Wojna na Środkowym Wschodzie rozgrywała się o panowanie nad ważnymi
drogami morskimi oraz traktami lądowymi, zbiegającymi się wokół kanału
Sueskiego. Najkrótsza droga morska z Europy do Indii prowadzi przez Morze
Śródziemne i kanał Sueski, główną arterię Imperium Brytyjskiego. U wybrzeży
Zatoki Perskiej, na skraju tego traktu morskiego, znajdują się najbogatsze poza
Ameryką i Indiami Wschodnimi pola naftowe. Samo międzymorze, piaszczysta i
kamienista pustynia, jest pomostem lądowym pomiędzy Afryką a Azją. Czołgi
wyciskające swe ślady na piaskach i ziemiach Libii, Egiptu, Abisynii, Syrii i Iraku,
walczyły o obszary strategicznie ważne już od zarania historii. Zdawał sobie z tego
sprawę Napoleon, mówiąc, że kto zdobył Środkowy Wschód, może zdobyć świat.

Kleszcze włoskie w Afryce

Na obszarach tych Brytyjczycy, przyciśnięci koniecznością utrzymania garnizonu w
ojczyźnie, rozporządzali jedynie stutysięczną armią wojsk imperialnych. Żołnierz
ten rekrutował się z Australii, Nowej Zelandii, Południowej Afryki i Indii, jak również
z Anglii, Szkocji i Walii. Na początku wojny rozporządzali oni jedynie starymi typami
samolotów i mniej niż stu czołgami. Przeciwko tym siłom brytyjskim Włochy
wystawiły na Środkowym Wschodzie dwie armie złożone z pół miliona żołnierzy z
pełnym ekwipunkiem czołgów, samolotów i wozów pancernych. Jedna z tych armii
w Etiopii, pod dowództwem księcia Aosta, miała wyruszyć z południa na Egipt,
podczas gdy druga, pod dowództwem marszałka Graziani, miała ruszyć z Libii na
wschód. Generał Sir Archibald Wawell pokonał obie te armie, najpierw w Libii a
następnie w Etiopii w przeciągu sześciu miesięcy. Ta szybka jednak rozgrywka na
dwa fronty była jedynie początkiem trzyletniej wojny na Środkowym Wschodzie;
szczupłe garnizony brytyjskie zostały ogołocone z ludzi i samolotów dla
wzmocnienia Grecji, utrzymania Krety i podboju Syrii. W tym czasie Hitler
przeprawił przez Morze Śródziemne swój "Afrika Korps" pod dowództwem
marszałka Rommla, by podjąć walkę, którą Włosi niemal zupełnie przegrali.

Wawell pokonuje Grazianiego w Libii

Wojna w Afryce rozpoczęła się atakiem wojsk Grazianiego na Egipt (13-go
września 1940 r.). Upadek Francji zabezpieczył tyły wojsk włoskich od Strony
Tunisu; Wielka Brytania toczyła tymczasem walkę na śmierć i życie w bitwie nad
Londynem. W tych okolicznościach Włosi wkroczyli spokojnie do Egiptu, posuwając
się aż pod Sidi Barrani. Tu zatrzymali się w otoczonych skałami obozach przed
dojściem do głównej linii obrony wojsk brytyjskich u punktu wyjścia linii kolejowej w
Marsa Matruk. Włosi obawiali się pustyni i trzymali się raczej brzegów, pomimo że
flota brytyjska bombardowała pozycje nadbrzeżne. Nie wykazywali oni zapału do
walki. Była to największa dla Włochów okazja powiększenia swego imperium, gdyż
oddziały te mogłyby przemierzyć pustynię na wschód do Egiptu i połączyć się w
równoczesnym ataku z armią idącą z Syrii. Jednak generał Wawell pokonał

