadczenia. Zobowiązanie utrzymuje wówczas charakter niepodzielny.
W konsekwencji unormowanie kc rozróżnia zobowiązania podzielne, niepodzielne i solidarne.
§ 15. Zobowiązania podzielne i niepodzielne
I. Podstawa podziału
Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany
przedmiotu lub wartości (art. 379 § 2 kc)– czyli dotyczy to właściwości fizycznych jak i
wartości ekonomicznej
Świadczeni rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest zawsze niepodzielne, albowiem nie
może być w ogóle dokonane częściami bez zmiany jego istoty.
Świadczenie rzeczy oznaczonej rodzajowo, przeciwnie, z reguły jest podzielne, ponieważ
spełnienie go w częściach jest przeważnie możliwe i nie zmienia jego istoty ani nie wpływa na
jego wartość.
Świadczenie pieniężne jest zawsze podzielne.
II. Skutki prawne
Ogólna reguła jest następująca: Art. 379. § 1
Jeżeli jest kilku dłużników albo kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług,
jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo
wierzycieli. Części te są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego.
Gdy zobowiązanie jest niepodzielne to mogą nastąpić następujące sytuacje:
a) kilku współdłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego
b) kilku współwierzycieli uprawnionych do otrzymania świadczenia niepodzielnego
19
ad a) Art. 380. § 1.”Dłużnicy zobowiązani do świadczenia niepodzielnego są
odpowiedzialni za spełnienie świadczenia jak dłużnicy solidarni.”; nie są oni
dłużnikami solidarnymi, mają tylko analogiczne obowiązki, każdy z dłużników odpowiada za
całość długu, wierzyciel może żądać całości świadczenia od wszystkich łącznie, od
niektórych z nich lub od każdego z osobna; zaspokojenie wierzyciela przez jednego
dłużników zwalnia pozostałych
W zobowiązaniach wzajemnych jeśli nie ma odmiennej umowy dłużnicy są
odpowiedzialni za spełnienie świadczenia solidarnie, jeśli wzajemne świadczenie wierzyciela
jest niepodzielne (art. 380 § 2)
ad b) Art. 381. § 1. Jeżeli jest kilku wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego,
każdy z nich może żądać spełnienia całego świadczenia.
§ 2. Jednakże w razie sprzeciwu chociażby jednego z wierzycieli, dłużnik obowiązany jest
świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu
sądowego.
Art. 382. § 1. Zwolnienie dłużnika z długu przez jednego z wierzycieli uprawnionych do
świadczenia niepodzielnego nie ma skutku względem pozostałych wierzycieli.
§ 2. Zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia
względem jednego z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego ma skutek
względem pozostałych wierzycieli
III. Regresy
Przy zobowiązaniach niepodzielnych, w których uczestniczy kilku wierzycieli lub
dłużników, wyłania się kwestia następstw spełnienia świadczenia przez jednego ze
współdłużników lub otrzymania świadczenia przez jednego ze współwierzycieli,
związane z wygaśnięciem zobowiązania.
Prawo obowiązujące kwalifikuje to zagadnienie jako zagadnienie roszczeń
regresowych (zwrotnych między współwierzycielami lub współdłużnikami. Wg kc o istnieniu
i treści tych roszczeń rozstrzyga w zasadzie wewnętrzny stosunek między współwierzycielami
lub współdłużnikami, o ile taki istnieje.
Stosownie do powyższego wierzyciel, który otrzymał świadczenie, jest odpowiedzialny
wobec innych wierzycieli w częściach równych.
Mają tu zastosowanie w istocie reguły dot. regresów w zobowiązaniach solidarnych.
§ 16. Zobowiązania solidarne
I. Pojęcie solidarności
Przymiot solidarności nadaje zobowiązaniu szczególne właściwości, które są niezależne od
podzielnego lub niepodzielnego charakteru świadczenia. Istotny sens czysto praktyczny
solidarności polega bowiem na tym, że wprowadza ona mimo wielości wierzycieli lub
dłużników takie powiązanie, przy którym musi nastąpić wyjątek od podstawowej zasady, że
wielość podmiotów w zobowiązaniu wprowadza podział tego zobowiązania na części.
Wyróżniamy solidarność bierną i czynną.
II. Solidarność bierna i czynna
Solidarność dłużników (bierna) – art. 366 - kilku dłużników może być zobowiązanych w ten
sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników
łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez
któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Wszyscy dłużnicy są zobowiązani aż do
zupełnego zaspokojenia wierzyciela. Sytuacja wierzyciela jest tu wyraźnie korzystna. Zamiast
odpowiedzialności za dług pro parte każdy dłużnik odpowiada za całość długu, przy czym
wierzyciel decyduje, od kogo, w jakim rozmiarze i w jaki sposób chce dochodzić
zaspokojenia.
Solidarność wierzycieli (czynna) –art. 367 - kilku wierzycieli może być uprawnionych w
ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez
20
zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich. Można spełnić
to świadczenie według wyboru dłużnika, do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych do
czasu wytoczenia przez jednego z nich powództwa, wtedy należy spełnić świadczenie do jego
rąk.
Szczególny tytuł jest wymagany do przyjęcia solidarności. Zobowiązanie jest solidarne
jedynie wówczas, gdy to wynika:
1) ustawy, ilekroć solidarność wprowadzają przepisy ustawy, czynią to w dwojaki sposób:
a) przewidują wprost, że jakieś zobowiązanie jest solidarne:
i) wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym, za którą odpowiada kilka osób (art.
441 § 1);
ii) zbycie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 455[4]);
iii) odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki (art. 864);
iv) osobista odpowiedzialność nabywców nieruchomości obciążonej prawem
dożywocia za świadczenia prawem tym objęte (art. 910 § 2 kc);
v) odpowiedzialność współspadkobierców za długi spadkowe ciążące na nich – do
chwili działu spadku (art. 1034);
vi) odpowiedzialność nabywcy i zbywcy spadku za długi spadkowe wobec wierzycieli
spadkowych (art. 1056)
b) zastrzegają, że dorozumiewa się solidarność w braku odmiennych postanowień
umowy:
i) gdy kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dot. ich wspólnego mienia (art. 370);
ii) gdy kilka osób podjęło się w umowie kontraktacji wytworzenia produktów rolnych
lub hodowlanych wspólnym gospodarstwie (art. 614);
iii) gdy kilka osób wspólnie wzięło rzecz do używania w ramach umowy użyczenia
(art. 717);
iv) gdy kilka osób dało lub przyjęło zlecenie (art. 745);
v) gdy kilka osób wspólnie dało lub przyjęło rzecz na przechowanie (art. 843);
vi) gdy chodzi o odpowiedzialność poręczyciela i dłużnika głównego (art. 881)
2) umowy stron – art. 368: „Zobowiązanie może być solidarne, chociażby każdy z
dłużników był zobowiązany w sposób odmienny albo chociażby wspólny dłużnik był
zobowiązany w sposób odmienny względem każdego z wierzycieli.” – np. jeden z
dłużników może być zobowiązany do świadczenia w pełnej wysokości, inny w wysokości
mniejszej;
III. Zakres więzi wspólnej wynikającej z solidarności
Zakres więzi wspólnej wynikającej z solidarności dłużników:
1) podstawowym przejawem więzi wspólnej między dłużnikami jest to, że zaspokojenie
wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1 in
fine)
2) reprezentacja między dłużnikami na korzyść dłużników, polega na tym, że:
a) art. 374 § 2. Zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych ma
skutek także względem współdłużników;
b) art. 375 § 2. Wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia
współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne.
c) w obu przypadkach polepszenie położenia prawnego jednego z dłużników jest
skuteczne wobec innych
3) wzajemna niezależność położenia każdego dłużnika wynikająca z możliwości różnic co do
sposobu i treści świadczenia:; przejawia się ona w przypadkach w których chodzi o:
a) zmiany zachodzące w stosunku między jednym z dłużników a wierzycielem,
korzystne dla tego dłużnika, jak np. zrzeczenie się solidarności wobec tego dłużnika
lub zwolnienie go z długu (art. 373); zmiany takie nie mają skutku wobec
pozostałych dłużników;
b) zdarzenia dot. tylko jednego z dłużników, dla niego niekorzystne, jak np. przerwanie
lub zawieszenie biegu przedawnienia (art. 372) albo wyrok zapadły przeciwko
jednemu z dłużników (art. 375 § 2); zdarzenia takie nie mogą pogorszyć położenia
pozostałych dłużników;
21
c) działania i zaniechania jednego z dłużników, które pogarszają jego położenie
względem wierzyciela, np. zwłoka dłużnika i uznanie przez niego długu (art. 371); nie
mają one wpływu ani na położenie pozostałych dłużników względem wierzyciela, ani
na stosunki między dłużnikami
Konsekwencją ukształtowania zakresu więzi wspólnej między dłużnikami solidarnymi na
tle możliwych różnic w ich położeniu względem wierzyciela jest unormowanie kwestii
zarzutów, z którymi dłużnicy mogą wystąpić przeciwko wierzycielowi.
Jeżeli zarzuty te są wspólne wszystkim dłużnikom, każdy z nich może się na nie powoływać.
Jeżeli zarzuty te mają charakter osobisty dla jednego tylko z dłużników, tylko ten dłużnik
może bronić się nimi wobec wierzyciela.
Zakres więzi wspólnej wynikającej z solidarności wierzycieli:
Każdy z wierzycieli może żądać spełnienia całego świadczenia, a zaspokojenie jednego
wierzyciela umarza dług względem pozostałych.
Dalsze objawy więzi wspólnej wyrażają się w tzw. reprezentacji między wierzycielami wobec
dłużnika na ich korzyść, a więc nie tylko co do samego zaspokojenia, ale i co do tego
wszystkiego, co to zaspokojenie zapewnia, np. zwłoka dłużnika wobec jednego z wierzycieli
solidarnych ma skutek wobec pozostałych.
IV. Regresy
Podstawę do roszczeń regresowych (zwrotnych) wynikających z zobowiązań solidarnych
stanowi wg kc fakt spełnienia świadczenia.
Regresy [spełnienie świadczenia to spełnienie zewnętrznej więzi obligacyjnej, między
stronami istnieją wewnętrzne stosunki i muszą się oni ze sobą rozliczyć]:
- między współdłużnikami – treść istniejącego między współdłużnikami stosunku
prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach dłużnik, który spełnił świadczenie może
żądać zwrotu od współdłużników. Domniemuje się, iż może on żądać zwrotu w częściach
równych Część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między
współdłużników
- między dłużnikami gdy źródłem jest wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym –
decydujące znaczenie ma nie stosunek wewnętrzny łączący dłużników, lecz stosunek osób
współodpowiedzialnych za szkodę do wyrządzenia tej szkody;
- między współwierzycielami – treść istniejącego między współwierzycielami stosunku
prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach wierzyciel przyjmujący świadczenie jest
odpowiedzialny względem współwierzycieli. Domniemuje się odpowiedzialność w częściach
równych
V. Solidarność nieprawidłowa (in solidum)
SŁABO OPISANE W KSIĄŻCE – OPRACOWANE NA PODSTAWIE:
Solidarność nieprawidłowa ( in solidum)
- kilka podmiotów jest zobowiązanych do spełnienia tego samego świadczenia
- świadczenie ma być spełnione na rzecz tego samego wierzyciela
- ich zobowiązanie wynika z różnych podstaw prawnych
Do zobowiązania in solidum stosujemy:
- przepisy dotyczące solidarności (wprost lub na zasadzie analogii – rozbieżność poglądów)
- zasady dotyczące roszczeń regresowych
Odpowiedzialność in solidum, określana też jako solidarność nieprawidłowa, niewłaściwa,
pozorna albo przypadkowa zachodzi wówczas, gdy wierzyciel może dochodzić tego samego
świadczenia od kilku dłużników, na podstawie tytułów wynikających z odrębnych stosunków
prawnych łączących go z każdym z tych dłużników, ale równocześnie brak jest podstawy do
przyjęcia solidarnej odpowiedzialności dłużników stosownie do art. 366-378 Kodeksu
cywilnego (K.c.) Trzeba bowiem wskazać, że „zobowiązanie jest solidarne tylko, jeżeli to
wynika z ustawy lub z czynności prawnej” (art. 369 K.c.).
22
Sytuacja odpowiedzialności in solidum najczęściej ma miejsce, gdy jeden z dłużników
ponosi odpowiedzialność z umowy (art. 471 i nast. K.c.), a drugi – odpowiedzialność
deliktową (z tytułu czynu niedozwolonego – art. 415 i nast. K.c.). Typowym przykładem jest
wypadek komunikacyjny. Mamy tutaj do czynienia z dwoma dłużnikami odpowiedzialnymi
za szkodę wyrządzoną (wierzycielowi) wskutek wypadku, to jest:
1) ze sprawcą wypadku, który odpowiada za wyrządzoną szkodę na podstawie przepisów
Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych, oraz
2) z zakładem ubezpieczeń (w którym sprawca wypadku ma wykupioną polisę
ubezpieczeniową OC lub AC), który odpowiada na podstawie umowy ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej sprawcy wypadku lub autocasco.
Z innym klasycznym przypadkiem odpowiedzialności in solidum mamy do czynienia, gdy
obok dłużnika osobistego za zobowiązanie odpowiada rzeczowo zastawca lub właściciel
nieruchomości obciążonej hipoteką albo – w przypadku kradzieży pieniędzy z kasy
przedsiębiorstwa – odpowiada złodziej oraz kasjer, który nie zabezpieczył należycie kasy.
W orzecznictwie sądowym oraz doktrynie prawa nie jest już obecnie kwestionowane
stanowisko, według którego do odpowiedzialności in solidum należy w drodze analogii
stosować te przepisy o solidarności, które odpowiadają celowi i charakterowi danego
stosunku prawnego.
Chodzi tu przede wszystkim o art. 366 K.c., stosownie do którego „(…) wierzyciel może żądać
całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od
każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia
pozostałych”.
Jest to stanowisko bardzo korzystne dla wierzyciela. W konsekwencji bowiem, w razie
stwierdzenia w danym przypadku przez sąd podstaw dla orzeczenia odpowiedzialności
dwóch lub więcej podmiotów, na zasadach odpowiedzialności in solidum, należałoby
zasądzić całe świadczenie od każdego z dłużników z zastrzeżeniem, że spełnienie świadczenia
przez jednego z nich zwalnia pozostałych, przy czym aż do zupełnego zaspokojenia
wierzyciela wszyscy dłużnicy pozostają zobowiązani, a wybór od którego (których) spośród
nich żądać zaspokojenia wierzytelności i w jakim czynić to zakresie, zależy wyłącznie od
nieskrępowanej woli samego wierzyciela (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia
1968 r., II CR 409/68, OSNCP 1969, nr 11, poz. 207; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7
kwietnia 1975 r., III CZP 6/75, OSNCP 1976, nr 2, poz. 27).
W przytoczonym wcześniej przykładzie z wypadkiem komunikacyjnym poszkodowany
wskutek wypadku ma zatem prawo domagać się naprawienia szkody bądź wobec sprawcy,
bądź wobec towarzystwa ubezpieczeniowego, względnie od obu tych podmiotów
równocześnie z zastrzeżeniem, że spełnienie świadczenia przez jeden podmiot zwalnia z
zobowiązania drugi. Faktem jest, że w praktyce najczęściej to towarzystwo ubezpieczeniowe
wypłaci odszkodowanie – nie zmienia to jednak korzystnej dla wierzyciela zasady
swobodnego wyboru w zakresie wskazania dłużnika obowiązanego do naprawienia szkody.
Równocześnie należy jednak zauważyć, że w dalszym ciągu nie ma całkowitej zgodności
poglądów co do tego, czy poza art. 366 inne przepisy o solidarności, a jeżeli tak, to które,
mogą znaleźć zastosowanie do odpowiedzialności in solidum? Dotyczy to w szczególności art.
376 regulującego kwestię tzw. roszczeń regresowych (zwrotnych) przysługujących dłużnikowi
solidarnemu, który – wskutek żądania wierzyciela zgodnego z art. 366 K.c. – spełnił
świadczenie w wymiarze większym niż proporcjonalnie nań przypadający, wobec pozostałych
współdłużników solidarnych.
Z uwagi choćby na przytoczone w tym artykule skutki wynikające z odpowiedzialności in
solidum, powinna być ona wyraźnie określona w sentencji wyroku zasądzającego
23
świadczenie od kilku dłużników ponoszących taką odpowiedzialność. I tego strona ma prawo
domagać się od sądu
Rozdział V: Powstanie zobowiązań w ogólności
Podział źródeł zobowiązań:
- umowy
- jednostronne czynności prawne (przyrzeczenie publiczne)
- bezpodstawne wzbogacenie
- czyny niedozwolone
- decyzje administracyjne
- inne nie dające się zakwalifikować
Decyzja administracyjna jako źródło zobowiązań:
W systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej decyzje administracyjne pełniły istotną rolę
jako źródła zobowiązań. W gospodarce rynkowej uległo ono znacznej redukcji, lecz nie
wyeliminowaniu. Indywidualny akt administracyjny musi jednak mieć wyraźne
upoważnienie ustawowe. Powoduje on skutki cywilnoprawne bezpośrednie albo pośrednie,
gdy wynikają one z ustawy na podstawie której został wydany.
