Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety

1

Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety, [w:] "Grosz", nr
94, VII-IX 2003.

(www.grosz.numizmatyka.com.pl/archiwum/grosz94/index.html)

Opracowanie powinno pomóc numizmatykom z

Zagłębia Dąbrowskiego, od kilkunastu lat próbującymi
opisać (bez większego powodzenia), monety
spółdzielni 23. Pułku artylerii lekkiej z Będzina.
Jeszcze wcześniej parę czasopism zamieściło apele
znanego numizmatyka z Sosnowca o pomoc
czytelników i redakcji w poznaniu tematu, na co jedy-
nie tygodnik "Sygnały" (nr 13 z 28.03.1979) doradził
zapoznanie się z moim opracowaniem " Z historii
polskich spółdzielni wojskowych i ich znaków
kredytowych" BN nr 2 (80) 1973. W początkach lat
siedemdziesiątych ubiegłego stulecia "BN" jeszcze
źródłowe prace o polskim pieniądzu wojskowym i jego
emitentach. Nieco informacji z tej i innej literatury po
latach znalazło się (z wieloma błędami i bez podania
źródeł) w notatce Dionizego Gar-bulińskiego
"Wojskowy pieniądz kredytowy" drukowanej w
"Zagłębiowskich

Zapiskach

Archeologiczno

-

Numizmatycznych" nr 2 (1986). Autor niestety nie dał
otrzymanych ode mnie informacji o spółdzielni 23. pal,
a z jej monet opisał tylko 20 groszy. Pominął monety
10 groszy i 2 złote, znane z katalogu wystawy
lubelskiej w 1979 r. "Zastępcze znaki pieniężne w

Wojsku Polskim 1925-1939" lub z redakcyjnych
inwentaryzacji "Biuletynu Numizmatycznego" czy
"Łódzkiego Numizmatyka". Znana już była moneta 50
groszy i od 1991 r. również 5 złotych, ale ich opisy
opublikowały dopiero skorowidze monet wojsko-wych
z 1988 i 1993 r. Katalogi Wojciecha Niemirycza z lat
1983, 1984 i 1988 notują tylko monety 10 groszy i 2
złote - z błędnymi informacjami o średnicy, materiale,
wyglądzie, stopniu rzadkości i cenie. Unikatowe
monety wyceniono w 1983 roku na równowartość 0,44
i 0,77 $, a w 1988 roku nawet na 0,22 i 0,44 $ ,
kilkadziesiąt razy mniej od cen kolekcjonerskich.
Natomiast katalog Władysława R.Pustułki "Pieniądz
zastępczy Zagłębia Dąbrowskiego" ("ZZA-N" nr
5/1987) przedstawił jedynie za D. Garbulińskim
monetę 20 groszy, z zadziwiająco ubogą i błędną
informacją o emitencie, a wznowienia katalogu z lat
1993 i 1995 dodały do tego za W. Niemiryczem dwa
nominały - podczas gdy znano już ich pięć.
Niewykorzystane

przez

numizmatyków

zagłębiowskich możliwości skatalogowania monet 23.
pal przedstawia poniższa uproszczona tabela
konkordacji.

Wskutek uproszczonego sposobu katalogowania,

niewiedzy czy zgoła nierzetelności kata-logujących,
żadna z dotychczasowych publikacji nie dawała
zadawalających opisów i ilustracji odnalezionych
monet spółdzielni. Opisujący i rysownicy na ogół nie
znali ich z autopsji, podając nie wiadomo czy istniejące
odmiany rysunku, rozmiaru czy tworzywa. Na pewno
nie było monet niklowych, jak w opisach
W.Niemirycza, łatwo to sprawdzić z pomocą magnesu.

Srebrzysty stop nominałów złotowych jest mosiądzem
wysokoniklowym (CuZnNi), zwanym potocznie alpaką
- tak podają moje katalogi - lub nowym srebrem.
Podane tu opisy oparte są na egzemplarzach monet 23.
pal ze spe-cjalistycznej kolekcji autora opracowania i
podobnej, niestety już nieistniejącej, Józefa Krzciuka z
Krakowa. Rysunki z tych monet, po ich przejściu do
zbioru Romana Kokotta w Gnieźnie - wykonał
Bogumił Sikorski.

Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety

2

Wbrew niektórym opisom monety nie są

jednostronne, bite wyłącznie stemplami awersów.
Wykonane są bowiem parą stempli, ale awersy poza
podniesionym obrzeżem są gładkie, jakby zostawiając
miejsce na dodanie numeru kolejnego - występującego
jednak tylko na dwóch ze znanych jedenastu monet. W

emisji powinna być jeszcze moneta 1 złoty, bita w
metalu innym niż nominały niższe i wyższe; chyba że
emitent uznał, iż potrze-by obiegu zaspokoi np.
zwiększona ilość monet 50 groszy i rzadko stosowany
nominał 2 złote.

Odnalezione pełne bilanse spółdzielni 23. pal z lat

1930 i 1932-1933 nie podają żadnej informacji o
posiadaniu własnych znaków pieniężnych i wielkości
ich emisji, nie widać ich również w bilansach
zbiorczych z innych lat. Poza rokiem 1935, kiedy taki
bilans ogłoszony ze znacznym opóźnieniem w WPS nr
4/1938 wykazuje nieokreślone "inne aktywa" na kwotę
1.254 złote i "inne pasywa" na 1.854 zł. Moim
zdaniem w drugim bilansie pominięto "kasę bonową"
na 1.254 zł i "emisję bonów" w kwocie 1.500 złotych.
Jak w podobnych bilansach wielu innych spółdzielni
wojskowych. Warto przejrzeć miejscowe archiwa, czy
nie zachowała się teka doku-mentów spółdzielni
składanych w sądzie rejestrowym i w niej dane
pełniejsze, względnie zasoby Centralnego Archiwum
Wojskowego, gdzie pełniejsze informacje mogą
znajdować się w pułko-wych rozkazach dziennych.

Inne sposoby datowania emisji oraz wskazania jej

mennicy i twórcy stempli znakomicie utrudnia
ubóstwo stempli awersów i nie stosowanie rewersów
powtarzalnych. Na szczęście nazwa "S.W. 23 P.A.L."
(SW oznacza Spółdzielnia Wojskowa, jak w nazwie od
grudnia 1932 r. do czerwca 1934 r.) datuje
wprowadzenie emisji między styczniem 1933 r. a
majem 1934 r. Podej-rzewam, że podobnie jak
olbrzymią większość monet wojskowych emisję
wykonała ich główna mennica: Zakłady Przemysłowe
Bronisława Grabskiego w Łodzi przy ul. Zakątnej.
Przemawia za tym wybicie monet w analogicznych
metalach i stopach metali oraz ich bicie w
pierścieniach ograniczających o tych samych
średnicach, jak monety wykonane w tej mennicy. Jeśli
moja hipoteza jest trafna, odręczne wykonanie napisów
na stemplach wskazuje na drugą połowę 1933 r., kiedy
z firmy odeszli już grawerzy używający własnych

Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety

3

patryc liter i pracę pojęli młodzi grawerzy rytujący
stemple odręcznie. Przyczyną zamówienia tak ubogich
stempli mogła też być chęć obniżenia kosztów
wykonania emisji. Emisji monet 23. pal nie można
opracować bez poznania dziejów emitenta i choćby po-
bieżnie dziejów pułku. W.R. Pustułka myli się pisząc
jakoby pułk stał w Będzinie od 1918 r., albowiem
powstał w lipcu 1920 r. w Poznaniu jako 214
ochotniczy wielkopolski pułk artylerii polowej i już w
sierpniu częścią pułku walczył z bolszewikami pod
Brodnicą. Nazwę 23. pułku artylerii polowej otrzymał
w 1921 r. w zgrupowaniu wojsk Pogotowia
Górnośląskiego i dopiero w 1922 r. trafił na stałe do
Będzina (II. dywizjon do Żor). We wrześniu 1939 r.
pułk cofał się, walczył i ginął na szlaku: Mikołów -
Chrzanów - Kraków - Nowy Korczyn - Pacanów -
Osiek - Baranów - Stalowa Wola - Biłgoraj -
Tomaszów Lubelski.