1

Włochów w czasie ich afrykańskiej sjesty, a znakomity taktyk, generał O`Connor,
zaskoczył ich w Sidi Barrani (9-go grudnia 1940 r.). Czołgi brytyjskie parły wzdłuż
wybrzeża Libii i w ciągu dwóch miesięcy zajęły El-Sollum, Bardię, Tobruk, Dernę i
Bengazi. Startując od wielkiego składu paliwa i benzyny w El-Meckili, w głębi
pustyni na południowy-zachód od Derny, kolumna 25-ciu czołgów wraz z
motoryzowaną piechotą przemierzyła 220 km. dzikiej pustyni, by odciąć oddziały
włoskie wycofujące się z Bengazi. Czołgi brytyjskie dotarły do celu zaledwie na
dwie godziny przed nieprzyjacielem. Brytyjskie oddziały wojsk imperalnych wzięły
do niewoli 133000 jeńców, same tracąc w tym błyskawicżnym pochodzie jedynie
664 ludzi. W dniu 8 lutego 1941 r. oddziały brytyjskie zajęły Cyrenajkę oraz
wschodnią część Libii aż po El-Aghela. Brytyjczycy zawdzięczali swoje powodzenie
zaskoczeniu nieprzyjaciela, wielkiej ruchomości swych kolumn oraz przewadze
swej strategii. Włosi natomiast popełnili wiele pomyłek. Wywiad włoski był słaby,
samoloty zniszczone na lotniskach, a marszałek Graziani robił z każdego
przybrzeżnego miasta fortecę, najeżoną działami, drutem kolczastym i rowami
przeciwczołgowymi. Brytyjskie czołgi i piechota chwytały Włochów w pułapkę za
tymi fortyfikacjami. Umocnienia rozrzucone po rozległej pustyni Libijskiej nie mogły
utrzymać tych obszarów przeciwko poruszającym się szybko oddziałom czołgów.
Piaski pustyni nie przedstawiały przeszkody dla pojazdów przystosowanych do
manewrów pustynnych, podobnie jak morze nie jest przeszkodą dla statków.
Pojazdy pancerne i czołgi przemierzały pustynię ze zdumiewającą szybkością. Przy
pomocy swoich patroli pustynnych o dalekim zasięgu, Brytyjczycy dokonywali ze
swej bazy w oazie Siwa wypadów na nieprzyjacielskie garnizony i linie
komunikacyjne, przedzierając się poprzez kilkuset kilometrowe obszary pustynne.
Zmuszono w ten sposób Włochów i Niemcńw do konwojowania wszystkich
transportów z dostawami.

Oswobodzenie Etiopii

Zwycięstwo generała Wawell`a w Libii zabezpieczyło Egipt od zachodu i dało mu
wolną rękę dla pokonania armii włoskiej w Etiopii; jakkolwiek na tę kampanię mógł
przeznaczyć niewielkie tylko siły. Brytyjczycy rozporządzali jedynie
trzydziestotysięczną armią, przeciwko, 200-tysięcznym garnizonom włoskim w
Erytrei, Somalii i Etiopii. Wojska brytyjskie polegały na poparciu floty, posuwającej
się wzdłuż wybrzeża, na przewadze samolotów i czołgów wewnątrz lądu, oraz
liczyły na powstania plemion tubylczych przeciwko włoskim oddziałom. Niemieckie
metody wojny błyskawicznej przy poparciu piątej kolumny zostały tym razem
odwrócone przeciwko faszystowskiemu partnerowi Hitlera. Wojska brytyjskie
zaatakowały z trzech stron idąc w kierunku na stolicę Etiopii Addis Abebę i
posuwając się wzdłuż szerokich traktów wybudowanych przez Włochów, oraz
przecinając dwie linie kolejowe prowadzące do wybrzeża. W północno-wschodniej
Erytrei brytyjskie oddziały imperialne zajęły dnia 26 marca 1941 r. górską fortecę
Keren po siedmiotygodniowym oblężeniu. Na południowym wschodzie oddziały

2

brytyjskie wylądowały od strony morza w Berbera (26 marca 1941 r.) i przecięły na
północ od Harar linię kolejową wiodącą z Addis Abeby. Główny atak brytyjski
wyszedł z Kenii na południowym zachodzie, a posuwające się stamtąd oddziały
pancerne zajęły w dniu 5-go kwietnia 1941 r. Addis Abebę, pokrywając przestrzeń
około 2500 km w przeciągu 53 dni, w jednym z największych pochodów tej wojny.
Na rozkaz Rzymu książę Aosta uczynił ostatni wysiłek, by przeszkodzić wojskom
brytyjskim w umocnieniu Libii. W miesiąc jednak potem (19 maja 1941 r.) skończył
się wszelki opór włoski. Etiopia, pierwsza ofiara faszystowskich podbojów, była
teraz wolna. Cesarz Haile Selassie powrócił do swego królestwa. Włochy utraciły
panowanie nad wybrzeżem morza Czerwonego, a amerykańskie dostawy "Lend-
Lease" mogły teraz bezpiecznie docierać do Egiptu.