Rozdział VI: Umowy
§ 17. Umowy jako źródło zobowiązań w ogólności
I. Pojęcie umowy. Źródła prawa regulujące umowy
Umowa obejmuje zgodny zamiar stron doprowadzenia do powstania, zmiany lub
ustania skutków prawnych. Tę zgodność oświadczeń woli stron określa się jako konsens.
Skutkiem zdarzenia prawnego – zawarcia umowy – może być: ukształtowanie między jej
stronami stosunku cywilnoprawnego i jego treści, przekształcenie istniejącego już stosunku
lub jego zniesienie.
Zawierając umowę, strony zobowiązują się do jej wykonania. Oznacza to, że zawarta już
umowa powinna zostać przez strony wykonana zgodnie z jej treścią (pacta sunt servanda).
Umowa wywołuje takie skutki prawne, jakie – stosownie do odpowiednich przepisów – mogą
zostać uznane za zgodne z zamiarem stron.
Funkcje umowy:
1) kształtowanie stosunku zobowiązaniowego – umowa jako wyraz realizacji interesów
stron w obrocie cywilnoprawnym, ma te interesy chronić przez oznaczenie praw i
obowiązków stron, a więc treści stosunku zobowiązaniowego. Polega ona na
uzgodnieniu przez same strony warunków realizacji ich interesów – interesów
odmiennych, ale niekoniecznie przeciwstawnych;
2) grupowanie kapitału lub ludzi;
3) organizatorska, koordynująca działalność osób fizycznych i prawnych w różnej skali;
4) podstawowy instrument wymiany towarowo-pieniężnej;
5) mogą zobowiązywać do konkretnego świadczenia np. przeniesienia własności;
6) mogą służyć zabezpieczeniu innych praw (zastaw, hipoteka);
Niezbędną częścią składową umowy są oświadczenia woli jej stron – czyli zewnętrzny
przejaw powzięcia woli (decyzji) wywołania określonych skutków prawnych.
Wola osoby zawierającej umowę może być w zasadzie wyrażona przez każde zachowanie się
tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny. Zachowanie się o którym mowa,
uzyskuje przymiot oświadczenia woli po spełnieniu się następujących przesłanek. Musi być
ono:
1) zrozumiałe (minimalnym wymaganiem jest możliwość ustalenia w drodze wykładni
jego sensu i znaczenia);
24
2) swobodne (zaprzeczeniem istnienia tej przesłanki jest np. zachowanie się pod
wpływem przymusu fizycznego wywieranego na oświadczającego w chwili składania
rzekomego oświadczenia woli);
3) złożone w zamiarze wywołania określonych skutków prawnych.
Oświadczenie woli składane przy zawieraniu umowy skierowane są do drugiego
kontrahenta.
Od chwili złożenia oświadczenia woli składający oświadczenie jest nim związany.
W grupie umów cywilnoprawnych podstawowe znaczenie mają gospodarcze umowy
zobowiązaniowe. Charakteryzuje je wysoki stopień swobody kontraktowania, typizacja i
szablonowość umów, szczególne znaczenie zasad pewności i bezpieczeństwa obrotu,
podwyższony standard staranności przy wykonywaniu umów, element szczególnego zaufania
pomiędzy stronami.
Czynności prawne poprzedzające zawarcie umowy definitywnej:
1) umowy o negocjacje – dot. procesu negocjacji oraz praw i obowiązków, jakie
negocjujący partnerzy podejmują na tym etapie, m.in.: podział kosztów negocjacji,
zobowiązanie do negocjacji w dobrej wierze itd.;
2) listy intencyjne – dot. bezpośrednio samej transakcji oraz ułatwiają zawarcie
umowy w przyszłości przez osiągnięcie częściowych porozumień obejmujące
poszczególne aspekty przyszłej umowy;
3) umowy ramowe – stanowią one instrument organizujący proces zawierania umów w
przyszłości;
4) umowy procesowe – zawierane są przed procesem albo innym postępowaniem
sądowym w sprawach cywilnych, a wywierają skutki procesowe;
a. zapis na sąd polubowny – umowa o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu
polubownego (art. 1161 § 1 kpc), które skutkuje wyłączeniem sprawy spod
orzecznictwa sądu państwowego (art. 1165 § 2 kpc);
W systematyce kc regulacja problematyki umów została rozdzielona na kilka fragmentów:
1) w ks. I zawarto ogólną regulację wszelkich kategorii czynności prawnych, w tym
regulację odnoszącą się do umów;
2) w ks. III w tytule III umieszczono ogólną regulację umów obligacyjnych; regulacje
objęte przepisami tytułów VII-X odnoszą się do wykonania zobowiązań , innych
przypadków ich umarzania , zmiany osób w stosunku zobowiązaniowymi ochrony
wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika;
3) w ks. III w tytułach XI-XXXV znalazły się regulacje dot. poszczególnych umów
nazwanych.
II. Rodzaje umów w dziedzinie zobowiązań
1) skutki jakie wywołują umowy:
a) zobowiązujące – jedna strona (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnik)
określonego zachowania się (świadczenia); może ono polegać na działaniu lub
zaniechaniu; prawo wierzyciela z takiej umowy ma charakter względny, skuteczny
wobec dłużnika zobowiązanego do świadczenia; przez zawarcie umowy
zobowiązującej dochodzi do powiększenia pasywów w majątku (dłużnika) oraz
aktywów (wierzyciela); umową taką jest np. umowa składu, sprzedaży, dostawy,
zamiany, darowizny itp.
b) rozporządzające – wywołują zmiany w prawach majątkowych osoby dokonującej
takiej czynności; zmiany te obejmują rozporządzanie prawem; następują one
bezpośrednio – nie jest konieczne dokonanie żadnych dodatkowych czynności
prawnych dla ich nastąpienia. Mogą to być zmiany natychmiastowe lub odłożone w
czasie w następstwie zastrzeżenia warunku lub terminu; np. Art. 155. § 1.” Umowa
sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa
zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej
25
przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że
strony inaczej postanowiły” ma więc nadto skutek rozporządzający;
2) ustalenie właściwej regulacji prawnej kontraktu:
a) nazwane – przeciętnie powtarzają się w obrocie, są normowane przez przepisy prawa
obowiązującego; ich essentialia negotii są objęte przepisami ustawy, choćby
mającymi charakter dyspozytywny; przepisy te nadają im specjalne nazwy, np.
sprzedaży, najmu, zamiany, zlecenia itd.; można odwoływać się do nich przy ocenie
konkretnych stosunków zobowiązaniowych; wyróżnienie umów nazwanych ma na
celu przede wszystkim wskazanie na właściwą dla nich regulację prawną;
kontrahenci, zawierając umowę mogą się ograniczyć do określenia jednego ze
świadczeń wzajemnych i podania nazwy umowy, jeżeli przepisy ją regulujące
wskazują sposób ustalenia drugiego świadczenia wzajemnego;
b) nienazwane – takie czynności prawne, w których pojawiają się elementy nieswoiste
dla danego typu umowy, funkcjonalnie jednak podporządkowane zobowiązaniu
głównemu o cechach ustalonych typie ustawowym; treść umowy nie jest
przewidziana przez żadną z postaci umów nazwanych. Dopuszczalność umów
nienazwanych wynika z zasady swobody umów; umowy te są tworzone w celu
zaspokojenia pewnych zindywidualizowanych lub nowych potrzeb, uwzględnienia
sytuacji gospodarczych, dla których katalog umów nazwanych nie dostarcza
odpowiednich wzorcowych rozwiązań;
c) umowy mieszane – umowy, które nie odpowiadają całkowicie żadnej umowie
nazwanej; w razie gdy główny rodzaj zobowiązania przeważa, a jedynie świadczenia
uboczne są odmiennego charakteru, trafne stanie się zastosowanie przepisów dot.
umowy nazwanej głównego typu;
3) ocena charakteru umowy z punktu widzenia interesów, którym ona służy:
a) jednostronnie zobowiązujące - np. darowizna, zrzeczenie się zobowiązania;
obowiązek świadczenia ciąży na jednej stronie;
b) dwustronnie zobowiązujące – np. sprzedaż, umowa o dzieło, najmu; obowiązek
świadczenia ciąży na dwóch stronach; tworzą podstawy do wymiany dóbr i usług;
c) umowy wzajemne – każda ze stron, wg treści umowy jest zobowiązana do
świadczenia wobec drugiej. Istnieje tutaj równowaga, ekwiwalentność świadczeń,
które się zazębiają. (sprzedaż, dostawa, najem, dzierżawa etc.). Rażące naruszenie
równowagi świadczeń może stanowić podstawę do zastosowania przepisów o
wyzysku. Przeznaczeniem umów wzajemnych jest doprowadzenie do wymiany
świadczeń między stronami;
4) złożenie oświadczenia woli, przeniesienie władztwa:
a) konsensualne – umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli;
przeniesienie władztwa nad rzeczą lub innymi przedmiotami materialnymi stanowi w
przypadku tego typu umów wykonanie obowiązku umownego;
b) realne – do ich zawarcia poza złożeniem oświadczenia woli wymagane jest wręczenie
rzeczy (lub innego przedmiotu materialnego), której objęcie we władanie stanowi
istotny element umowy, np. umowa użyczenia, umowa przechowania, umowa
składu, przechowanie nieprawidłowe;
5) odpłatny i nieodpłatny charakter:
a) odpłatne – każda ze stron ma uzyskać określoną korzyść majątkową; są to umowy
przysparzające, na podstawie których strona dokonująca przysporzenia majątkowego
otrzymuje lub ma otrzymać w zamian korzyść majątkową, np. umowa sprzedaży,
zamiany, dostawy, najmu, dzierżawy itd.;
b) nieodpłatne (darme) – służą do dokonania nieodpłatnego (darmowego) przysporzenia
na rzecz drugiej strony;
6) przysparzające :
a) mieszczą się one w wyróżnionej w doktrynie polskiego prawa cywilnego grupie
czynności prawnych przysparzających uznawanych za podgrupę czynności o
skutkach zobowiązujących lub rozporządzających. Istotny jest także związek tego
typu umów z umowami zaliczanymi do umów kauzalnych i abstrakcyjnych. Ten
ostatni podział odnosi się bowiem wyłącznie do czynności przysparzających;
b) prowadzą one do dokonania przysporzenia w majątku innej osoby, czyli do:
26
i) powiększenia jej aktywów – polega to na nabyciu przez tę osobę prawa
podmiotowego lub uprawnienia o charakterze bezwzględnym
ii) zmniejszenia pasywów – o tej sytuacji możemy mówić w przypadku wygaśnięcia
lub ograniczenia zobowiązań czy obciążeń prawa podmiotowego;
7) wyróżniane ze względu na to, czy ważność czynności prawnej zależy od istnienia
i prawidłowości causa (przyczyny prawnej przysporzenia:
a) kauzalne - ich ważność oraz skutki prawne są uzależnione od istnienia odpowiedniej
podstawy prawnej. Najczęściej wyróżnia się 3 typy tych podstaw:
i) causa acquirendi vel obligandi – celem przysporzenia jest nabycie prawa lub
uzyskanie innej korzyści majątkowej przez przysparzającego, czyli zwiększenie
jego aktywów np. umowa sprzedaży
ii) causa solvendi– celem przysporzenia jest zwolnienie się przez przysparzającego
od ciążącego na nim obowiązku, czyli zmniejszenie jego pasywów np. spłata
długu przez dłużnika;
iii) causa donandi - celem przysporzenia na rzecz kontrahenta jest jego
wzbogacenie kosztem dokonującego przysporzenia np. darowizna
Ze względu na obowiązek ujawnienia kauzy w treści umowy wyróżniamy:
- umowy kauzalne materialnie i formalnie – dla jej ważności wymagane jest nie
tylko istnienie prawidłowej causa, ale również jej ujawnienie w treści umowy
- umowy kauzalne materialnie, ale formalnie oderwane – dla jej ważności
konieczne jest istnienie prawidłowej causa, ale nie jest wymagane jej ujawnienie w
treści umowy
b) abstrakcyjne – należą do wyjątków wyraźnie wskazanych w przepisach, które
stanowią, że ich ważność i skutki prawne nie są uzależnione od istnienia
odpowiedniej podstawy prawnej. Dłużnik ma wówczas ograniczone możliwości
obrony, np.; czek, weksel, poręczenie;
8) umowy losowe:
a) umowy, zgodnie z treścią których wielkość świadczenia, a nawet samo jego istnienie
są zależne w mniejszym lub większym stopniu od przypadku, czyli zdarzenia
niepewnego. Od umów zawartych pod warunkiem różni je to, że umowy warunkowe
można zawrzeć bez zastrzeżenia warunku, natomiast umowa losowa bez elementu
niepewności nie mogłaby w ogóle dojść do skutku, lub przynajmniej nie w takiej
postaci, w jakiej strony chciały ją zawrzeć, np.: umowa z gry lub zakładu
9) możliwość negocjacji warunków:
a) swobodnie negocjowane - postanowienia takiej umowy powstają w wyniku
swobodnych negocjacji wszystkich kontrahentów;
b) adhezyjne - zawierane są przez przystąpienie do umowy o treści z góry jednostronnie
określonej przez jednego z kontrahentów. Charakteryzują się więc one brakiem
rokowań co do treści umowy i formalnie ujętym konsensem;
10) podział nawiązuje do doktrynalnej koncepcji uzależnienia praw dowodowych
w odniesieniu do odpowiedzialności dłużnika w sferze reżimu kontraktowego:
a) o zobowiązanie rezultatu - zobowiązanie, którego wykonanie ma polegać na
osiągnięciu określonego z góry rezultatu
b) zobowiązanie należytej staranności - są to takie zobowiązania, w których żaden
rezultat nie jest z góry przewidziany, a dłużnik jest jedynie obowiązany do starannego
działania w określonym kierunku
§ 18. Treść i forma umów
I. Swoboda umów
Znaczenia:
1) podmioty zawierające umowę mają pełną swobodę co do tego, czy chcą zawiązać między
sobą stosunek obligacyjny; od ich woli zależy zatem samo powstanie zobowiązania
umownego;
2) istnieje pełna swoboda wyboru kontrahenta;
27
3) strony zawierające umowę mogą ukształtować jej treść według własnego uznania, a tym
samym powołać do życia mocą swej woli taki stosunek zobowiązaniowy, jaki odpowiada
ich interesom;
4) uwolnienie stron od formalizmu prawnego; prawnie skuteczne jest już porozumienie
stron
Art. 353[1]. k.c. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego
uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku,
ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
W art. 58 KC zawarte zostały ogólne ograniczenia zasad swobody kształtowania treści
czynności prawnej.
Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście
ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności
ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie
przepisy ustawy.
§ 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
§ 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w
mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień
dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
II. Umowy o świadczenie niemożliwe
Konkretne umowy mogą być dotknięte sankcją nieważności ze względu na niemożliwość
wykonania świadczenia dłużnika, przy czym swiadczenie musi być niemożliwe do
spełnienia obiektywnie (tzn. dla wszystkich).
Rodzaje niemożliwości świadczenia:
1) obiektywna – nikt nie może spełnić świadczenia
2) subiektywna – dłużnik nie może spełnić świadczenia
inne
3) prawna – dane świadczenie jest zakazane prawnie lub niemożliwe do wykonania ze
względu na istniejące prawo
4) gospodarcza – niemożliwość świadczenia wynika z jego nieopłacalności
5) uprzednia – już w chwili powstania świadczenia wiadomo było, że świadczenie jest
niemożliwe do spełnienia
6) następcza - w wyniku zdarzeń wynikłych już po zawarciu umowy świadczenie stało się
niemożliwe do spełnienia
Obowiązek naprawienia szkody:
Art. 387 § 2. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia,
a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą
druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia
III. Wyzysk
Art. 388. § 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub
niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega
dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy
przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać
zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku
gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy
Sprzeczna z porządkiem prawnym i zasadami współżycia społecznego jest umowa zawarta w
celu wyzysku drugiej osoby (znaczna dysproporcja między świadczeniami stron).
Cechy wyzysku - świadome wykorzystanie :
1) trudnego położenia
2) niedołęstwa
3) niedoświadczenia
28
Wyzysk nie staje się z mocy prawa nieważny, lecz istnieją trzy możliwe rozwiązania w
przypadku stwierdzenia wyzysku:
1) wyzyskany może żądać zmniejszenia swojego świadczenia
2) może żądać też zwiększenia świadczenia drugie strony
3) może żądać unieważnienia umowy
IV. Forma umów
Jeżeli z mocy prawa nie wynika inaczej strony mogą sobie wybrać dowolną formę zawarcia
umowy.