Było zasadą, że na wojnę razem z taborami pułku

szedł ruchomy sklep spółdzielni z częścią jej dobytku,
nie rzadko ze swoimi monetami. Reszta dobytku
również mogła być ewaku-owana ze strefy
przygranicznej na wschód. Może nie było
przypadkiem, że wszystkie odnajdy-wane monety 23.
Ppl najpierw trafiły do dziś nie istniejących zbiorów i
zbiorków

monet

woj-skowych:

Wiesława

Zawadzkiego

w

Bielsku

Białej,

Dionizego

Garbulińskiego w Sosnowcu, Józefa Krzciuka w
Krakowie, Ryszarda Bogdziewicza w Lublinie i
Tadeusza Wierzejewskiego w Rzeszowie. Wszystkie
niezbyt odległe od trasy odwrotu pułku.

Pół służbowa spółdzielnia żołnierska powstała w

1921 r. w Biedrusku lub Krotoszynie, gdzie
przygotowywane

były

oddziały

Pogotowia

Górnośląskiego, nie pozostawiając jednak żad-nych
śladów

w

materiałach

spółdzielczych

VII.

poznańskiego

Okręgu

Korpusu.

Dopiero

po

przeniesieniu pułku w czerwcu 1922 do Będzina w V.
krakowskim Okręgu Korpusu uzyskała osobowość
prawną, po wpisaniu w 1923 r. do rejestru spółdzielni
Sądu Okręgowego w Sosnow-cu, pod pozycją R.S. 86,
nowego statutu i nazwy "Spółdzielnia 23 pułku
artylerii polowej z odpowiedzialnością udziałami w
Będzinie". Pod koniec roku 1932, z blisko rocznym
opóźnieniem po kolejnej zmianie nazwy pułku,
zmieniła nazwę na "Spółdzielnia Wojskowa 23 pułku
artylerii lekkiej z odpowiedzialnością ograniczoną w
Będzinie". 1 czerwca 1934 roku zarejestrowała nowy
statut i czwartą nazwę: Spółdzielnia 23 pułku artylerii
lekkiej z odpowiedzialnością udziałami w Będzinie"
wykreślając "wojskowa" i zmieniając klauzulę
odpowiedzialności. Zgodnie ze statutem wzorcowym
ogłoszonym w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa
Spraw Wojskowych nr 14 z dnia 16 października 1937
r. zmieniła nazwę na utajnioną; "Spółdzielnia
Spożywców

"Przemsza"

z

odpowiedzialnością

udziałami w Będzinie", znaną z wpisu do rejestru
spółdzielni z dnia 1 lutego 1938 r. Przeniesienie wpisu
do pozycji 361 sprawiło nieco trudności w
rozszyfrowaniu spółdzielni; potwierdzeniem jej

przynależności do 23.pal były znane już nazwiska
członków zarządu. Ogłoszenia sądowe i bilansowe
kierowała początkowo do dziennika "Polska Zbrojna"
w Warszawie, od 1926 r. do "Wojskowego Przeglądu
Spółdzielczego - Społem" w W -wie. 29 marca 1925 r.
została członkiem Związku Rewizyjnego Spółdzielni
Wojskowych i jej sprawozdania roczne można znaleźć
w "Statystykach Spółdzielni Wojskowych" z lat 1925-
1935.