Pochód Rommla na Egipt

Wojska brytyjskie w Libii zmuszone były zatrzymać się w El-Agheila (8 lutego 1941
r.), ponieważ zarówno wojsko jak i samoloty potrzebne były w Grecji, celem
powstrzymania niemieckiej iwazji na ten kraj. Podczas gdy siły brytyjskie uległy
zdekompletowaniu, wojska osi zostały wzmocnione przybyciem w marcu
niemieckiego "Afrika Korps". Siła ta składała się z dwóch doskonale wyćwiczonych
dywizji pancernych (15-ta i 21-sza), po osiem tysięcy żołnierzy i 135 czołgów
każda, oraz z 90-tej lekkiej dywizji piechoty, która wsławiła się błyskawicznym
pochodem czołgów pod dowództwem marszałka Rommla. Posiadały one specjalne
wyposażenie dostarczone przez instytut tropikalny w Hamburgu, obejmujące
żywność, mundury, namioty oraz środki lekarskie, przygotowane specjalnie metodą
naukową dla wojsk walczących na pustyni. Przeważające siły Rommla przeszły
przez słabe brytyjskie linie obronne (24 marca 1941 r.), trzymane jedynie dwiema
dywizjami, oraz zmusiły je do odwrotu do Egiptu. Jedna dywizja australijska
pozostała w tyle, by bronić umocnionego portu Tobruk, leżącego na niemieckiej linii
dostaw. Rommel okrążył Tobruk, budując głęboką trójkątną strefę obronną
pomiędzy przejściem Halfaia, Sidi Omar i Bardia, by w ten sposób zabezpieczyć
Libię. Usiłowanie przyjścia z odsieczą oddziałom w Tobruku (15-17 czerwiec 1941
r.) skończyło się porażką brytyjskich czołgów, które rozproszyły się pod
skoncentrowanym kontratakiem Rommla. W czasie ośmiomiesięcznego oblężenia
"szczury Tobruku" były zaopatrywane przez brytyjską flotę i lotnictwo, pomimo
ciężkich strat ze strony nieprzyjacielskich bombowców. Gdyby nie to, że niemiecki
atak na Rosję pozbawił Rommla posiłków, niezbędnych dla dalszego pochodu,
Egipt mógłby paść w 1941 r. W lipcu Brytyjczycy wykorzystali zaabsorbowanie
Niemiec kampanią rosyjską i zabrali się do zorganizowania silnej armii pod
dowództwem generała Auchinleck`a, który przejął od Wawell`a dowództwo na
Środkowym Wschodzie.

Ochrona Iraku

3

W międzyczasie inspirowane przez hitlerowców rozruchy w Iraku (2 maja 1941 r.)
zagrażały terenom naftowym i rurociągowi wiodącemu do Haify, od którego
zależała dostawa paliwa dla brytyjskiej floty na Morzu Śródziemnym. Na podstawie
przymierza z 1930 r., Irak był zobowiązany do dopuszczenia wojsk dla pilnowania
rurociągów naftowych. Niewielkie oddziały brytyjskie wylądowały w Basra nad
zatoką Perską, by skierować się do Bagdadu. Jednak arabskie oddziały okrążyły
zachodnie lotnisko pod Habbaniya oraz zajęły źródła naftowe w Kirkuk i Mosul.
Oddziały brytyjskie z Indii przybyły samolotami, by przyjść z pomocą garnizonowi w
Habbaniya, a inne oddziały przeznaczone do Egiptu zostały skierowane do Iraku.
Generał Wawell stłumił wreszcie rewoltę (l czerwca 1941 r.), wysyłając oddział
samochodów pancernych przez pustynię z odległej o 600 km Palestyny. W ten
sposób Brytyjczycy utrzymali należne im mocą układu prawo oraz zabezpieczyli
swoje dostawy nafty. Dla nazistów natomiast oznaczało to wielki spadek prestiżu
wśród plemion muzułmańskich na Środkowym Wschodzie.

Francuska wojna domowa w Syrii

Ambicje nazistów na Morzu Śródziemnym, by uderzyć na Suez i ruszyć na Indie;
skłoniły Luftwaffe do wysłania samolotów wraz z obsługą techniczną do
francuskiego kraju mandatowego Syrii, będącego pod kontrolą rządu Vichy. Był to
punkt kluczowy, strategicznie niebezpieczny dla Egiptu i Kanału Sueskiego. Gdy
więc Niemcy skłoniły rząd Vichy do przyznania im baz w Syrii, nawet Stany
Zjednoczone złożyły protest (15 maja 1941 r.), utrzymując, że tak daleko posunięta
współpraca kolonii francuskich z Niemcami narażała pokój i bezpieczeństwo
zachodniej półkuli i czyniła Francję narzędziem agresji. By uprzedzić Niemców,
mieszane oddziały brytyjskie oraz wolnych Francuzów zajęły Syrię od strony
Palestyny i Iraku (8 czerwca 1941 r.). Spodziewano się zająć ten obszar
mandatowy bez wielkiego rozlewu krwi, chyba że sprowokowanoby Arabów do
powstania, a rząd francuski do oddania floty Niemcom. Wybuchła wojna domowa,
gdy tylko oddziały Vichy podjęły walkę z oddziałami wolnych Francuzów,
uważających się nawzajem za zdrajców Francji. Po dwóch tygodniach walk (21-go
czerwca 1941 r.) padł Damaszek. Brytyjczycy szli naprzód przez dalsze trzy
tygodnie zanim oddziały rządu Vichy zwróciły się o zawieszenie broni (12 czerwca
1941 r.). Zajęcie Iraku i Syrii przez wojska brytyjskie zabezpieczyło jedno skrzydło
Środkowego Wschodu oraz główne trakty wiodące do Indii.