Zastrzeżenie odpowiedniej formy może być zastrzeżone w celach:
1) ad solemnitatem – pod rygorem nieważności np.
a) akt notarialny
b) przeniesienie nieruchomości
c) zobowiązanie do przeniesienia nieruchomości
d) umowa pisemna
e) umowa o przejecie długu, oraz oświadczenie wierzyciela op zgodę o przejęcie długu
f) oświadczenie poręczenia co do objęcie poręczenia
2) ad probationem – cele dowodowe
a) przelew wierzytelności stwierdzonej pismem;
b) umowy ubezpieczenia;
c) umowy spółki;
3) ad eventum – dla osiągnięcia określonych skutków prawnych
a) najem nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok;
§ 19. Wzorce umów
I. Charakter prawny wzorców umownych. Zakres regulacji. Pojęcie
konsumenta.
Wzorce umowne odzwierciedlają treść prawie wszystkich lub najważniejszych elementów
mającego powstać umownego stosunku prawnego (lub jego ewentualnej modyfikacji),
zawierają modelowe ujęcia poszczególnych postanowień umowy w sposób pozwalający na
włączenie ich do konkretnych, zindywidualizowanych umów występujących na ogół masowo
w obrocie.
Nie ma znaczenia w jaki sposób został nazwany lub określony wzorzec.
Wzorce umowne pochodzące od jednej ze stron umowy nie mogą być traktowane w
kategoriach normatywnych. Stanowią zatem lex contrctus, wpływają na treść stosunku
prawnego poprzez mechanizm kontraktowy.
Nie należą do żadnego z wyróżnionych konstytucyjnie źródeł prawa powszechnie
obowiązującego. Nie mogą być traktowane jako kategoria przepisów ius dispositivi. Nie
podlegają kontroli właściwej dla przepisów prawa
Regulacje kodeksowe:
Art. 384 § 1. Ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki
umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed
zawarciem umowy.
§ 2. W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo
przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego
treści. (…)
Art. 384[1]. Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym
wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384, a strona nie
wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
29
Regulacje kodeksowe odnoszące się do wzorców umownych, mimo że zasadniczym ich celem
pozostaje ochrona słabszej strony umowy, mają charakter uniwersalny i dot. wszelkich
postaci obrotu – powszechnego, mieszanego (umowy z udziałem konsumentów) i
profesjonalnego.
Z punktu widzenia zakresu stosowania regulacji dot. wzorców umownych, znaczenie ma
określenie umów zawieranych z udziałem konsumenta.
Art. 22[1]. Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej
niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową
III. Zawarcie umowy przy użyciu wzorca
Przepisy dotyczące związania wzorcem mają charakter iuris cogentis. Podstawowym
warunkiem skutecznego związania drugiej strony jest doręczenie jej wzorca umowy przy
jej zawieraniu.
Wyjątek – w razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju
zwyczajowo przyjęte, jednakże przy zastrzeżeniu, że druga strona mogła z łatwością
dowiedzieć się o jego treści, co nie dotyczy umów zawieranych z udziałem konsumentów, z
wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia
codziennego, co należy interpretować wąsko.
Gdy strona posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić
go drugiej stronie przed zawarciem umowy, w taki sposób, aby można było ten wzorzec
przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności.
Posłużenie się przez jedną ze stron wzorcem (lub jego modyfikacją) już po zawarciu
umowy, w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wymaga
rozstrzygnięcia nie tylko tego, czy strona w ogóle może wydać wzorzec (całkowicie nowy lub
modyfikujący) już po zawarciu umowy, co prowadzić musi do zmiany jej treści, ale przede
wszystkim, jakie są konieczne przesłanki takiego zachowania proponenta do inkorporowania
wzorca do treści umowy.
W zobowiązaniach ciągłych wzorzec wydany w czasie trwania takiego stosunku wiąże
drugą stronę, jeśli zostały zachowane powyższe przesłanki, a strona nie wypowiedziała
umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia. Samo uwzględnienie tych przesłanek nie
przesądza jednak o skuteczności zmiany warunków umowy. Mogą tutaj wchodzić w grę inne
przesłanki, jak na przykład właściwość stosunku prawnego.
Teoretyczne uzasadnienie mechanizmu kształtowania przez wzorzec treści stosunku
prawnego jest dokonywane na gruncie dwóch wariantów:
- konsensu normatywnego (wzorce mają charakter oświadczeń woli)
- specyficzny charakter wzorców, szczególny instrument kreowania treści stosunku
prawnego
Wymaga się by wzorzec był sformułowany jednoznacznie i zrozumiale. Postanowienia
niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. W razie sprzeczności wzorca z
umową strony są związane umową.
Art. 385 [ 4 ] – konflikt wzorców -„Battle of Forms” - określa iż, umowa między
przedsiębiorcami stosującymi różne wzorce umów nie obejmuje tych postanowień wzorców,
które są ze sobą sprzeczne. Ma tutaj zastosowanie reguła knock-out. Umowa nie zostaje
zawarta, gdy po otrzymaniu oferty strona niezwłocznie zawiadomi, że nie zamierza zawierać
umowy w warunkach konfliktu formularzy.
IV. Niedozwolone klauzule umowne
30
Ujęcie wspólnotowe: niedozwolone klauzule umowne są to takie klauzule, które naruszają
zasadę wzajemnego zaufania, powodują istotna i nieuzasadnioną dysproporcję umownych
praw i obowiązków na niekorzyść konsumenta.
Ujęcie kodeksowe: niedozwolone klauzule umowne są to nieuzgodnione indywidualnie
postanowienia umowne, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki, jeżeli kształtują jego prawa
i obowiązki wbrew dobrym obyczajom, rażąco naruszając jego interesy (nie dotyczy
essentialia negoti).
Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na które konsument nie miał
rzeczywistego wpływu, a nawet takie co do których konsument wyraził zgodę ale nie
zaistniały nawet faza negocjacji na ten temat. (przesłanka niewystarczająca, niekonieczna)
Przesłanki istnienia niedozwolonej klauzuli umownej(badanie powinno być zawsze
dokonywane w kontekście całej umowy):
1) sprzeczność z dobrymi obyczajami
2) rażące naruszenie interesów konsumenta
Art. 385[3]. W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami
umownymi są te, które w szczególności:
1) wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie,
2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie
lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
3) wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością
drugiej strony,
4) przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed
zawarciem umowy,
5) zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków
wynikających z umowy bez zgody konsumenta,
6) uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości
dalszych umów podobnego rodzaju,
7) uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, nie mającej
bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie,
8) uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta
konsumenta,
9) przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji
umowy,
10) uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny
wskazanej w tej umowie,
11) przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności
świadczenia z umową,
12) wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie nie spełnione
w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania,
13) przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż
świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy,
14) pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej
lub jej wypowiedzenia,
15) zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na
czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia,
16) nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek
rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy,
17) nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy,
obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego,
18) stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla
którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia,
19) przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany,
bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia,
20) przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub
wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od
umowy,
31
21) uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez
osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których
pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia
przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności,
22) przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta,
23) wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu
polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają
rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.
Art. 385
3
kc zawiera przykłady niedozwolonych klauzul umownych, które można
pogrupować:
1) klauzule odnoszące się do zawarcia i wykonywania umowy, np. pkt 3-9, 11, 12, 18,
20
2) klauzule dotyczące zmiany umowy, rozwiązania lub odstąpienia od niej, np. pkt 10,
14, 15, 17, 19
3) klauzule dotyczące odpowiedzialności stron, np. pkt 1, 2, 16, 17, 21 i 22
Inna metodą ustalenia in abstracto niedozwolonego charakteru klauzuli umownej jest wpis
klauzuli zwartej we wzorcu umownym do specjalnego rejestru takich klauzul na podstawie
rozstrzygnięcia Sądu Antymonopolowego wydanego w trybie specjalnej procedurze toczącej
się na podstawie art. 479 [36] i n. kpc.
VIII. Sankcja wprowadzenia do umowy niedozwolonych klauzul
Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem należące do kategorii niedozwolonych
klauzul umownych nie wiążą go, w pozostałym zaś zakresie strony są związane
postanowieniami umowy (art. 385[1]).
Bezskuteczność niedozwolonej klauzuli wobec konsumenta ma charakter ex lege oraz ex
tunc. W miejsce klauzuli treść stosunku prawnego będzie kształtowana przez przepisy
dyspozytywne.
§ 20. Zagadnienia szczególne związane z zawarciem umowy
I. Culpa in contrahendo
Wina w kontraktowaniu (culpa in contrahendo) – sytuacja, kiedy podczas pertraktacji
jedna strona poniesie szkodę w wyniku zachowania się drugiej strony. W takich sytuacjach
osoba może żądać odszkodowania, ilekroć zachowanie się drugiej strony było naganne.
Poglądy dotyczące podstaw powstania:
1) odpowiedzialność powstaje w oparciu o „milczącą umowę” łączącą strony w okresie
pertraktacji, na mocy której zobowiązują się one do niewyrządzania szkody
kontrahentowi;
2) odpowiedzialność powstaje według ogólnych reguł odpowiedzialności z tytułu czynów
niedozwolonych
Strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów (w
szczególności bez zamiaru zawarcia umowy), jest zobowiązana do naprawienia szkody, jaką
druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy (art. 72 kc).
Jeżeli w toku negocjacji strona udostępniła informacje z zastrzeżeniem poufności, druga
strona jest zobowiązana do nieujawniania i nieprzekazywania ich innym osobom oraz do
niewykorzystywania tych informacji do własnych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej.
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania tego obowiązku uprawniony może żądać
naprawy szkody lub wydania uzyskanych przez drugą stronę korzyści.
II. Umowa przedwstępna
32
Umowa tego rodzaju (pactum de contrahendo)jest instytucją przygotowującą do zawarcia
umowy między stronami.
Treścią takiej umowy jest zobowiązanie się do zawarcia w przyszłości oznaczonej
umowy jako umowy stanowczej (art. 389 kc).
Świadczenie dłużnika w umowie przedwstępnej jest nakierowane na zawarcie umowy
stanowczej. Strony na ogół zawierają umowę przedwstępną w przypadkach, gdy z powodu
pewnych przeszkód faktycznych lub prawnych zawarcie umowy stanowczej nie jest w danym
momencie możliwe lub dla nich dogodne. Umowa przedwstępna jest w konsekwencji ważna,
jeśli strony określiły istotne postanowienia umowy przyrzeczonej.
Drugą przesłanką jest termin, w ciągu którego umowa przyrzeczona ma być zawarta. Jeśli
termin nie został oznaczony w umowie przedwstępnej to uprawnienie do wyznaczenia
terminu ma strona uprawniona do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej. Jeśli obie strony
są uprawnione i każda z nich wyznaczyła inny termin, to strony są związane terminem
wyznaczonym przez stronę, która oświadczyła go wcześniej. Termin powinien być
odpowiedni (elastyczność – uznaje się za nieodpowiedni termin, który jedna strona
kwestionuje). Jeśli w ciągu roku od zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony
termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia.
Rodzaje umowy przedwstępnej:
1) o skutku silniejszym – ten, kto jest uprawnionym (wierzycielem) w umowie
przedwstępnej, może przymusowo doprowadzić do zawarcia przyrzeczonej umowy
nawet wbrew woli kontrahenta
2) o skutku słabszym – ogranicza się do roszczenia o odszkodowanie za niezawarcie
przyrzeczonej umowy.
Umowa ramowa – porozumienie między stronami, nakierowane na przyszłe współdziałanie
pomiędzy kontrahentami, którzy przewidują utrzymywanie miedzy sobą przez jakiś czas
stałych powiązań gospodarczych. Celem i przedmiotem umowy ramowej jest więc
organizacja współdziałania pomiędzy stronami, a nie zawarcie określonej umowy stanowczej.
Zakłada np. zawarcie serii umów w przyszłości, jednak bez ustalenie przedmiotowo istotnych
elementów.
§ 21. Umowy o świadczenie przez osobę trzecia lub na rzecz osoby
trzeciej
I. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią
Dłużnik, który w umowie zastrzega, że osoba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie
albo spełni określone świadczenie, odpowiedzialny jest za szkodę, którą druga strona
ponosi przez to, że osoba trzecia odmawia zaciągnięcia zobowiązania albo nie spełnia
świadczenia. Może jednak zwolnić się od obowiązku naprawienia szkody spełniając
przyrzeczone świadczenie, chyba że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia
(art. 391)
Drugi przypadek nie jest objęty regulacją kodeksową: polega na tym, iż dłużnik
zobowiązuje się jedynie do dołożenia starań, aby osoba trzecia zaciągnęła określone
zobowiązanie lub spełniła określone świadczenie, jednakże nie odpowiada za skutek,
tylko za dołożenie należytej staranności.
II. Umowa o zwolnienie dłużnika od obowiązku świadczenia
Umowa może przewidywać, że osoba trzecia będąca wierzycielem jednej z stron
zawierających, nie będzie dochodzić od dłużnika świadczenia (art.. 392). Umowa taka
wiąże tylko strony, które ją zawarły. Skutki zawarcia takiej umowy:
33
1) dłużnik obowiązany do zaspokojenia swego wierzyciela we właściwym terminie, może
domagać się od swego kontrahenta z umowy objętej art. 392, by podjął starania w
kierunku uwolnienia go od obowiązku świadczenia;
2) w przypadku gdyby wbrew temu, zwolnienie dłużnika z długu nie nastąpiło i byłby
on niepokojony przez swego wierzyciela, osoba trzecia, tj. kontrahent będzie
obowiązany naprawić wynikłą stąd szkodę.
III. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej
Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii) - polega na
zastrzeżeniu, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, gdy umowa nie mówi
inaczej, osoba trzecia może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia świadczenia.
Zastrzeżenie co do obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej można odwołać lub
zmienić do czasu gdy osoba trzecia oświadczy którejkolwiek ze stron, że chce z tego
zastrzeżenia skorzystać. Dłużnik może podnieść zarzuty z umowy także przeciwko osobie
trzeciej, nie mogą to być jednak zarzuty opierające się na stosunku wewnętrznym, jaki osobę
tę łączy z wierzycielem
§ 22. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
I. Zadatek
Zadatek:
1) w znaczeniu szerokim, oznacza sumę pieniężną lub rzecz, którą jedna strona daje
drugiej przy zawarciu umowy – znaczenie takiego zadatku może być różne, zależnie
od woli stron, może to być zaliczka, zabezpieczenie wykonania świadczenia,
odstępne, znak zawarcia zobowiązania
2) w znaczeniu ścisłym, kodeksowym – w braku odmiennego zastrzeżenia umownego
lub zwyczaju jest to surogat odszkodowania na wypadek, gdy umowa zawarta między
stronami nie zostanie wykonana.
Skutki prawne:
1) przy umowach wzajemnych, przy których był dany zadatek, strona uzyskuje
specjalne udogodnienie, może bowiem odstąpić od umowy bez wyznaczania
dodatkowego terminu;
2) strona może w każdym przypadku zatrzymać zadatek lub ewentualnie żądać
podwójnej jego wysokości, chociażby żadnej szkody nie poniosła; musi się jednak
zadowolić zadatkiem, gdyby nawet poniosła szkodę wyższą;
3) strona nie może zwolnić się od umowy przez samo zwrócenie zadatku w podwójnej
wysokości.
Art. 394. § 1. W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany
przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron
druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany
zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
§ 2. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która
go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.
§ 3. W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy
dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło
wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które
ponoszą odpowiedzialność obie strony.
II. Umowne prawo odstąpienia
Zastrzeżenie umowne, które nazywamy umownym prawem odstąpienia, pojawia się na tle
ogólnej zasady, że strony, które zawarły umowę, są tą umową związane i właściwie żadna z
nich nie może jej rozwiązać bez zgody drugiej strony. Jest to tzw. zasada pacta sunt
servanda.
34
Jednostronne odstąpienie od umowy jest przewidziane jako wyjątek od zasady pacta sunt
servanta:
1) przy niektórych umowach np. zlecenie
2) przy umowach wzajemnych w razie niewykonania zobowiązanie przez drugą stronę,
gdy świadczenie zostało spełnione przez obie strony i umowa przewiduje taką
możliwość strony zwracają sobie świadczenie równocześnie
Przy zawarciu każdej umowy strony mogą wprowadzić dodatkowe zastrzeżenia umowne, że
w ciągu oznaczonego terminu jednej z nich lub im obu wolno od umowy odstąpić. W
przypadku zastrzeżenia prawa odstąpienia strona może korzystać za swego uprawnienia
zarówno przed wykonaniem umowy, jak i po jej wykonaniu.