W

latach

1923-1939

zarządom

spółdzielni

przewodniczyli oficerowie: Franciszek Jórasz (1923),
Wojciech Wilkoński (1926), Stanisław Solak (1931),
Zbigniew Malewski (1932 i 1938), Jan Gorączko
(1935). Sekretarzami i skarbnikami, bądź zastępcami
członków byli m.in. oficerowie i podoficerowie
zawodowi: Władysław Baszyński, Antoni Bruzi,
Zbigniew Czyżewski, Franciszek Dubiel, Józef Ferdyn,
Edward Gracjalny, Walenty Kasprzak, Michał
Kochański, Piotr Krzyszkowski, Antoni Kubiak,
Mieczysław Lipa, Władysław Nowicki, Józef
Paprocki, Józef Rebes, Eugeniusz Samulewicz, Jan
Spychała, Franciszek Staszak, Stani-sław Strykowski,
Kazimierz Sznamy, Ludwik Węcki. Znany jest prezes
Prezes Rady nad-zorczej z 1926 r. - ppłk. Stanisław
Rarogiewicz (dowódca pułku), i jej sekretarz - ogn.
Socha. Niektórzy z wymienionych polegli w 1939 r.,
jeden został odznaczony Krzyżem walecznych. Gdy w
1979 roku wysłałem listę działaczy do sosnowca,
jeszcze nie było za późno na odszukanie żyjących i
uzyskanie relacji o dziejach spółdzielni 23.pal i obiegu
jej monet. Mogły nawet odnaleźć się jakieś dokumenty
wzbogacające naszą wiedzę o emitencie.

Jak informowałem D. Garbulińskiego, spółdzielnia w

latach 1926-1936 liczyła od 73 do 114 członków, w
tym 19 - 45 oficerów i 59 - 69 podoficerów
zawodowych. Duża była ich rotacja, w roku ubywało
do 30 i przybywało do 28 nowych członków.
Obowiązkowy udział wynosił w 1926 roku 3 zł, w
1932 r. 10 zł, i od 1935 r. 30 zł, jednak członkowie
stale mieli wpłacone średnio po 20-40 zł. W 1932 r.
uchwalono też odpowiedzialność na dwa udziały po 10
zł. Spółdzielnia prowadziła sklep w koszarach i od
1931 r. drugi punkt sprzedaży, pewno przy II.
dywizjonie w Żorach, zatrudniając 1-2 pracowników
najemnych (w 1935r. trzech). Wg D. Garbulińskiego
sklep w koszarach będzińskich prowadziła żona
podoficera Władysława Baszyńskiego; był on
skarbnikiem w latach 1932-1934 i zastępcą członka
zarządu w latach 1934-1937.

Spółdzielnia działała ze zmiennym powodzeniem, co

tylko częściowo oddają wybrane dane bilansowe i
statystyczne z lat 1929-1935. Nie była duża, podobnie
jak w innych puł-kach artylerii o małych stanach
osobowych, tu w dodatku z jednym dywizjonem
stojącym w odległym garnizonie (Żory). Do połowy
1928 r. obsługiwał ją personel wojskowy, później
przyjęto pracownika cywilnego. Płace sklepowych
razem ze świadczeniami socjalnymi wynosiły w latach
1929-1935 od 1719 do 3210 zł rocznie. Także władze
spółdzielni otrzy-mywały wtedy 270 - 480 zł

Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety

4

gratyfikacji. Do 1925 r. ma niedużo towaru i obroty
roczne do 32 tys. zł, później do 1935 r. obroty
wynosiły 61725 do 112865 zł, w tym 33 - 58 % z
członkami. Zyski brutto na towarach wynosiły rocznie
6869 do 11080 zł, z czego około połowy szło na
pokrycie kosztów handlowo - administracyjnych i inne
straty, które tylko na niewypłaconych dłużnikach
wynosiły po kilkadziesiąt i kilkuset złotych, w 1935 r.
na-wet 3.201 zł.

Do 1925 r. spółdzielnia korzystała z wyposażenia

służbowego, później wartość jej ru-chomości wynosiła
od 912 do 1632 zł. Poza rokiem 1935 zakończonym
stratą 1514 zł, rokrocznie miała czysta nadwyżkę rzędu
699 do 5465 zł, przeznaczając z niej po 100 do 2676 zł
na fundusze zasobowe i specjalne oraz dając członkom
10 - 6 % dywidend od udziałów 9243 - 160 zł) i 4 - 1.5
% zwrotów od zakupów (2237 - 360 zł). Na statutowe
cele

kulturalno-oświatowe

dla

szeregowych

przeznaczała rocznie z czystej nadwyżki od 110 do 677
zł, w 1930 r. nawet 1138 zł; chyba na jakąś
znaczniejszą inwestycję.