Pochód i odwrót wojsk brytyjskich w Libii

W Libii Brytyjczycy przygotowywali drugi pochód, tzw. "wojnę krzyżową", celem
przyniesienia odsieczy Tobrukowi. Powstała wówczas sławna ósma armia,
składająca się z sześciu dywizji: 7-ma i 70-ta pancerne, dwie dywizje piechoty z
Południowej Afryki, jedna z Nowej Zelandii i jedna z Indii. Armia ta posiadała dość
czołgów i samolotów by zdruzgotać Afrika Korps generała Rommla pod warunkiem,

4

że czołgi szły w skoncentrowanym ataku, a samoloty dawały im osłonę taktyczną.
Wojska brytyjskie ruszyły do ofensywy (18 październik 1941 r.), przypuszczając
atak wstrzymujący na północy, atak dywersyjny w głąb pustyni od Giarabub do
Gialo, oraz szybki pochód okrążający na półudnie wokół pozycji nieprzyjacielskich,
celem zajęcie lotniska w Sidi Rezegh. Z początku Brytyjczycy narazili swoje
oddziały pancerne na paważne straty, rozciągając niepotrzebnie trzy brygady
czołgowe, które Rommel rozbił doszczętnie skoncentrowaną masą żelaza i stali
(18-26 listopad 1941 r.). Później jednak, gdy Brytyjczycy skoncentrowali swe czołgi
w Sidi Rozegh, odnieśli zwycięstwo. Nie mo-gli jednak puścić się w pościg za
Niemcami, gdyż 50 mm i 75 mm działa niemieckich czołgów Niark III i Niark IV
miały o 3/4 kilometra większy zasięg niż działa lekkich czołgów brytyjskich i
amerykańskich. Dzięki przewadze w jakości czołgów oraz dzięki niezwykłej
zręczności w posługiwaniu się nimi zarówno w znaczeniu strategicznym jak i
taktycznym, Rommlowi udało się pochwycić w swe ręce inicjatywę. Na czele siły
składającej się ze stu czołgów, odciął on tyły oddziałów brytyjskich i wkroczył
śmiało do Egiptu (24-27 listopad 1941 r.). W tym krytycznym momencie dowództwo
brytyjskie przegrupowało swoje oddziały pancerne, by uderzyć na rozciągnięte linie
Rommla: Dywizja nowozelandzka wyruszyła na pomoc Tobrukowi przez korytarz
otwarty na zachodzie w liniach nieprzyjacielskich przez generała Freyberga.
Rommel pokonał ją w szybkim pochodzie na Tobruk (30 listopad - 1 grudzień 1941
r.). Stracił on jednak tak wielką ilość czołgów i rezerw, że nie pozostało mu dość sił
dla prowadzenia dalszej ofensywy. Pomiędzy 16-17 grudnia 1941 r. musiał się
wycofać pod grozą oskrzydlenia przez oddziały brytyjskie; odparł je atakami
bombowców nurkujących oraz wycofał włoską piechotę aż do El Agheila. Tu
wzmocnił swoje oddziały czołgów i dwa razy zaskoczył oddziały brytyjskie
wypadami rekonesansowymi w kierunku północnym, niszcząc dwie brytyjskie
brygady czołgów pod Msus (28 grudnia i 23 stycznia 1942 r.). Oddziały brytyjskie
opuściły dnia 23 stycznia Bengazi, by ustalić swoją linię obronną dalej na wschód;
oraz zakładając pola minowe od Gazali na południe do Bir Hakeim. Obie strony
przerwały akcję, by uzupełnić poniesione straty. W kampanii tej ocalił Brytyjczyków
opór garnizonu w Tobruku, gdzie użyto 25 mm dział jako artylerii przeciwczołgowej,
pod osłoną której słabsze od niemieckich czołgi brytyjskie posuwały się pod linię
obstrzału nieprzyjaciela, a szybkie zmechanizowane patrole niszczyły jego składy.
Dowództwo brytyjskie nie opanowało jednak sztuki posługiwania się czołgami w
szybkich, skoncentrowanych a oszczędnych zarazem posunięciach, w czym
Rommel był mistrzem. "Lis pustyni" ciągle jeszcze zagrażał Egiptowi i Środkowemu
Wschodowi.

5