Kwestią sporną jest możliwość odstąpienia od umowy, w której została przeniesiona
własność nieruchomości.
Lex commissoria – zastrzeżenie umowne, że strona może odstąpić od umowy jeżeli druga
strona nie spełni świadczenia lub spełni je nienależycie. Jest to zatem uwarunkowane prawo
odstąpienia od umowy
III. Odstępne
- zastrzeżenie, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej
sumy, oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone
jednocześnie z zapłatą odstępnego. (art. 396)
Rozdział VII: Bezpodstawne wzbogacenie
§ 23. Pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia
I. Uwagi wstępne
Bezpodstawnym wzbogaceniem jest uzyskanie korzyści majątkowej kosztem innej osoby
bez podstawy prawnej (czyli zwiększenie majątku jednej osoby przy jednoczesnym
uszczupleniu majątku osoby innej).
Sytuacje kiedy może wystąpić:
1) przez działanie wzbogaconego – np. kiedy ktoś dokonuje zasiewów cudzym zbożem
2) przez działanie tego czyim kosztem wzbogaca się drugi – przyjęcie nienależnego
świadczenia
3) przez działanie osoby trzeciej – kiedy osoba trzecia stawia nie na swoim gruncie
budynek z materiałów nie należących do niej
4) wskutek zdarzeń nie mających ogóle charakteru ludzkich – gdy przy zniesieniu tam
w razie powodzi powoduje się zarybienie stawów sąsiada.
II. Formuła generalna
Przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia art. 405:
1) musi się wytworzyć sytuacja w której następuje przesuniecie majątkowe, przejście
jednego składnika majątkowego z jednej osoby na drugą lub uzyskanie przez jedną
stronę korzyści kosztem innej
2) między wzbogaceniem a zubożeniem musi istnieć związek (dwie strony zjawiska NIE
ZWIAZEK PRZYCZYNOWY)
3) brak podstawy prawnej/brak causa
Przedmiot roszczenia:
Przedmiotem roszczenia jest zwrot świadczenia w naturze, gdyby to nie było możliwe zwrot
wartości korzyści. Prócz właściwego przedmiotu świadczenia zwrotowi ulega także to co rzecz
lub prawo przynosi, korzyści zastępcze(art. 406).
35
Obowiązek wydania korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej przechodzi na osobę trzecią,
gdy ten, który ją uzyskał rozporządził nią bezpłatnie.
Rozliczenie nakładów:
1) nakładodawca wiedział o tym, że korzyść mu się nie należy – zwrot nakładów tylko tyle o
ile zwiększają one wartość korzyści w chwili oddania przedmiotu
2) jeśli nie wiedział może żądać:
a) nakłady konieczne – o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku
b) pozostałe nakłady – o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania
Zakres obowiązku zwrotu:
1) pełny – czyli całkowity obowiązek zwrotu wzbogacenia
2) ograniczony – nie pełny, biorący pod uwagę interesy wzbogaconego
3) pośredni – tworzy go art. 409 pełny obowiązek wygasa jeśli wzbogacony udowadnia, że
korzyść zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. (nie gdy zrobił to
świadomie, żeby uniknąć zwrotu)
Art. 407. Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej
osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści
przechodzi na tę osobę trzecią.
§ 24. Nienależne świadczenie
I. Pojęcie nienależnego świadczenia
Nienależne świadczenie – występuje wtedy, kiedy jedna strona wykonuje świadczenie
wynikające z nieistniejącego lub nienależnego świadczenia. Świadczenie jest nienależne, jeśli
zachodzi nieprawidłowość co do kauzy tego świadczenia.
II. Poszczególne przypadki
Art. 410 § 2:
1) gdy więź zobowiązaniowa uzasadniająca świadczenie nie istnieje w ogóle lub nie istnieje
w stosunku do osoby na rzecz której zostało dokonane świadczenie (chwila decydująca o
niezależności świadczenia = chwila wykonania )
2) więź zobowiązaniowa istniała między stronami, lecz podstawa prawna odpadła lub
zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty
3) gdy więź zobowiązaniowa między dwoma osobami miała wynikać z czynności prawnej,
lecz czynność okazała się nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia
Wyłączenie zwrotu następuje w czterech przypadkach:
1) jeśli świadczenie zostało spełnione mimo świadomości, że świadczący nie był do tego
zobowiązany (chyba, że nastąpiło zastrzeżenie zwrotu w przypadku nienależności)
2) jeśli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego
3) gdy świadczenie zostało wykonane w wyniku roszczenia przedawnionego, skoro więź
uzasadniająca roszczenie nadal istnieje, a tylko uzyskuje charakter więzi niezupełnej (nie
w przypadku kiedy przedawnione roszczenie wygasa)
4) jeżeli spełnione świadczenie odpowiada zobowiązaniu, a tylko nastąpiło przed terminem
wymagalności roszczenia.
III. Niegodziwość świadczenia
Art. 412 kc. Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli
świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego
przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeśli przedmiot świadczenia został zużyty lub
utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.
IV. Przypadek gry i zakładu
Art. 413. § 1. Kto spełnia świadczenie z gry lub zakładu, nie może żądać zwrotu, chyba że
gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne.
36
§ 2. Roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były
prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego.
W zasadzie traktuje się je jak zobowiązania niezupełne, czyli jak już zostały spełnione, nie
podlegają zwrotowi. Jeśli są prowadzone na podstawie właściwego zezwolenia państwowego
to wtedy są właściwymi zobowiązaniami
§ 25. Zbieg roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia z innymi
roszczeniami
I. Reguła ogólna i jej ograniczenia
Przykłady możliwych sytuacji:
1) zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami wynikającymi
z praw rzeczowych, a przede wszystkim z własności – przepisy o roszczeniach z
tytułu własności i innych praw rzeczowych mają pierwszeństwo przed tymi z
bezpodstawnego wzbogacenia
2) zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami
odszkodowawczymi – gdy istnieje zbieg z odpowiedzialnością kontraktową
a) gdy wynika to z niemożności świadczenia – zwraca tylko nienależne świadczenie
b) jeśli nie chce spełnić świadczenia, lub odpowiada za szkodę– zwrot świadczenia a
ponadto naprawienie szkody
3) zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z odpowiedzialnością
deliktową - istnieje zbieg roszczeń a każde roszczenie jest traktowane jako samoistne
Rozdział VIII: Czyny niedozwolone
§ 26. Uwagi ogólne o czynach niedozwolonych
I. Pojecie czynu niedozwolonego
Czyn niedozwolony – (łać. delictum) – samoistne źródło zobowiązań, niezależne od istnienia
wcześniejszego zobowiązania, pojęcie jest szersze niż tradycyjny łaciński „delikt”, gdyż ten
odnosił się do zawinionego działania ludzkiego, czyn niedozwolony w KC zawiera w sobie
zarówno to rozumienie „deliktu” jak i niektóre działania ludzkie nie noszące znamienia winy,
a także różne zdarzenia nie mające z działaniami ludzkimi nic wspólnego, ilekroć wynika z
nich szkoda to za tą szkodę prawo czyni kogoś odpowiedzialnym
Odpowiedzialność deliktowa (łac. ex delicto - z czynu niedozwolonego) to jeden z dwóch
tradycyjnie wyróżnianych reżimów odpowiedzialności cywilnej. Wyróżnia się ją ze
względu na źródło zobowiązania, którym jest dopuszczenie się czynu niedozwolonego.
Zdarzenie to powoduje powstanie między sprawcą a poszkodowanym (wyjątkowo - również
między sprawcą a inną osobą) cywilnoprawnego stosunku zobowiązaniowego.
Odpowiedzialność cywilną z tytułu czynów niedozwolonych regulują przepisy art. 415-
449 Kodeksu cywilnego. Przepisem fundamentalnym dla tego reżimu jest art. 415: Kto z
winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Pozostałe przepisy uszczegóławiają tę zasadę albo ustanawiają od niej wyjątki.
Odpowiedzialność deliktową regulują również ogólne przepisy prawa zobowiązań, zawarte w
art. 353-404 Kodeksu cywilnego.
Odpowiedzialność kontraktowa (łac. ex contracto), to odpowiedzialność cywilnoprawna
wynikająca z niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku, który powstał na
podstawie czynności prawnej i obejmująca obowiązek naprawienia wynikłej z tego szkody.
W prawie polskim odpowiedzialność kontraktowa opiera się na art. 471 kodeksu cywilnego:
Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte
37
wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie
ponosi.
Ciężar dowodu niewykonania lub nienależytego zobowiązania spoczywa na wierzycielu.
Nie ma on natomiast obowiązku udowodnienia winy dłużnika. Dłużnik może się uwolnić od
odpowiedzialności, jeśli wykaże, że wykonał zobowiązanie, albo że niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło nie z jego winy. Winą dłużnika jest zarówno
zamiar niewywiązania się ze zobowiązania, jak również nieumyślne niedochowanie należytej
staranności przy jego wykonywaniu. Co do zasady natomiast dłużnik nie odpowiada za
przypadek.
Rolą zobowiązań z tytułu czynów niedozwolonych jest kompensacja oraz wychowywanie i
prewencja
II. Przesłanki i zasady odpowiedzialności
Przesłanki odpowiedzialności (bez ich istnienia odpowiedzialność nie powstaje):
1) szkoda (uszczerbek w dobrach osoby poszkodowanej)
2) fakt (działanie, zaniechanie lub inne zdarzenie)
3) związek przyczynowy między szkodą a faktem (brak lub przerwanie takiego związku
wyłącza odpowiedzialność)
Zasady odpowiedzialności (mają one wyjaśnić sens społeczny i mechanizm działania
przepisów, wg których odpowiedzialność za szkodę obciąża ten, a nie inny podmiot prawa)
1) zasada winy – odpowiedzialność opiera się na zasadzie winy;
2) zasada ryzyka – bardzo różna w poszczególnych wypadkach: ryzyko zwierzchnika,
ryzyko właściciela, przedsiębiorcy;
3) zasada słuszności – uzasadnia odpowiedzialność w przypadkach wyjątkowych, gdy 2
pierwsze zasady zawiodą, a jednak obciążenie kogoś odpowiedzialnością
odszkodowawczą na rzecz poszkodowanego będzie usprawiedliwione w uwagi na
reguły współżycia społecznego
Element obiektywny (bezprawność) – zachowanie sprawcy musi naruszać jakieś reguły
postępowania i musi być obiektywnie nieprawidłowe(także przekroczenie zasad ostrożności
wymaganych w stosunkach międzyludzkich nie zakazanych przez prawo)
Element subiektywny(wadliwość) – niewłaściwość zachowania związana z momentem
przewidywania lub momentem woli (nie uczynił tego co należało choć mógł i powinien)
Teoria psychologiczna – stosunek psychiczny sprawcy do czynu
Teoria normatywna – nastawienie sprawcy do czynu z zewnątrz, do możliwości
przedstawienia mu zarzutu ze strony oceniającego
Zasada odpowiedzialności absolutnej - odpowiedzialność osoby niezwiązanej bezpośrednio z
deliktem np. ubezpieczyciela
§ 27. Odpowiedzialność za własne czyny
I. Formuła generalna
Według treści art. 415 „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest
do jej naprawienia.”
Pierwszeństwo zasady winy przed innymi zasadami odpowiedzialności.
Czynem sprawcy może być zarówno działanie jak i zaniechanie.
Podmiotem odpowiedzialnym za czyn własny może być zarówno osoba fizyczna jak i osoba
prawna(kiedy szkodę taką wyrządza organ takiej osoby)
II Wina, bezprawność zachowania się, subiektywna naganność
Na pojęcie winy składają się dwa elementy:
1) obiektywny (bezprawność postępowania rozumiana szeroko, nie tylko jako
sprzeniewierzenie się nakazom i zakazom, ale także zachowanie przekraczające
zasady współżycia między ludźmi)
38
2) subiektywny (wadliwość zachowania sprawcy, osobista zarzucalność czynu – jest to
odpowiednik winy w prawie karnym, sprawcy czynu stawia się zarzut, że podjął i
wykonał niewłaściwą decyzję, a w określonych sytuacjach, że nie uczynił tego, co
należało, choć mógł to zrobić i powinien – analizując element subiektywny
powinniśmy się odwoływać do psychiki sprawcy; Istnieją dwie koncepcje doktrynalne
podmiotowego elementu wadliwości: teoria psychologiczna, która obejmuje
wewnętrzne nastawienie sprawcy oraz teoria normatywna, która na podstawie
zewnętrznych przesłanek karze stawiać zarzut z jakiegoś czynu, w polskiej doktrynie
przeważającym jest kierunek optujący za teorią normatywną)
Stopnie winy stanowią problem związany w istocie z oceną jej elementu subiektywnego,
wyróżnia się umyślność (dolus) i niedbalstwo (culpa), stopnie te kryją wiele gradacji
pośrednich. W myśl jednak art. 415 KC każdy stopień winy zobowiązuje do odszkodowania.
Umyślność według poglądów doktryny wyraża się w zamierzonym podjęciu działania
sprzecznego z regułami postępowania lub na powstrzymaniu się od działania mimo
obowiązku czynnego zachowania się.
Sprawca przewiduje naruszenie wyżej wymienionej reguły i skutki w postaci szkody, oraz
chce by nastąpiły. (Lub jak chcą niektórzy co najmniej się z tym godzi – dolus eventualis)
Niedbalstwo to z jednej strony luxuria (lekkomyślność) – sprawca wyobraża sobie skutek
bezprawny, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie, z drugiej jest to niedbalstwo
sensu stricto (culpa, neglegentia) – w ogóle nie wyobraża sobie skutku, choć może i powinien
go sobie wyobrazić. Ogólnie rzecz mówiąc sprawca nie dokłada należytej staranności.
Miernikiem staranności w różnych ustawodawstwach jest coś innego (dobry ojciec rodziny
– code civil, bezosobowo jak w BGB, ZGB). Wzorzec ten jest zobiektywizowany, według art.
355 KC – „dłużnik zobowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego
rodzaju” – ta formuła znajduje zastosowanie także dla stosunków deliktowych. Innym
problemem jest rażące niedbalstwo (culpa lata) – niezachowanie staranności, jakiej można
wymagać od osób najmniej rozgarniętych.
III. Poczytalność
Winy nie można przypisać osobie, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie
wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Nie odpowiada
ona za szkodę, w szczególności:
1) małoletni do lat 13 wcale nie odpowiadają, a do lat 18 należy rozważać konkretne
przypadki
2) niedorozwinięci umysłowo lub chorzy psychicznie nie odpowiadają (oprócz lucida
intervalla – przebłysków świadomości)
3) osoby które uległy czasowemu zakłóceniu czynności psychicznych, wyjątek dotyczy
wypadków, gdy stan ten został wywołany wskutek użycia napojów odurzających lub
innych podobnych środków, chyba że zakłócenie czynności psychicznych nie wynikło
z ich winy
4) osobom z powodu stanu cielesnego lub z uwagi na wiek nie mogą swobodnie
kierować swoim postępowaniem
Niepoczytalny nie odpowiada za czyn własny. W wyjątkowych przypadkach jednak mimo
braku winy, niepoczytalny może ponosić odpowiedzialność na zasadzie słuszności, gdy ze
względu na stan majątkowy poszkodowanego i sprawcy odpowiadałoby to zasadom
współżycia społecznego
IV. Obrona konieczna, stan wyższej konieczności, samopomoc
Obrona konieczna – kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny
zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę
wyrządzoną napastnikowi. Za ekscesy (przekroczenie granic obrony koniecznej) już się
odpowiada
39
Stan wyższej konieczności: kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił
cudze zwierzę, w celu odwrócenia od siebie lub innych niebezpieczeństwa grożącego
bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd
szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było
inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone.
Samopomoc – z zasady zabroniona znajduje jednak w ustawie wyjątek w myśl którego
posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie
jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Na zwierzęciu tym
posiadacz gruntu uzyskuje ustawowe prawo zastawu oraz kosztów żywienia i utrzymania
zwierzęcia.