Dla badań numizmatyków duże znaczenie ma wiedza

o obrotach z członkami oraz o dłużnikach za towary,
dokumentująca sprzedaż członkom towarów na kredyt;
który był głównym powodem pojawiania się w
spółdzielniach i kasynach wojskowych własnych
zastępczych

znaków

pieniężnych.

Oficjalnie

przeznaczonych do obsługi, ewidencji i kontroli, a w
efekcie do ograniczenia udzielanego członkom
miesięcznego kredytu konsumpcyjnego. Oczywiście
własne monety czy bony pełniły też inne funkcje
pieniężne, przynosząc emitentom i użytkownikom
również inne korzyści.

Dłużników za towary podają prawie wszystkie

bilanse z lat 1925 - 1935 (poza rokiem 1928) na kwoty
od 546 do 3738 zł. Powinno to być zadłużenie
miesięczne w dniu za-mknięcia roku obliczeniowego -
jeśli jeszcze nie potrącono długu z uposażeń
kredytobior-ców, ale wykazało również dłużników
ratalnych oraz zalegających ze spłatą i niewypłacal-
nych. W 1935 r. zdecydowano spisać na straty 3201 zł
takich długów i zamknąć bilans ze stratą. Nie wiadomo
jak wyjaśnić zwiększone kwoty dłużników za towary
w latach 1936 - 1938, wynoszące 4413 do 5623 zł;
brak z tych lat danych statystycznych i sprawozdań
rocznych.

Z danych o obrotach z członkami i o dłużnikach

wynika, że do obsługi sprzedaży na kredyt w pełni
wystarczyłaby emisja na kwotę 1500 zł, jaką sugeruje
jeden z tabela-rycznych bilansów za 1935 r. Starczyłby
jej również na jednorazowe wypłacenie zwrotów od
zakupów i dywidend od udziałów, po zamknięciu roku
obliczeniowego, a nawet na obsługę całości obrotów z
członkami - co ułatwiłoby ewidencję tego obrotu.
Należy tu wiedzieć, że własna emisja bywała w całości
wydawana przez skarbnika członkom i wra-cała do
kasy 2-3 razy w miesiącu. W emisji o takim składzie i
wielkości mogło być po kilkaset monet każdego z
nominałów groszowych, ale pięciozłotówek już tylko
do stu egzemplarzy - co czyni zrozumiałą ich
dzisiejszą rzadkość.

Nie wiadomo jak obsługiwano sprzedaż na kredyt

przed wprowadzeniem monet. Może z pomocą
zeszytów dłużników, ale nie można wykluczyć
hipotezy, że wcześniej uży-wano bonów papierowych
lub tekturowych, spalonych po wprowadzeniu monet.
Stosowa-nie bonów papierowych wyprzedzających
emisje monet przewidziałem jeszcze we wspo-
mnianym na wstępie opracowaniu w BN nr 2(80)1973.
Po wielu latach poszukiwań kolek-cjonerzy odnaleźli
takie bony ze spółdzielni wojskowych w Chełmnie,
Piotrkowie Trybu-nalskim, Stanisławowie i Wilnie,
inne już udokumentowane emisje jeszcze czekają na
odnalezienie choć jednego bonu.

Literatura i źródła
1. J.Przemsza-Zieliński, Księga wrześniowej chwały

pułków śląskich. T.I, Katowice 1989r, s.217-242

2. "Polska Zbrojna". Warszawa Nr 313/1923
3. "Statystyki Spółdzielni Wojskowych". Warszawa.

R. 1925 - 1935.

4. "Wojskowy Przegląd Spółdzielczy-Społem".

Warszawa. Nr; 7/1925, 4-5/1926, 2/1927,

19-20/1931, 7-8/19232, 3-4 i 21-22/1933, 7-8 i 15-

16/1934, 19-20/1935, 7/1937, 4/1938.

Mirosław Bartoszewicki - Warszawa