God in Yellowstone, w której zdecydowa-
nie skrytykowa∏ polityk´ naturalnej regu-
lacji. Uwa˝a, ˝e takie argumenty sà ab-
surdalne. Znalaz∏ niewiele dowodów na
istnienie w przesz∏oÊci tak du˝ej liczby wa-
piti na nizinie Yellowstone. Sytuacja zmie-
ni∏a si´ dopiero w latach 1872–1920, kiedy
powsta∏ park narodowy, zakazano k∏usow-
nictwa, wysiedlono Indian i na dodatek in-
tensywnie t´piono wilki. W tym okresie li-
czebnoÊç wapiti zacz´∏a szybko wzrastaç i
bez wàtpienia wzrost ten by∏ spowodowa-
ny majàcà niewiele wspólnego z natural-
nymi procesami ingerencjà cz∏owieka w
ekosystem Yellowstone.

Wilki kszta∏tujà ekosystem

CHOCIA

˚ KRYTYCY

nadal zastanawiajà si´ nad

wp∏ywem, jaki wilki wywar∏y na ekosys-
tem parku, wst´pne obserwacje wskazujà,
˝e drapie˝niki te sà mimowolnymi konser-
watorami przyrody. Wykonujàc swoje g∏ów-
ne zadanie, czyli polujàc na wapiti, przy-
czyniajà si´ do ogromnych zmian w
ekosystemie. Wiele z nich jest niezmiernie
korzystnych z punktu widzenia cz∏owieka
– wed∏ug opinii ekspertów osiàgni´cie tych
samych celów Êrodkami technicznymi by-
∏oby bardzo kosztowne.

Wilki udzieli∏y nam równie˝ innej lekcji.

Dobitnie pokaza∏y, jak istotna jest równowa-
ga, którà zachowujà te znajdujàce si´ na
szczycie piramidy pokarmowej zwierz´ta,
jednoczeÊnie wskazujàc, co wa˝nego utra-
ci∏y kraje, które wyt´pi∏y swoje szczytowe
drapie˝niki. Wprowadzenie wilków mo˝e
s∏u˝yç za przyk∏ad, jakà kaskad´ nieprzewi-
dzianych i niezamierzonych skutków mo˝e
wywo∏aç w ekosystemie jedna ma∏a zmia-
na. Co wa˝niejsze, wprowadzenie wilków
w Yellowstone skupi∏o uwag´ naukowców
na podstawowych zasadach funkcjonowa-
nia ekosystemów i pozwoli∏o udokumento-
waç t´ wiedz´ na skal´ dotàd niespotykanà.
DziÊ efekty obecnoÊci wilków widaç w Yel-
lowstone – w przysz∏oÊci przyczynià si´ do
lepszego zrozumienia, jak funkcjonujà na-
turalne ekosystemy.

n

54

ÂWIAT NAUKI LIPIEC 2004

EASTNEWS/WILLIAM ERVIN/SCIENCE PHOTO LIBRARY

PRZEZ POLSK¢ PRZEBIEGA granica zasi´-
gu zwartej wschodnioeuropejskiej popula-
cji wilka. Nasz kraj jest zatem jednym z
najistotniejszych korytarzy migracyjnych,
którym drapie˝niki te docierajà z Europy
Wschodniej – pomimo eksterminacji naj-
wi´kszej na kontynencie ostoi wilka – do
krajów Europy Zachodniej, w których gatu-
nek ten niemal doszcz´tnie wyt´piono.

W ubieg∏ym wieku wilki w Polsce trakto-

wano ró˝nie. W latach dwudziestych uzna-
no je za szkodniki, a nast´pnie d∏ugo zwal-
czano. W rezultacie 50 lat póêniej znalaz∏y
si´ na skraju zag∏ady. W po∏owie lat sie-
demdziesiàtych umieszczono je ponownie
na liÊcie zwierzàt ∏ownych i odstrzeliwano
100–200 osobników rocznie. Ochronà ga-
tunkowà obj´to je dopiero w latach dzie-
wi´çdziesiàtych – w roku 1995 w cz´Êci
Polski, a w roku 1998 w ca∏ym kraju. Na
podj´cie przez rzàd tej decyzji z∏o˝y∏o si´
wiele czynników, przede wszystkim jednak
rozwój polskich badaƒ na wilkami, wynika-
jàce z nich lepsze poznanie gatunku oraz
przekonanie cz´Êci spo∏eczeƒstwa o po-
trzebie zachowania tego drapie˝nika w
naszej faunie.