V. Związek przyczynowy
Związek przyczynowy, dwie teorie:
1) teoria równowartości przyczyn (condictio sine qua non) - wszystkie zdarzenia bez,
których dane zdarzenie nie miałoby miejsca
2) teoria przyczynowości adekwatnej - zdarzenia bez, których dane zdarzenie nie
miałoby miejsca i których dane zdarzenie jest zwykłym(normalnym)następstwem,
(„zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne
następstwa działania lub zaniechania”)
Skomplikowanie stanów faktycznych wyrządzenia szkody:
a) jeden podmiot wyrządza szkodę kilku jednocześnie – odpowiedzialny jest ten kto
wyrządził szkodę, musi naprawić ją względem każdego
b) kilka podmiotów wyrządza szkodę jednemu lub więcej podmiotów:
łączne działanie lub zaniechanie – stopień przyczynienia się nie ma wpływu na
odpowiedzialność, ewentualnie może chodzić o jakieś regresy
działanie rozłączne – każde działanie może wywołać odrębną odpowiedzialność,
związek przyczynowy jest ustalany odrębnie dla każdego ze sprawców
c) przyczynienie się poszkodowanego – jeśli poszkodowany przyczynił się do powstania
lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega jej odpowiedniemu zmniejszeniu
stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron
4 stanowiska:
- wystarcza ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem się
poszkodowanego
- potrzebny jest zarzut obiektywnie niewłaściwego zachowania się
- wina poszkodowanego jest decydująca
- przy przyczynieniu należy uwzględnić na czym oparta jest odpowiedzialność główna i w
zależności od tego dążyć do ustalenia bądź winy poszkodowanego bądź postawienia mu
zarzutu obiektywnie niewłaściwego zachowania
Wina poszkodowanego – postawienie zarzutu poszkodowanemu, że nie dołożył należytej
staranności, jaką osoba rozważna powinna wykazać w danej sytuacji.
VI. Współsprawstwo a współodpowiedzialność
Współsprawcy – osoby, które wspólnie wyrządziły szkodę poprzez czyn niedozwolony
Współodpowiedzialni – osoby, które wyrządziły szkodę poprzez czyn niedozwolony + osoby
które świadomie czerpaly zysk z popełnionego czynu niedozwolonego
Współsprawstwo a współodpowiedzialność – za szkodę odpowiedzialny jest oprócz osoby
która ją wyrządziła także podżegacz, pomocnik a także ten kto świadomie skorzystał z
wyrządzonej drugiemu szkody. Odpowiadają oni solidarnie.
VII. Rozkład ciężaru dowodu
Ciężar dowodu co do wszystkich przesłanek odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
czynem własnym sprawcy obciąża poszkodowanego.
40
Domniemanie winy – przerzucenie ciężaru dowodu z poszkodowanego na osobę
odpowiedzialną za szkodę.
§ 28. Odpowiedzialność za cudze czyny
I. Odpowiedzialność za niepoczytalnych
Odpowiedzialność za niepoczytalnych: winy nie można przypisać osobie niepoczytalnej
(małoletnim, chorym psychicznie, niedorozwiniętym, kalekim, w podeszłym wieku), zwykle
znajdują się oni pod nadzorem.
Kto z mocy ustawy lub umowy zobowiązany jest do nadzoru nad osobą, której z powodu
wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten zobowiązany
jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę. [Culpa in custodiendo]. Istnieje tutaj
domniemanie winy, nadzorujący może jednak zwolnić się z odpowiedzialności,
udowadniając że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także
przy starannym jego wykonywaniu. Przepis stosuje się także do osób sprawujących stałą i
faktyczną pieczę nad osobą.
W przypadkach gdy szkodę wyrządza niepoczytalny, a brak jest osób zobowiązanych do
nadzoru, ze względu na zasady słuszności współżycia społecznego (porównanie stanu
majątkowego poszkodowanego i sprawcy) można domagać się od sprawcy naprawy całości
lub części szkody.
Zgodnie z zasadą, że winę można przypisać tylko osobie poczytalnej, osoby niepoczytalnie
nie odpowiadają za własne czyny, a zamiast nich odpowiada osoba pod czyim są
nadzorem(zarówno nadzór de iure jak i de facto).
II. Odpowiedzialność za czyny osób, którymi się posłużono
Kto powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną
przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności.
(Przy wykonywaniu nie oznacza PRZY OKAZJI!!!)
Domniemanie winy w wyborze [culpa in eligendo]. Ekskulpacja gdy powierzający czynność
wykaże, że:
- nie ponosi winy w wyborze
- wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie
swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.
III. Odpowiedzialność za podwładnego
Obowiązuje tutaj zasada ryzyka!
Art. 430. Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy
wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego
wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy
wykonywaniu powierzonej jej czynności.
Przesłanką odpowiedzialności zwierzchnika jest wina podwładnego.
IV. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych
Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzona przez funkcjonariusza
państwowego przy wykonywaniu (a nie PRZY OKAZJI) powierzonej mu czynności. Nie ma
tutaj przesłanki winy funkcjonariusza, decyduje tylko obiektywna bezprawność jego
zachowania! Podobnie odpowiedzialność ponosi jednostka samorządu terytorialnego za
szkodę wyrządzoną przez jej funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej mu czynności.
41
Art. 417. § 1. Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie
przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka
samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.
§ 2. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie
porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną
odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka
samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.
Art. 417[1]. § 1. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej
naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego
aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
§ 2. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub
ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym
postępowaniu ich niezgodności z prawem. Odnosi się to również do wypadku, gdy
prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu
normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub
ustawą.
§ 3. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy
obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po
stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia
lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.
§ 4. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatywnego, którego
obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, niezgodność z prawem niewydania tego aktu
stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody.
Art. 417[2]. (Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została
wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej
naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a
zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne,
wskazują, że wymagają tego względy słuszności.
Funkcjonariuszem państwowym jest:
- pracownik organów władzy, administracji lub gospodarki państwowej
- osoby działające na zlecenie tych organów
- osoby powołane z wyboru
- sędzia i prokurator
Funkcjonariuszem samorządowym jest:
- osoba podlegająca przepisom o pracownikach samorządowych
- radni, wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast)
- członkowie zarządu powiatów i województw
W przypadku gdy Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego nie ponosi
odpowiedzialności ze względu na brak bezprawności działania funkcjonariusza,
uwzględniając zasady współżycia społecznego (uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, utrata
żywiciela), poszkodowany może żądać naprawy szkody w części lub całości.
a
słuszności
Gdy szkoda jest wyrządzona przez funkcjonariusza jednostki samorządu terytorialnego przy
wykonywaniu zadań zleconych z zakresu administracji rządowej (mocą ustawy lub umowy)
odpowiadają solidarnie ta jednostka samorządu oraz Skarb Państwa.
Odpowiedzialność państwowych i komunalnych osób prawnych:
- jeśli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza państwowej osoby prawnej,
odpowiedzialność ponosi zamiast Skarbu Państwa ta osoba prawna
- jeśli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza komunalnej osoby prawnej,
odpowiedzialność ponosi ta osoba
42
Powyższych rozwiązań nie stosuje się gdy istnieją przepisy szczególne:
- odpowiedzialność z tytułu wydania legalnej decyzji administracyjnej
- odpowiedzialność z tytułu art. 160 k.p.a.
- odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez komornika
- odpowiedzialność za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie
- odpowiedzialność za wypadki i choroby w związku z służbą wojskową
§ 29. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy
I. Odpowiedzialność za zwierzęta
Odpowiedzialność za zwierzęta:
- gdy zwierzę jest narzędziem w ręku człowieka, odpowiada za szkodę człowiek jakby
wyrządził ją czynem własnym (art. 415 k.c.)
- gdy zwierze wyrządza szkodę własnym popędem – wtedy odpowiada za szkodę ten, kto
zwierzę chowa albo się nim posługuje, niezależnie czy zwierze było pod jego nadzorem, czy
też zabłąkało się. Zasada winy! Ekskulpacja poprzez wykazanie, że nie sposób przypisać
winy osobie nadzorującej zwierzę ani osobie za którą ponosi ona odpowiedzialność.
Chowający zwierzę, jeśli nie odpowiada na powyższych zasadach, może odpowiadać na
zasadzie słuszności, gdy ze względu na okoliczności (zwłaszcza porównanie stanu
majątkowego poszkodowanego i osoby chowającej zwierzę) wymagają tego zasady współżycia
społecznego.
Posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie
jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Otrzymuje on na nim
ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należnego mu naprawienia szkody oraz
kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia.
II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie czegoś z
pomieszczenia
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka osoby zajmującej pomieszczenie. Zajmujący
pomieszczenie może uwolnić się od odpowiedzialności jeśli wykaże, że szkoda nastąpiła
wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności
lub nastąpiła wskutek siły wyższej. Tradycyjne unormowanie rzymskie.
W takich przypadkach odpowiedzialność spoczywa na tym kto zajmuje lokal
III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli
Zasada ryzyka. Za szkodę wyrządzoną przez zawalenie budowli lub oderwanie się jej części
odpowiedzialny jest samoistny posiadacz (taki, który włada rzeczą jak właściciel). Może się
uwolnić od odpowiedzialności prze wykazanie, że budowla była utrzymana w należytym
stanie i nie miała wad budowlanych.
Klasyczne przesłanki egzoneracyjne: siła wyższa, wyłączna wina poszkodowanego lub
osoby trzeciej, za którą posiadacz nie ponosi odpowiedzialności też wchodzą w grę.
§ 30. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z ruchem
przedsiębiorstw i użyciem elementarnych sił przyrody
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Odpowiada prowadzący na własny rachunek
przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (para, gaz,
elektryczność, paliwa płynne itp.) za szkodę na mieniu lub osobie, wyrządzoną komukolwiek
(zarówno osobom postronnym jak i osobom, które łączy stosunek prawny prowadzącego
przedsiębiorstwo) ruchem przedsiębiorstwa (zakładu), wymagane jest by cały zespół
organizacyjny działał napędzany siłami przyrody i związek ze szkodą.
43
Prowadzącego przedsiębiorstwo zwalniają klasyczne przesłanki egzoneracyjne (siła
wyższa, wina poszkodowanego lub osoby trzeciej za którą nie jest odpowiedzialny
prowadzący przedsiębiorstwo.
Siła wyższa – pojmowana obiektywnie, nadzwyczajnie, niemożliwa do przewidzenia,
zjawisko nadzwyczajne i niemożliwe do zapobieżenia. Np. katastrofy naturalne, zaburzenia
życia zbiorowego w postaci wojny, zamieszek.
Taką samą odpowiedzialność ponosi prowadzący przedsiębiorstwo (zakład) wytwarzający
środki wybuchowe albo posługujący się takimi środkami. (Problematyka odpowiedzialności
za energię jądrową znajduje się w ustawie z 1986 roku – Prawo atomowe).
OBOWIĄZUJE BEZWZGLĘDNY ZAKAZ WYŁĄCZENIA LUB OGRANICZENIA TEGO TYPU
ODPOWIEDZIALNOŚCI Z GÓRY!
§ 31. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem mechanicznych
środków komunikacji
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Odpowiada samoistny posiadacz pojazdu
mechanicznego lub środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody za szkodę na
mieniu lub osobie wyrządzoną komukolwiek przez ruch takiego pojazdu. Odpowiada także
posiadacz zależny. Odpowiedzialność posiadacza pojazdu obejmuje wszelkiego rodzaju
wadliwe działanie kierowcy, jeśli nie chodzi o te same osoby. Nie odpowiada posiadacz w
przypadku kradzieży i kradzieży używania.
Ruch – określany szeroko, nie tylko fizycznie jako przemieszczanie się w przestrzeni.
Okolicznościami zwalniającymi są wyłączna wina poszkodowanego, wina osoby trzeciej za
którą samoistny posiadacz nie ponosi odpowiedzialności oraz siły wyższej.
Modyfikacje reguły podstawowej:
- zderzenie się mechanicznych środków komunikacji, wzajemne żądania o naprawienie
szkód z 415 k.c. – zderzenie należy odróżniać od najechania, oba pojazdy powinny być w
ruchu.
- przewóz z grzeczności – także zasady ogólne art. 415 k.c. przewóz bez obowiązku i bez
opłaty.
Odpowiedzialności za szkody wyrządzone ruchem mechanicznych środków komunikacji nie
można wyłączyć ani ograniczyć z góry.
Obowiązkowe ubezpieczenia komunikacyjne: obecnie chodzi o ubezpieczenie OC – chodzi
o pokrywanie się zakresu odpowiedzialności ubezpieczeniowej z zakresem odpowiedzialności
deliktowej. Ubezpieczyciel odpowiada zamiast lub obok posiadacza.
§ 32. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu praw
podmiotowych
Różnorodnie unormowana, przykłady:
- prawo łowieckie
- prawo rzeczowe
- prawo o rybactwie śródlądowych
- prawo górnicze
- poniesienie szkody w cudzym lub wspólnym interesie – kto w celu odwrócenia grożącej
drugiemu szkody albo w celu odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa przymusowo lub
nawet dobrowolnie poniósł szkodę majątkowym, może żądać naprawienia poniesionych strat
w odpowiednim stosunku od osób, które z tego miały korzyść.
§ 33. Bezpośrednie zagrożenie nastąpienia szkody
44
Ten komu wskutek zachowania się innej osoby zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać,
aby ta osoba przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa a
w razie potrzeby także, by dała odpowiednie zabezpieczenie. W szczególności w braku
należytego nadzoru nad ruchem przedsiębiorstwa albo stanem posiadanego przez posiadane
przez nią budynku lub innego urządzenia.
Przesłanką roszczenia jest bezpośrednie zagrożenie interesów osoby występującej z
żądaniem ochrony. Legitymacją czynną objęte są osoby, którym bezpośrednio zagraża
szkoda (stale), istnieje też drugi pogląd, który przyznaje legitymację czynną każdej osobie,
która możne znaleźć się w zasięgu niebezpieczeństwa.
Spór w doktrynie co do podstaw roszczenia:
- zachowanie się grożące niebezpieczeństwem szkody, gdy stanowi ono przyczynę
wywołującą zagrożenie
- zachowanie się jak wyżej, znamienne winą
- zachowanie się jak wyżej, obiektywnie naganne
- zachowanie się jak wyżej, przy czym podstawa odpowiedzialności musi być ta sama, która
istniałaby w razie rzeczywistego nastąpienia szkody uprzednio grożącej
§ 34. Naprawienie szkody w przypadkach szczególnych
Szczególne zagadnienia wyłaniają się w związku z obowiązkiem naprawienia szkody na
osobie (rozstrój zdrowia, uszkodzenie ciała). Należy pamiętać, że przepisy te mają
zastosowanie gdy chodzi o szkodę o charakterze deliktowym, bądź to zawinioną bądź na
zasadach ryzyka.
Wchodzą tutaj w grę:
1) szkody majątkowe
a) obowiązek pokrycia wszelkich kosztów wynikających z uszkodzenia ciała lub
wywołania rozstroju zdrowia (koszty leczenia, pielęgnacji, przygotowania do innego
zawodu, koszty regeneracji, utraconego zarobku)
b) jeśli wskutek uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć
poszkodowanego, zobowiązany powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu
c) świadczenia typu alimentacyjnego, gdy na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek
alimentacyjne względem jakiejś osoby, lub gdy zmarły dobrowolnie i stale dostarczał
środki utrzymania pewnym osobom (zasady współżycia społecznego)
d) odszkodowanie dla rodziny, gdy wskutek śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich
sytuacji życiowej
e) gdy poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej
albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na
przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej
renty. W grę wchodzi także kapitalizacja renty (zamiast renty lub jej części
odszkodowanie jednorazowe), z ważnych powodów, w szczególności, gdy
poszkodowany stał się inwalidą a odszkodowanie ułatwi mu wykonywanie nowego
zawodu.
2) szkody niemajątkowe – zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w
przypadkach:
a) uszkodzenia ciała bądź wywołanie rozstroju zdrowia
b) pozbawienia człowieka wolności
c) skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do
poddania się czynowi nierządnemu.
d) (celem zadośćuczynienia jest kompensata doznanej krzywdy niemajątkowej, cierpień
fizycznych i psychicznych – może być więc przyznane zarówno oprócz naprawienia
szkody majątkowej, jaki i też w sytuacji, gdy pokrzywdzony nie mógł wykazać
istnienia szkody, przesłanką jest bowiem naruszenie dóbr osobistych)
e) w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste
zostało naruszone odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za
doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę na wskazany przez
niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia
skutków naruszenia; dwie koncepcje wykładni:
45
(1) przyznanie zadośćuczynienia w każdym przypadku bezprawnego naruszenia
dobra osobistego
(2) przyznanie zadośćuczynienia w przypadku zawinionego naruszenia dobra
osobistego
Roszczenia z art. 444 – 448 są uznawane jako osobiste i wskutek tego nie mogą być
zbywane, chyba że chodzi o roszczenia już wymagalne i jako takie uznane na piśmie lub
przyznane prawomocnym orzeczeniem. Przejście roszczeń majątkowych podlega ogólnym
regułom prawa spadkowego, niemajątkowych gdy zostały uznane na piśmie albo gdy
powództwo o nie zostało wytoczone za życia poszkodowanego.
Szkody prenatalne – z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych
przed urodzeniem
§ 35. Zbieg odpowiedzialności ex delicto i ex contractu. Przedawnienie
roszczeń.
Art. 443 k.c. – Okoliczność, że działanie lub zaniechanie z którego szkoda wynikła, stanowiło
niewykonanie lub nienależyte wykonanie uprzednio istniejącego zobowiązanie, nie wyłącza
odpowiedzialności ex delicto, chyba że z treści zobowiązania wynika co innego.
Podobieństwa:
- szkoda
- związek przyczynowy
- wina jako podstawa odpowiedzialności, z wyłączeniami na zasadę ryzyka
Różnice:
- zakres pojęcia winy
- ciężar dowodu co do winy
- odpowiedzialność za cudze czyny
- przesłanki i terminy przedawnienia roszczeń
- rozmiar odszkodowania
- sposób naprawienia szkody
Nie jest dopuszczalne dowolne mieszanie podstaw, z których wywodzi się roszczenie.
Przedawnienie roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym
ulegną przedawnieniu z upływem:
- lat 3 od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie odpowiedzialnej
do jej naprawienia
- lat 10 od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące
szkodę, w każdym przypadku.
- lat 10 od dnia popełnienia zbrodni lub występku, bez względu na to kiedy poszkodowany
dowiedział się o szkodzie wynikającej z przestępstwa i osobie odpowiedzialnej do jej
naprawienia
§ 36. Odpowiedzialność za produkt
I. Charakter odpowiedzialności producenta
Poszkodowany a konsument – pojęcie poszkodowanego w myśl przepisów o produkcie
niebezpiecznym jest szersze niż konsumenta.
Deliktowy charakter odpowiedzialności producenta za szkody wyrządzone
wprowadzeniem do obrotu niebezpiecznego produktu.
II. Produkt niebezpieczny
Produkt niebezpieczny – rzecz ruchoma (choćby została połączona z inną rzeczą), zwierzę
lub energia elektryczna nie zapewniająca bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać,
46
uwzględniając normalne użycie produktu. O tym czy produkt jest bezpieczny, decydują
okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania go na
rynku oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu (poziom oczekiwań
konsumenta jako przesłanka uznania za niebezpieczny).
Ocena produktu jako niebezpiecznego ma charakter dynamiczny, zmienny w czasie.
Kodeks reguluje, że produkt nie może być uznany za niebezpieczny tylko dlatego, że później
wprowadzono do obrotu podobny produkt ulepszony.
III. Przesłanki i zasada odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez
produkt niebezpieczny
Przesłanki odpowiedzialności:
- ryzyko (kto wytwarza w zakresie swojej działalności gospodarczej produkt niebezpieczny,
odpowiada za szkodę wyrządzoną komukolwiek za ten produkt)
- wprowadzenie do obrotu
- szkoda
- związek przyczynowy między niebezpiecznymi właściwościami produktu a szkodą
Wyłączenie odpowiedzialności:
- dowód, że nie wprowadził go do obrotu albo gdy wprowadzenie do obrotu nastąpiło poza
zakresem jego działalności gospodarczej (domniemywa się, że produkt niebezpieczny, został
wytworzony i wadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta)
- dowód, że właściwości niebezpieczne ujawniły się po wprowadzeniu produktu do obrotu,
chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej uprzednio w produkcie
- dowód, że ze względu na stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia do obrotu nie można
było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu
- dowód, że niebezpieczne właściwości produktu wynikały z zastosowania przepisów prawa
Zakres szkody podlegającej naprawieniu podlega ogólnym zasadom, z wyłączeniem
uszczerbków, których naprawienie zostało odrębnej regulacji przepisów o produkcie
niebezpiecznym. Nie obejmują one kompensacji szkody na osobie (majątkowa i
niemajątkowa), ograniczają natomiast szkody na mieniu:
- producent odpowiada za szkodę na mieniu tylko wówczas, gdy rzecz zniszczona lub
uszkodzona należy do rzeczy zwykle przeznaczanych do osobistego użytku i w taki sposób
przede wszystkim korzystał z niej poszkodowany (kryterium obiektywne i indywidualne
łącznie)
- wyłączona odpowiedzialność za szkodę na mieniu za uszkodzenie samego produktu
- odszkodowanie za szkodę na mieniu nie przysługuje, gdy nie przekracza ona
równowartości 500 EURO
IV. Krąg podmiotów odpowiedzialnych
Krąg podmiotów odpowiedzialnych:
- producent finalny
- wytwórca materiału, surowca albo części składowej (chyba że wyłączną przyczyną szkody
była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazówki producenta)
- importera
- osobę umieszczającą na produkcie swoją nazwę, znak towarowy lub oznaczenie
odróżniające, która podaje się za producenta
TE OSOBY ODPOWIADAJĄ SOLIDARNIE
VI. Modyfikacja odpowiedzialności. Stosunek do innych podstaw
odpowiedzialności. Przedawnienie roszczeń.
Jeśli nie wiadomo kto jest producentem, importerem lub osobą podającą się za producenta,
odpowiada ten, kto w zakresie swojej działalności gospodarczej zbył produkt niebezpieczny,
chyba że w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o szkodzie wskaże poszkodowanemu
osobę i adres, producenta, importera, osoby podającej się za producenta albo osoby od
której nabył produkt.
47
Odpowiedzialności za produkt niebezpieczny nie można ograniczyć ani wyłączyć, także w
razie dokonania wyboru prawa obcego, ani w drodze umowy. Zbieg roszczeń z innymi
reżimami, charakter uzupełniający. Przedawnienie jak w ex delicto, z tym że okres 10 lat
liczy się od momentu wprowadzenia produktu do obrotu i nie ma nic o przestępstwie
Rozdział IX: Wykonywanie zobowiązań
§ 37. Uwagi ogólne o wykonywaniu zobowiązań
I. Charakter prawny wykonywania zobowiązań. Zasada generalna
Generalną zasadą prawną określającą, co rozumie się przez wykonanie zobowiązania,
tudzież wskazuje na cechy, jakim to wykonanie ma odpowiadać jest norma art. 354 KC.
Zobowiązanie ma być wykonane przez dłużnika:
- zgodnie z treścią zobowiązania (zakres obowiązków dłużnika)
w sposób:
- odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu zobowiązania (znaczenie zobowiązania w
kontekście , obiektywizacja)
- zasadom współżycia społecznego (pozwalają na konkretyzację norm prawa, jednocześnie
wprowadzając elastyczność, tam gdzie trzeba odejść od zbytniego formalizmu)
- ustalonym zwyczajom, jeżeli takowe istnieją
Dłużnik powinien zachować lojalność wobec partnera, mieć zawsze na uwadze interes
wierzyciela. Współdziałanie wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania powinno nastąpić w
sposób staranny, taki sam jak dłużnik je wykonuje.
III. Zasada pacta sunt servanta
Zmiana stosunków w okresie między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem w
zwykłych warunkach obrotu gospodarczego nie ma i nie powinna mieć wpływu na
wykonanie zobowiązania.
Wyjątkowo mogą zaistnieć okoliczności, w których zmiana stosunku zobowiązaniowego,
powinna być dopuszczalna, jest to klauzula – rebus sic stanibus
§ 38. Przedmiot wykonania - osoby uczestniczące
I. Przedmiot wykonania
Przedmiot wykonania:
1) wykonanie częściowe – wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego,
chociażby cała wierzytelność była już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia
narusza jego uzasadniony interes. Stanowisko kodeksowe daje upust tendencji do
umacniania realnego wykonywania zobowiązań. Dowód naruszania uzasadnionego
interesu ciąży na wierzycielu
2) jakość świadczenia – określona jest z reguły w treści zobowiązania, niekiedy określona
jest przepisem ustawy lub zarządzeniem właściwej władzy lub okolicznościami zawarcia
czynności prawnej. Dłużnik zobowiązany jest w braku odmiennych postanowień do
świadczenia rzeczy średniej jakości
3) zmiana przedmiotu świadczenia – przypadek, gdy wierzyciel już po powstaniu
zobowiązania wyraża zgodę na zmianę przedmiotu świadczenia na inny, niż to pierwotnie
przewidywano. datio in solutum
4) zarachowanie świadczenia na poczet długów – dłużnik mający względem tego samego
wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju może przy spełnieniu świadczenia
wskazać, który dług chce zaspokoić. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu,
wierzyciel może przede wszystkim zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności
uboczne oraz na zalegające świadczenia główne. Jeśli dłużnik nie wskazał, który z kilku
48
długów chce zaspokoić, a przyjął pokwitowanie, w którym wierzyciel zaliczył otrzymane
świadczenie na poczet jednego z długów, dłużnik nie może już żądać zaliczenia na poczet
innego. W braku oświadczeń dłużnika lub wierzyciela spełnione świadczenia zalicza się
przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych
– na poczet najdawniej wymagalnego.
II. Osoby uczestniczące w wykonaniu
W wykonaniu uczestniczą z reguły te same osoby, które są stronami stosunku
obligacyjnego.
Świadczenie spełnia dłużnik, bo na nim ciąży obowiązek wykonania zobowiązania. Może się
ten obowiązek rozciągać na inne podmioty, np. poręczyciela.
Istnieje wiele przypadków, gdy okoliczność, kto spełnia świadczenie, a więc dłużnik
osobiście, jego przedstawiciel czy nawet osoba trzecia jest dla wierzyciela bez znaczenia. Stąd
wyłania się zasada, że wierzyciel może domagać się od dłużnika świadczenia osobistego
tylko w przypadkach, w których to wynika z treści czynności prawnej, ustawy albo
właściwości świadczenia. Ilekroć nie chodzi o świadczenie osobiste, zobowiązanie może
wykonać osoba trzecia, działająca w imieniu lub z upoważnienia i na rzecz dłużnika.
Wierzyciel odmawiający takiego świadczenia popada w zwłokę. Inaczej jest z reguły w
przypadku, gdy zobowiązanie nie wymagające osobistego świadczenia wykonuje osoba
trzecia w imieniu własnym, za wiedzą lub nawet bez wiedzy dłużnika. Wierzyciel może albo
przyjąć takie świadczenie (zobowiązanie wygasa, następują rozliczenia między osobą trzecią,
a dłużnikiem), albo go nie przyjąć. Wyjątek dotyczy świadczeń pieniężnych, których to
wierzyciel nie może odmówić przyjęcia.
Osobą uprawnioną do odbioru świadczenia jest wierzyciel lub ktoś, kto działa w jego
imieniu. Istnieją przypadki, gdy z charakteru świadczenia wynika, że jego odbiór nie jest
wymagany, co z natury rzeczy wyłącza rozważanie problemu. W przypadku odbioru
świadczenia, kwestią istotną jest zdolność do tego odbioru po stronie wierzyciela lub osoby
występującej w jego imieniu (zdolność do czynności prawnych, do powzięcia i wyrażenia woli,
umocowanie). Ilekroć świadczenie spełnione zostanie do rąk osoby nieuprawnionej lub nie
mającej należytej zdolności, zobowiązanie nie jest wykonane, są jednak od tego następujące
wyjątki:
1) dłużnik zostaje zwolniony z zobowiązania w takim zakresie, w jakim wierzyciel ze
świadczenia skorzystał – ciężar dowodu na dłużniku
2) dłużnik zostaje zwolniony, gdy spełnia świadczenie do rąk osoby okazującej
pokwitowanie wystawione przez wierzyciela, chyba że było zastrzeżone dokonanie
świadczenia do rąk własnych, albo też dłużnik działał w złej wierze – ciężar dowodu
na wierzycielu
3) dłużnik zostaje zwolniony, gdy w razie dokonania przelewu wierzytelności nie był
przez zbywcę zawiadomiony o przelewie i świadczył do jego rąk, a nie do rąk
nabywcy, chyba że w chwili świadczenia wiedział o przelewie – ciężar na nabywcy
4) dłużnik zostaje zwolniony, gdy w razie śmierci wierzyciela świadczy do rąk osoby, nie
będącej spadkobiercą, lecz mającej stwierdzenie praw do spadku, chyba że działa w
złej wierze – ciężar na wierzycielu
5) dłużnik zostaje zwolniony, gdy w razie wygaśnięcia umocowania pełnomocnika
spełnia świadczenie do jego rąk w granicach pierwotnego umocowania, chyba że o
wygaśnięciu tym wiedział lub mógł się z łatwością dowiedzieć – ciężar na wierzycielu
§ 39. Miejsce i czas wykonania
I. Miejsce wykonania zobowiązania
Prawidłowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika wymaga, by świadczenie nastąpiło w
należytym miejscu. Miejsce to jest miejscem wykonania zobowiązania. Jeśli dłużnik
spełnia świadczenie w miejscu niewłaściwym, wierzyciel może odmówić przyjęcia
świadczenia. Gdyby wskutek tego świadczenie nie zostało spełnione w miejscu właściwym w
terminie, dłużnik może popaść w zwłokę. Nawet przyjęcie przez wierzyciela świadczenia nie
pozbawia go roszczenia z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania. Dalsze skutki
49
miejsce wykonania świadczenia odgrywa w dziedzinie prawa procesowego i prywatnego
międzynarodowego.
Ogólna reguła:
Decyduje oznaczenie miejsca w treści zobowiązania. Może wynikać z czynności prawnej,
ustawy albo właściwości zobowiązania. W braku stosownych danych decyduje miejsce, gdzie
w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał swoje miejsce zamieszkania lub siedzibę (albo
miejsce pobytu). Jeśli zobowiązanie związane jest z przedsiębiorstwem dłużnika, rozstrzyga
siedziba przedsiębiorstwa.
Odmienna reguła dotyczy świadczenia pieniężnego. W braku innych wskazań mogących
wynikać z treści zobowiązania decyduje miejsce zamieszkania lub siedziba wierzyciela w
chwili spełnienia świadczenia. Jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po
powstaniu zobowiązania, ma to tylko to znaczenie, że ponosi spowodowaną przez tę zmianę
nadwyżkę kosztów. Co do przedsiębiorstwa jest analogicznie.
Długi pieniężne to długi oddawcze (dłużnik zobowiązany jest dostarczyć przedmiot
wierzycielowi), pozostałe to długi odbiorcze (wierzyciel ma zgłosić się do dłużnika po
przedmiot).
II. Czas wykonania zobowiązania
Prawidłowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika, by świadczenie nastąpiło we właściwym
czasie. Uchybienie w tej materii prowadzi do stwierdzenia, że świadczenie zostało spełnione
nienależycie lub nie zostało spełnione. Termin może być określony ścisłą datą
kalendarzową lub przez inne wskazanie dnia, albo przez wskazanie zdarzeń, które są
przyszłe i pewne. Termin nakazuje niekiedy ustawa, najczęściej wynika on jednak z
oznaczenia przez strony lub z właściwości zobowiązania. W braku bliższych wskazówek
kodeks cywilny nakazuje spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do
wykonania świadczenia (ma ono charakter oświadczenia woli). Niezwłocznie – bez
nieuzasadnionego odwlekania. Obowiązek wykonania świadczenia, którego termin nie był
ściśle oznaczony, zależy niekiedy od wypowiedzenia przez wierzyciela lub dłużnika.
Jest to oświadczenie woli złożone długiej, stronie które to znosi na przyszłość stosunek
prawny ciągły, bądź to oznacza termin spełnienia świadczenia dotąd nie oznaczonego.
Z chwilą nadejścia terminu świadczenia staje się ono wymagalne. Wierzyciel uzyskuje
tym samym możność żądania zaspokojenia, a dłużnik zostaje obarczony obowiązkiem
spełnienia świadczenia. Znaczenie określenia terminu może nie być jednakowe:
1) termin na korzyść dłużnika (dłużnik nie musi świadczyć wcześniej, lecz może)
2) termin na korzyść wierzyciela (nie ma obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej, lecz
może świadczenia wcześniej żądać)
3) termin dla obu stron (żadna nie ma obowiązku spełnienia ani przyjęcia świadczenia
przed terminem)
Istnieje w razie wątpliwości ustawowe domniemanie zastrzeżenia terminu na korzyść
dłużnika. Wyjątkowo nawet, gdy termin jest zastrzeżony na korzyść dłużnika, może on być
zmuszony do wcześniejszego świadczenia (jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny, albo jeżeli
wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności
uległo znaczącemu zmniejszeniu, zobowiązanie staje się natychmiastowo wymagalne)
§ 40. Wykonanie zobowiązań z umów wzajemnych
Umowa wzajemna to taka w którym świadczenie jednej jest odpowiednikiem świadczenia
drugiej.
Zasada ogólna: świadczenia wynikające z umowy wzajemnej powinny być wykonane
jednocześnie i każda ze stron może powstrzymać się ze swym świadczeniem, dopóki druga
strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego
Wyjątki:
- określone w umowie
- wynikające z ustawy
50
- z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu (wynika, iż jedna strona
obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia)
Wyjątkowy przypadek, gdy uprawnienie do wstrzymania się ze swym świadczeniem służy
stronie obowiązanej do świadczenia wcześniejszego. Zachodzi on wówczas, gdy spełnienie
świadczenia staje się wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, o czym strona obowiązana
do wcześniejszego świadczenia nie wiedziała w chwili zawiązania stosunku obligacyjnego.
Powstrzymywanie się jest skuteczne do czasu aż druga strona zaoferuje świadczenie
wzajemne. Uprawnienie to nie przysługuje stronie, która w chwili zawarcia umowy wiedziała
o złym stanie majątkowym drugiej strony.
§ 41. Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania [rebus sic stanibus]
Doświadczenie wskazuje, że rygorystyczne traktowanie zasady pacta sunt servanta prowadzi
niekiedy do rezultatów rażąco niesprawiedliwych.
Art. 357[1]. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia
byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą,
czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów
stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania
zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując
umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami
określonymi w zdaniu poprzedzającym.
Analiza konstrukcji wyżej przytoczonego artykułu pozwala na wyodrębnienie następujących
elementów konstrukcyjnych:
- zakresu podmiotowego.
- materialno prawnych przesłanek zastosowania konstrukcji.
- określenia konsekwencji spełnienia tych przesłanek.
Zakres podmiotowy
Konstrukcja przyjęta przez ustawodawcę, umożliwia zastosowanie klauzuli zarówno przez
wierzyciela jak i dłużnika. Brak jest ograniczeń podmiotowych zastosowania ogólnej
regulacji wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie. (Dawny kodeks cywilny wyłączał
możliwość zastosowania klauzuli przez podmioty gospodarcze, powołując się na ochronę
interesu tzw. Nieprofesjonalistów czy pewności gwarancji w obrocie gospodarczym
Przesłanki zastosowania.
Możliwość powoływania się na artykuł 357
1
k.c. uzależniona jest od spełnienia
następujących przesłanek:
a) Źródłem powstania zobowiązania jest umowa.
b) Zmiana stosunków ma charakter nadzwyczajny
c) Zmiana niesie ze sobą nadmierne trudności w spłaceniu świadczenia lub grozi jednej
ze stron rażąca strata, czego strony nie przewidywały zawierając umowę,
Między zmianą okoliczności a wpływem tej zmiany na zobowiązanie istnieć musi związek
przyczynowy
Jeżeli z powodu nadzwyczajnej (doktryna postuluje by nazwać to istotną) zmiany stosunków
spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej
ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidziały przy zawarciu umowy (a więc w braku
postanowień umownych i w związku przyczynowym ze zmianą okoliczności), sąd może po
rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego:
1) odmiennie oznaczyć sposób wykonania zobowiązania (zmienić termin-moratorium
sędziowskie, rozłożyć świadczenie na raty, zmiana miejsca itp. )
2) odmiennie oznaczyć wysokość świadczenia
3) orzec o rozwiązaniu umowy (sąd może „nawet” rozwiązać – jest to ostateczność, w
takim przypadku zgodnie z zasadami współżycia społecznego i rozważeniu interesów
stron orzeka o rozliczeniach stron jeśli zajdzie taka potrzeba) PRZEPIS MA
CHARAKTER DYSPOZYTYWNY!
51
§ 42. Prawo zatrzymania
Prawo zatrzymania (ius retentionis) – ustawowo przyznane prawo odmówienia wykonania
świadczenia, do czasu gdy wierzyciel nie zaspokoi lub nie zabezpieczy wykonania roszczenia,
które dłużnik często z innego tytułu ma przeciwko wierzycielowi, przypadki z KC:
1) służy ono osobie zobowiązanej do wydania rzeczy cudzej – do czasu kiedy nastąpi
zaofiarowanie lub zabezpieczenie roszczeń o zwrot nakładów oraz roszczeń o
naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej – wyłączenie tego prawa – gdy obowiązek
zwrotu wynika z czynu niedozwolonego lub gdy chodzi o zwrot rzeczy najętych,
wydzierżawionych lub użyczonych
2) w razie odstąpienia od umowy, które pociąga za sobą obowiązek zwrotu świadczeń
już uzyskanych przez strony. Służy ono każdej ze stron do czasu, gdy nastąpi zwrot
lub zabezpieczenie świadczenia kontrahenta;
3) służy ono wynajmującemu w przypadku wskazanym w art. 671 § 2 kc
§ 43. Dowody wykonania zobowiązań
Wykonanie zobowiązania ma ten skutek, że zobowiązanie wygasa. Dłużnik staje się wolny od
obowiązków, które miał względem wierzyciela. Dłużnik musi jednak udowodnić zarówno
spełnienie świadczenia jak i spełnienie go zgodnie z treścią. Ułatwienia dowodowe:
1) pokwitowanie (dłużnik spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela
pokwitowania, może ono być w szczególnej formie, jeśli ma w tym interes – koszty
ponosi dłużnik, chyba że umówiono się inaczej) – gdy wierzyciel odmawia
pokwitowania, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć
przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. Domniemanie iż z pokwitowania sumy
dłużnej, wynika także zapłata należności ubocznej. Z pokwitowania świadczenia
okresowego wynika domniemanie, że spełnione zostały należności uboczne.
2) dokument stwierdzający zobowiązanie (jeżeli istniej taki dokument, dłużnik
spełniając świadczenie może żądać jego zwrotu, jednakże gdy wierzyciel ma interes w
zachowaniu dokumentu, dłużnik może żądać uczynienia odpowiedniej wzmianki na
dokumencie, gdy dokument został zgubiony dłużnik może, niezależnie od
pokwitowania, żądać od wierzyciela oświadczenia na piśmie o jego utraceniu, jeżeli
wierzyciel odmawia zwrotu lub uczynienia odpowiedniej wzmianki, dłużnik może
powstrzymać się ze świadczeniem lub złożyć rzecz do depozytu sądowego)
Rozdział X: Skutki niewykonania zobowiązań
§ 44. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązań w ogólności
I. Uwagi ogólne
Zasadnicze uprawnienie wierzyciela z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania to możność wyegzekwowania świadczenia przy zastosowaniu przymusu
państwowego – wierzycielowi służą tutaj środki egzekucyjne. Gdy uzyskanie świadczenia
drogą przymusu nie jest możliwe, a wyjątkowo i w innych przypadkach, w których ustawa
tak przewiduje, roszczenie wierzyciela przemienia się na roszczenie o naprawienie szkody
wynikłej z niewykonania zobowiązania przez dłużnika.
Nazwa reżim ex contractu nie jest ścisła, obejmuje ona bowiem według prawa polskiego nie
tylko zobowiązania powstające z umów, lecz wszelkie w ogóle wypadki, w których
zobowiązanie między stronami istnieje. Także, więc, gdy zobowiązanie powstaje z mocy
prawa, czy aktu administracyjnego. Radwański twierdzi, że także z deliktu.
II. Przesłanki i zasady odpowiedzialności dłużnika
52
Przesłanki:
1) wierzyciel musi ponieść szkodę;
2) szkoda musi być spowodowana poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązania przez dłużnika;
3) między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą musi
istnieć związek przyczynowy
4) okoliczności za które dłużnik odpowiada: wina dłużnika (niezachowanie należytej
staranności
tawy albo czynności prawnej),
ryzyko wyboru, ryzyko działań przedstawiciela ustawowego, zdarzenia wynikłe z
rozszerzenia lub zawężenia odpowiedzialności w czynności prawnej
Art. 471. Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie
jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Zakres okoliczności, za które dłużnik odpowiada:
a) działania i zaniechania własne dłużnika noszące znamiona winy
b) działania i zaniechania osób, z których pomocą dłużnik zobowiązanie wykonuje, jak
również którym wykonanie zobowiązania powierza;
c) działania i zaniechania przedstawiciela ustawowego dłużnika;
III. Zasada winy
Podstawową zasadą jest zasada winy, wina ma dwa elementy:
- obiektywny (bezprawność względna, a nie tak jak w deliktach bezwzględna)
- subiektywny (wadliwość działania – umyślność i niedbalstwo) obowiązuje obiektywny
miernik staranności
Art. 355. § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach
danego rodzaju (należyta staranność).
§ 2. Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności
gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności
Możliwe jest zawężenie lub rozszerzenie odpowiedzialności dłużnika, jednak zastrzeżenie, że
dłużnik nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną umyślnie, jest ex lege nieważne.
IV. Odpowiedzialność za osoby trzecie
Dłużnik jest odpowiedzialny jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i
zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym
wykonanie zobowiązania powierza. Także odpowiada za przedstawiciela ustawowego
odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Możliwe jest rozszerzenie lub zawężenie
odpowiedzialności dłużnika za cudze czyny
V. Rozkład ciężaru dowodu
Rozkład ciężaru dowodu:
- szkodę, fakt niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz związek
przyczynowy dowodzi wierzyciel
- istnieje domniemanie, iż niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powstało
na skutek okoliczności za które dłużnik odpowiedzialność ponosi (wina/ryzyko)
§ 45. Niemożliwość świadczenia
Skutki prawne wynikające z niemożliwości świadczenia nie są jednakowe, należy wyróżnić
dwie sytuacje:
1) niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi
odpowiedzialność (obowiązek świadczenia przemienia się wówczas w obowiązek
naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
dodatni interes umowny, istnieje też obowiązek zwrotu surogatów świadczenia
53
a) W zobowiązaniach wzajemnych strona uprawniona może:
i) żądać naprawienia szkody i wydania surogatów
ii) odstąpić od umowy (obowiązany jest zwrócić wszystko co otrzymała od drugiej
osoby, jest zwolniony z obowiązku wykonania swojego świadczenia)
b) Na dłużniku zawsze ciąży dowód, że niemożliwość nie wynika z okoliczności, za które
odpowiada
2) niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie
ponosi odpowiedzialności; zobowiązanie wygasa, zagadnienie surogatów (w razie
zbycia, utraty lub uszkodzenia rzeczy oznaczonej co do tożsamości, które spowodowały
niemożliwość świadczenia, dłużnik jest obowiązany wydać wierzycielowi wszystko, co
uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody)
Niemożliwość może być częściowa i wówczas zobowiązanie wygasa częściowo. Osobne
zasady dotyczą zobowiązań wzajemnych. Tamże wygasa obowiązek świadczenia
wzajemnego, a jeśli strona je otrzymała to ma je zwrócić na podstawie przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu. Jeśli świadczenie stało się niemożliwe częściowo, druga
strona może wyjątkowo odstąpić od umowy (gdyby wykonanie częściowe nie miałoby dla niej
znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony cel
umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
§ 46. Opóźnienie i zwłoka dłużnika
I. Opóźnienie
Opóźnienie – niespełnienie świadczenia w terminie oznaczonym w sposób dostatecznie
ścisły lub wynikający z właściwości zobowiązania, albo niezwłocznie po wezwaniu dłużnika
do wykonania. Z chwilą upływu terminu dług staje się wymagalny. Rodzi to skutki prawne
wierzyciel może podjąć przymusowe dochodzenie świadczenia od dłużnika, potrącić swoją
wierzytelność, zawiadomić poręczyciela o opóźnieniu dłużnika, jeśli przedmiotem
świadczenia są pieniądze, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, nawet jeśli nie
poniósł żadnej szkody i chociażby dłużnik nie odpowiadał za opóźnienie.
II. Zwłoka
Zwłoka dłużnika – jest to kwalifikowany typ opóźnienia. Jest to mianowicie opóźnienie
wynikłe wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Ciężar dowodu na
dłużniku.
Skutki prawne:
1) możność domagania się wykonania zobowiązania a niezależnie od tego naprawienia
szkody
2) casus mixtus – przerzucenie odpowiedzialności za utracenie lub uszkodzenie rzeczy na
dłużnika, zwolni go jedynie wykazanie, że utrata lub uszkodzenie nastąpiłyby także i
wtedy gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.
3) wykonanie zastępcze (w zobowiązaniu czynienia wierzyciel może, zachowując roszczenie
odszkodowawcze, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt
dłużnika; jeśli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel zachowując roszczenie
odszkodowawcze, może żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika
wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił, w przypadkach nagłych także bez
upoważnienia sądu)
4) wyjątkowo wierzyciel może w ogóle nie przyjąć świadczenia (gdyby świadczenie utraciło
dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie) i żądać naprawienia
szkody
Zwłoka w zobowiązaniach wzajemnych:
Do wyboru;
- dochodzenie wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki z
zachowaniem uprawnień do należnego odszkodowania
- wykonanie zastępcze
- wyznaczenie stronie będącej w zwłoce odpowiedniego terminu dodatkowego do wykonania
świadczenia, z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu tego terminu strona będzie
54
uprawniona do odstąpienia od umowy, albo też nadal dochodzić wykonania zobowiązania i
naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki
Odstąpienie od umowy wzajemnej:
- gdy uprawnienie to zostało zastrzeżone między stronami na wypadek niewykonania
zobowiązania w terminie ściśle oznaczonym
- gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej
znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony cel
umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce – w razie odstąpienia od umowy strona jest
zobowiązana zwrócić to co dostała i żądać zwrotu tego co świadczyła, oraz naprawienia
szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
§ 47. Odszkodowanie umowne, kara umowna
Zgodnie z zasadą swobody umów można ustalać zakres i sposób naprawienia szkody w
przypadkach niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika. Służy
temu zastrzeżenie umowne o tzw. odszkodowaniu umownym. W doktrynie jest także
używana nazwa kara umowna.
Karę umowną można zastrzec tylko w odniesieniu do wykonania zobowiązania
niepieniężnego, wyraża się ona w obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej.
Można zastrzec karę umowną dla dwóch sytuacji typowych:
a) na wypadek niewykonania
b) na wypadek nienależytego wykonania
ad a) wierzyciel może dochodzić albo wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią, albo
zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej
ad b) wierzyciel może dochodzić wykonania, a ponadto sumy pieniężnej zastrzeżonej w
umowie;
Dłużnik nie może nigdy bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary
umownej. W braku odmiennych postanowień należy rozumieć, że ma ona zastąpić
odszkodowanie.
Wynika stąd, że będzie się należała wierzycielowi jedynie wówczas, gdy według ogólnych
przesłanek służy mu roszczenie o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania.
Zastrzeżenie kary umownej ułatwia realizację uprawnień wierzyciela wynikających z
ogólnych reguł kodeksu cywilnego wskutek tego, że wierzyciel może jej dochodzić bez
względu na wysokość poniesionej szkody:
1) szkody nie trzeba w ogóle wykazywać
2) nawet w razie wykazania, że szkoda wierzyciela jest niższa niż zastrzeżona w
pieniądzach, nie wpływa na samą zasadność roszczenia wierzyciela.
Modyfikowanie wysokości kary umownej, skoro została już zastrzeżona, a zdarzenie, które
uzasadnia jej zapłatę nastąpiło, dopuszczalne jest według KC w dwóch przypadkach:
1) gdy zobowiązanie w znacznej części zostało wykonane
2) gdy kara jest rażąco wygórowana
Obniżenie wtedy może nastąpić na żądanie dłużnika.
Wierzyciel, w razie zastrzeżenia kary umownej nie może w braku odmiennej umowy
dochodzić odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary. Ta suma to górne
ograniczenie roszczeń wierzyciela.
§ 48. Zwłoka wierzyciela
Zwłoka wierzyciela następuje kiedy bez uzasadnionego powodu:
- uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia (rzeczywiście, zgodnie z treścią, we
właściwym miejscu i czasie)
- odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione
55
- oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie
(nie ma więc w zwłoki w zobowiązaniach non-facere)
Skutki zwłoki:
- dłużnik może złożyć przedmiot do depozytu sądowego co wiąże się ze zwolnieniem się od
zobowiązania
- może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki
- istnienie zwłoki wierzyciela wyłącza możliwość kwalifikowania opóźnienia w spełnianiu
świadczenia przez dłużnika jako jego zwłoki; tym samym nie wywołuje to dla niego wielu
niekorzystnych następstw
- w świadczeniach wzajemnych można bronić się przed zarzutem niewykonania świadczenia
Rozdział XI: Wygaśnięcie zobowiązań
I. Przyczyny wygaśnięcia zobowiązań w ogólności
Zobowiązanie wygasa gdy wierzyciel jest zaspokojony wraz z otrzymaniem należnego
świadczenia jak i odszkodowaniem. Oprócz tych dwóch przyczyn istnieje wiele innych.
Zobowiązanie wygasa z zaspokojeniem wierzyciela, gdy ma miejsce:
- świadczenie w miejsce wypełnienia (datio in solutum)
- potrącenie (compensatio)
- odnowienie (novatio)
- złożenie do depozytu sądowego lub złożenie na zachowanie
Zobowiązanie wygasa bez zaspokojenia, gdy ma miejsce:
- zwolnienie z długu przez wierzyciela
- rozwiązanie stosunku prawnego
- wygaśnięcie zobowiązania z powodu nadzwyczajnych wypadków
II. Świadczenie w miejsce wypełnienia
Świadczenie w miejsce wypełnienia – zachodzi wówczas, gdy dłużnik zamiast świadczenia,
które powinien spełnić zgodnie z treścią zobowiązania ofiarowuje wierzycielowi inne
świadczenie, a wierzyciel je przyjmuje.
II. Potrącenie
Następuje wówczas, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i
wierzycielami, a jedna z nich zamiast spełnić swoje świadczenie, umarza je przez zaliczenie
świadczenia drugiej strony na poczet swojej należności. Są dwa rodzaje potrącenia:
1) umowne (w drodze umowy wzajemnej)
2) ustawowe (wśród różnych koncepcji w Polsce wygrała koncepcja jednostronnego
oświadczenia woli jednego z wierzycieli – może być dokonane bez woli innej strony i staje
się skuteczne z momentem dojścia oświadczenia do adresata. Może być złożone w formie
ekscepcji procesowej). Przesłanki ustawowego potrącenia:
a) musza istnieć dwie wierzytelności, w takich okolicznościach by strony były dla siebie
wierzycielami i dłużnikami
b) obie wierzytelności muszą istnieć między tymi samymi osobami (wyłączenie osób
trzecich – wyjątek dotyczący przelewu wierzytelności)
c) obie wierzytelności muszą być jednorodzajowe co do ich przedmiotu, tj. świadczeń
(pieniądze i rzeczy genus o tej samej jakości), miejsce nie ma znaczenia, powinien być
co do niego dokonany obrachunek dodatkowy
d) obie wierzytelności muszą być wymagalne, odroczenie wykonania przez sąd albo
bezpłatnie przez wierzyciela nie przeszkadza
e) obie wierzytelności muszą być w zasadzie zaskarżalne, jednakże gdy wierzytelność
przedstawiona do potrącenia jest zaskarżalna to nie ma przeszkody;
Wierzytelności przedawnione, wobec z reguły mocy wstecznej potrącenia mogą być
potrącone, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie
56
nastąpiło. W przypadku potrącenia ustawowego ma ono moc ex tunc. W przypadku istnienia
kilku wierzytelności stosuje się przepisy o zarachowaniu świadczenia na poczet długów. Nie
mogą być potrącone: wierzytelności nie ulegające zajęciu, wierzytelności o dostarczenie
środków utrzymania, wynikające z czynów niedozwolonych, co do których potrącenie jest
wyłączone przez przepisy szczególne.
III. Odnowienie
Jest umową stron, w której dłużnik zobowiązuje się świadczyć co innego niż był
zobowiązany lub świadczy to samo, lecz z innej podstawy prawnej. Dawny stosunek
wygasa, a powstaje nowy, uważa się jednak, że wygaśnięcie pierwotnego nastąpiło z
zaspokojeniem wierzyciela. Nie stanowią odnowienia zmiany dotyczące jedynie czasu,
miejsca, sposobu spełnienia świadczenia lub zmiany w zabezpieczeniu świadczenia głównego
lub dodatkowego
stanowi odnowienia, dotyczy to w szczególności wystawienia przez dłużnika weksla lub
czeku
Poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe, którym była zabezpieczona
dotychczasowa wierzytelność wygasa z chwilą odnowienia, chyba że poręczyciel lub
osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia
IV. Złożenie do depozytu sądowego
Dłużnik jest upoważniony do złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, w
następujących przypadkach:
- zwłoka wierzyciela
- gdy wskutek okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, nie wie on, kto
jest wierzycielem, albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela
- gdy wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnej ani przedstawiciela
uprawnionego do przyjęcia świadczenia
- jeśli powstał spór co do tego, kto jest wierzycielem
- gdy z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być
spełnione
O złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu dłużnik powinien niezwłocznie
zawiadomić wierzyciela na piśmie (ad probationem), chyba że zawiadomienie napotyka
trudne do przezwyciężenia przeszkody.
Skutki złożenia do depozytu:
- w razie wytoczenia przez wierzyciela powództwa o wykonanie zobowiązania, dłużnik może
go odesłać z żądaniem świadczenia do depozytu
- ustaje po stronie dłużnika obowiązek zachowania rzeczy, także rodzajowych
- ustaje obowiązek zapłaty odsetek umownych, a odsetek za opóźnienie – gdy złożenie do
depozytu miało miejsce z uwagi na zwłokę wierzyciela
- przy zobowiązaniach wzajemnych wierzyciel nie może skutecznie powoływać się na zarzut
nie spełnienia świadczenia wzajemnego, ponadto na wierzyciela przechodzą ciężary związane
z rzeczą oraz niebezpieczeństwo przypadkowej jej utraty
W razie odebrania przez dłużnika świadczenia z depozytu, złożenie uważa się za niebyłe (a
można to zrobić dopóki wierzyciel nie zażądał wydania przedmiotu z depozytu).
Dalsze skutki są gdy wierzyciel odbierze przedmiot:
- uwolnienie od zobowiązania z mocą wsteczną od chwili włożenia do depozytu
- to samo odnosi się do ustalenia przez sąd w trybie spornym (powództwo dłużnika)
V. Zwolnienie z długu i rozwiązanie stosunku prawnego
Zwolnienie z długu – zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a
dłużnik zwolnienie przyjmuje (art. 508)
57
Rozwiązanie stosunku prawnego – dokonuje się przez strony mocą wzajemnego
porozumienia. Zobowiązanie wygasa bez zaspokojenia wierzyciela. Może też być to decyzja
sądu
VI. Inne przypadki wygaśnięcia zobowiązania
1) wygaśnięcie zobowiązania wskutek zjednoczenia przymiotu wierzyciela i dłużnika w
jednej osobie (confusio)
2) wygaśnięcie zobowiązania zaciągniętego pod warunkiem rozwiązującym z chwilą
ziszczenia się warunku
3) zobowiązania ciągłe wygasają z terminem na jaki zostały zawarte
4) przez osiągniecie celu świadczenia
5) śmierć wierzyciela lub dłużnika(czasami)
Rozdział XII: Przejście praw i obowiązków wynikających z
zobowiązań
§ 49. Zmiana wierzyciela
I. Przelew wierzytelności
Przelew wierzytelności (cesio), inaczej cesja, jest to umowa między wierzycielem a osobą
trzecią, mocą której dotychczasowy wierzyciel przenosi swą wierzytelność na kontrahenta.
Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią, chyba że
sprzeciwia się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania.
Przelew ma charakter umowy rozporządzającej. Jest umową kauzalną (chyba że przepis
szczególny albo strony stanowią inaczej), do jej ważności nie jest wymagana żadna
szczególna forma, jeśli jednak wierzytelność jest stwierdzona pismem, przelew jej powinien
być również pismem stwierdzony.
Przedmiotem przelewu może być każda wierzytelność byle nie sprzeciwiały się temu
1) ustawa,
2) umowa stron,
3) właściwość zobowiązania.
Można umownie wyłączyć możliwość przelewu (pactum de non cedendo vel non alienando).
Umowa taka skuteczna jest wobec osób trzecich, nawet będących w dobrej wierze. Gdy
wierzytelność była stwierdzona pismem, do skuteczności zakazu jest wymagane, by pismo
zawierało wzmiankę o zakazie, chyba że nabywca w chwili dokonania przelewu wiedział o
zastrzeżeniu niezbywalności.
Skutki przelewu – wierzytelność przechodzi ze zbywcy na nabywcę. Dotychczasowy
wierzyciel zostaje wyłączony ze stosunku zobowiązaniowego, na jego miejsce wchodzi
nabywca. Jest to jednak nadal ten sam stosunek. Nie ulegają zmianie właściwości
zobowiązania, jego przywileje czy też braki.
Może dojść do komplikacji gdy przelew dojdzie bez wiedzy i zgody dłużnika:
- dopóki zbywca nie zawiadomił dłużnika o przelewie, spełnienie świadczenia do rąk
poprzedniego wierzyciela ma skutek względem nabywcy, chyba że w chwili spełnienia
świadczenia dłużnik wiedział o przelewie
- jeżeli dłużnik, który otrzymał o przelewie pisemne zawiadomienie pochodzące od zbywcy,
spełnił świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności, zbywca może powołać się wobec dłużnika
na nieważność przelewu albo na zarzuty wynikające z jego podstawy prawnej tylko wtedy,
gdy w chwili spełnienia świadczenia były one dłużnikowi wiadome
Potrącenia:
58
- dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność która mu przysługuje
względem zbywcy, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika
zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy wierzytelność przysługująca
względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem
przelewu.
Dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, które miał
przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.
Zbywca wierzytelności ponosi względem nabywcy odpowiedzialność za to, że wierzytelność
mu przysługuje. Za wypłacalność dłużnika w chwili przelewu ponosi odpowiedzialność tylko
o tyle, o ile tę odpowiedzialność na siebie przyjął.
II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela
Spełnienie przez osobę trzecią świadczenia zamiast dłużnika prowadzi do zaspokojenia
wierzyciela, zobowiązanie więc wygasa. Ten, kto takie świadczenie spełnił, uzyskuje z
reguły roszczenie przeciwko dłużnikowi o zwrot wartości tego, co świadczył. Roszczenie to
jest oparte najczęściej na szczególnym stosunku prawnym z dłużnikiem, a w braku tego na
przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu lub prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia. Te
dwa ostatnie mają ujemne strony dla uprawnionego. Dlatego konstrukcja wstąpienia osoby
trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela. Koncepcja ta polega na trwaniu
dotychczasowego zobowiązania, tyle że w miejsce zaspokojonego wierzyciela wstępuje ten,
kto zamiast dłużnika spełnia świadczenie. Może być to dokonane umową lub z mocy ustawy
(cessio legis).
Z mocy ustawy ma miejsce gdy:
1) osoba trzecia płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi
przedmiotami majątkowymi
2) jeżeli osobie trzeciej przysługuje prawo, mające dalsze pierwszeństwo zaspokojenia niż
spłacona wierzytelność
3) jeżeli osoba trzecia działa za zgodą dłużnika w celu wstąpienia w prawa wierzyciela
(zgoda pisemna pod rygorem nieważności)
4) jeśli to przewidują przepisy szczególne
W tych przypadkach wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia, które jest
wymagalne. Osoba trzecia, która zaspokaja wierzyciela sumą mniejszą niż wynosi dług,
wstępuje w miejsce wierzyciela tylko do wysokości wartości dokonanej spłaty, jeżeli osoba
trzecia spełnia świadczenie tylko w części, wstępuje w miejsce wierzyciela tylko co do tej
części, a wierzyciel może wykonywać swe prawa co do pozostałej reszty, i to z
pierwszeństwem przed osobą trzecią.
§ 50. Zmiana dłużnika
I. Przejęcie długu
Przejęcie długu jest to umowa, mocą której osoba trzecia wstępuje w miejsce
dotychczasowego dłużnika, a dłużnik zostaje z długu zwolniony. Może ono nastąpić w
dwojaki sposób:
1) przez umowę pomiędzy wierzycielem i osoba trzecią, przy wyrażeniu zgody dłużnika,
oświadczenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ze stron
2) przez umowę pomiędzy dotychczasowym dłużnikiem i osobą trzecią, przy zgodzie
wierzyciela złożonej którejkolwiek ze stron, jest ona jednak bezskuteczna, jeżeli
wierzyciel nie widział, że przejmujący dług jest niewypłacalny
Termin na wyrażenie zgody wyznacza każda ze stron, która zawarła umowę o przejęcie
długu, ma być on odpowiedni, bezskuteczny upływ terminu oznacza brak zgody.
Gdy skuteczność zależy od zgody dłużnika, a zgody odmówił, umowę uważa się za nie
zawartą. Gdy umowy skuteczność zależy od zgody wierzyciela, a wierzyciel zgody odmówił
59
dochodzi do konwersji na umowę o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią, gdyż jest ona
odpowiedzialna za to, że wierzyciel nie będzie od dłużnika żądał spełnienia świadczenia.
Obowiązkową formą umowy jest forma pisemna pod nieważnością, to samo dotyczy zgody
wierzyciela.
Kwestia abstrakcyjności lub kauzalności jest sporna w doktrynie, kodeks właściwie reguluje
ją jako kompromisową (choć raczej oderwaną)
1) przyjmującemu dług przysługują przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty, które miał
dotychczasowy dłużnik, z wyjątkiem zarzutu potrącenia wierzytelności dotychczasowego
dłużnika
2) przyjmujący dług może powoływać się względem wierzyciela na zarzuty wynikający z
istniejącego między przyjmującym dług a dotychczasowym dłużnikiem stosunku
prawnego, będącego podstawą prawną przejścia długu jeśli wierzyciel o nich wiedział.
Ograniczone prawo rzeczowe lub poręczenie wygasa z chwilą przejęcia długu, chyba że
poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia wierzytelności.
II. Przystąpienie do długu
Przystąpienie do długu – zmiana podmiotu przez przystąpienie osoby trzeciej w charakterze
dłużnika solidarnego, odbywa się to analogicznie do przejęcia długu.
Przystąpienie do długu z mocy umowy, może dojść do skutku:
1) przez umowę pomiędzy wierzycielem z nowym dłużnikiem, przy wyrażeniu zgody przez
dotychczasowego dłużnika,
2) przez umowę pomiędzy dotychczasowym dłużnikiem i nowym dłużnikiem, przy zgodzie
wierzyciela złożonej którejkolwiek ze stron.
Przystąpienie do długu na mocy ustawy – w przypadkach przewidzianych przez różne akty
ustawowe.
Rozdział XIII: Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności
dłużnika
Dłużnik odpowiada za dług całym swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym, w
praktyce jednak wierzyciel może skutecznie prowadzić egzekucję tylko do majątku
istniejącego w chwili żądania zaspokojenia. Dlatego nie jest obojętnym dla wierzyciela jakim
majątkiem dysponuje dłużnik. Prawo nowoczesne przyznaje wierzycielowi środki zaradcze na
ewentualne decyzje go krzywdzące. Zostały one utorowane przez rzymską koncepcję actio
Pauliana.
Gdy, wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba
trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za
bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia
wierzycieli, a osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się o
tym dowiedzieć (domniemywa się, że jeśli osobą trzecią jest osoba bliska lub przedsiębiorca
pozostający w stałych stosunkach gospodarczych z dłużnikiem to osoba ta wiedziała o
świadomości dłużnika).
Czynność prawna krzywdząca wierzyciela – taka czynność, wskutek której dłużnik stał
się niewypłacalny albo niewypłacalny w wyższym stopniu, niż przed jej dokonaniem.
Przy czynności nieodpłatnej nie potrzebna jest wiedza osoby trzeciej ani zachowanie
należytej staranności by dowiedzieć się, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia
wierzycieli.
60
Jeżeli w chwili darowizny dłużnik jest niewypłacalny albo staje się niewypłacalny w jej
skutek, domniemywa się, iż działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Uprawnienia
te rozciągają się na przyszłych wierzycieli.
Tryb zaskarżenia:
1) powództwo przeciw osobie trzeciej
2) zarzut przeciw osobie trzeciej
3) wystąpienie z powództwem lub zarzutem przeciw osobie, na której rzecz rozporządzała
osoba trzecia (w przypadku nieodpłatnego lub gdy osoba ta wiedziała o okolicznościach
uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną – wierzyciel ma
pierwszeństwo w zaspokojeniu przed innymi wierzycielami osoby trzeciej z przedmiotów
majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku
dłużnika albo do niego nie weszły.
Osoba trzecia może się zwolnić z obowiązku zadośćuczynienia, jeżeli zaspokoi wierzyciela
albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.
Termin zaskarżenia upływa w okresie 5 lat od daty czynności.
Art. 527. § 1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać
uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy
zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
§ 2. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek
tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu,
niż był przed dokonaniem czynności.
§ 3. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli
uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że
osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
§ 4. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli
korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach
gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli.
Art. 528. Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem
wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać
uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy
zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Art. 529. Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się
niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Art. 530. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy
dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia
uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za
bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.
Art. 531. § 1. Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z
pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie
trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.
§ 2. W wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może
wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli
osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za
bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
61
Art. 532. Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za
bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić
zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za
bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.
Art. 533. Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia
roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego
wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.
Art. 534. Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za
bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Prawo zobowiazan czesc prawa cywilnego regulujaca
Prawo zobowiązaniowe skrypt
Prawo Zobowiązań cz ogólna skrypt
cywilne 1, Prawo, ZOBOWIĄZANIA(1)
Prawo Zobowiązań, Prawo Zobowiązań
Prawo zobowiązań
PRAWO ZOBOWIAZAN
PRAWO ZOBOWIĄZAŃ Prezentacja 1
Prawo ZobowiÄ zaÅ skrypt
cywilne 2, Prawo, ZOBOWIĄZANIA(1)
s cywilne ogolna notatki, Prawo, ZOBOWIĄZANIA(1)
Prawo Zobowiązań, Prawo Zobowiązań
bezpodstawne wzbogacenie, INNE KIERUNKI, prawo, podzielone, Prawo zobowiązań
więcej podobnych podstron