Kompleksowe badania nad ekologià wil-

ka w Polsce prowadzone by∏y w Puszczy
Bia∏owieskiej, Bieszczadach, Beskidzie Âlàskim i ˚ywieckim i wyrywkowo na innych
obszarach wschodniej Polski i Karpat. Wynika z nich, ˝e oko∏o 95% populacji naszych
wilków ˝yje w watahach, a zaledwie kilka procent to wilki samotne, zwykle m∏ode osob-
niki migrujàce w poszukiwaniu nowych siedlisk. Zasi´g tych migracji dochodzi do kil-
kuset kilometrów. Ka˝da wataha zajmuje oddzielne terytorium, które w zale˝noÊci od
zag´szczenia potencjalnych ofiar ma ró˝nà wielkoÊç. Na nizinach wilki zajmujà teryto-
ria o Êredniej powierzchni 250 km

2

, a w górach – 150 km

2

. Przeci´tna wilcza grupa to

cztery, pi´ç osobników – para rodzicielska (tzw. para alfa), jej potomstwo z ostatnich
lat, a czasami zaakceptowane osobniki niespokrewnione. Szczeni´ta rodzà si´ na prze-
∏omie kwietnia i maja. Z powodu niedostatku po˝ywienia i niekorzystnych warunków
atmosferycznych ich ÊmiertelnoÊç jest bardzo du˝a. Ju˝ w pierwszych trzech miesiàcach
z pi´ciu, szeÊciu urodzonych szczeniàt po∏owa ginie, do zimy do˝ywa zwykle tylko jed-
no lub dwa.

Podstawà diety naszych wilków sà dzikie zwierz´ta kopytne, stanowiàce oko∏o 95% ma-

sy spo˝ytego przez nie pokarmu. Wilki najch´tniej polujà na jelenie (g∏ównie ciel´ta, samice
i osobniki w gorszej kondycji), tak du˝a zdobycz pozwala bowiem na zaspokojenie g∏odu
ca∏ej watahy. W lasach gospodarczych cz´stà ofiarà drapie˝ników jest znacznie mniejsza
sarna, w takich Êrodowiskach gatunek dominujàcy liczebnie. Natomiast zimà, przy grubej war-
stwie Êniegu, bardziej dost´pne stajà si´ doros∏e dziki. Drapie˝nictwo wilków utrzymuje pra-
wid∏owà struktur´ wieku i p∏ci w populacjach zwierzàt, na które polujà, oraz ich dobry stan
zdrowotny. Dzi´ki wilkom jelenie i sarny nie osiàgajà te˝ maksymalnych zag´szczeƒ wyzna-
czanych przez zasoby pokarmowe. W ten sposób wilki ograniczajà presj´ zwierzàt kopyt-

Nie wyrzucaj wilka z lasu

Sabina Nowak

Yellowstone after Wolves. Douglas W. Smith, Rolf

O. Peterson i Douglas B. Houston; BioScience,
tom 54, nr 4, s. 330-340; IV/2003. Dost´pne
pod adresem:
konstanza.ingentaselect.com/vl=4060996/cl=73/
nw=1/rpsv/cw/aibs/00063568/v53n4/s8/p330

Yellowstone Wolves in the Wild. James C. Halfpen-

ny; Riverbend Publishing, 2003.

Wi´cej informacji o wilkach w Parku Narodowym

Yellowstone pod adresem:
www.nps.gov/yell/nature/animals/wolf/wolfup.html
i www.ypf.org

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

POLSKIE REALIA

WILKI W POLSCE sà pod ca∏kowità ochronà.
Zgoda na ka˝dy odstrza∏ obwarowana jest licznymi
warunkami i wydawana przez ministra Êrodowiska.

nych na m∏ode pokolenia drzew, sprzyjajàc naturalnemu lub sztuczne-
mu odnowieniu lasu, a tym samym znacznie zmniejszajà koszty gospo-
darki leÊnej. Ponadto polujà na zajàce, lisy, bobry, borsuki, krety i gry-
zonie oraz okazjonalnie na zwierz´ta gospodarskie. Jednak tylko niektóre
watahy powodujà szkody, wykorzystujàc dost´p do niechronionych owiec
czy byd∏a. DoÊwiadczenia z projektu ochrony zwierzàt gospodarskich
realizowanego w Beskidzie Âlàskim i ˚ywieckim wskazujà, ˝e zastoso-
wanie prostych metod, jak wprowadzenie do stad owczarków podhalaƒ-
skich, fladrowanie i lepszy nadzór, mo˝e wyeliminowaç straty w zagro-
˝onych gospodarstwach.

Zasadnicza cz´Êç polskiej populacji wilka zamieszkuje lasy gospo-

darcze. Do koƒca ubieg∏ego wieku liczebnoÊç tego gatunku w kraju
szacowano na podstawie inwentaryzacji ∏owieckich. Ze wzgl´du na
znacznà wielkoÊç terytoriów i du˝à ruchliwoÊç drapie˝ników w sàsia-
dujàcych ze sobà obwodach cz´sto rejestrowano tropy tych samych
osobników. Powodowa∏o to zawy˝anie ich liczebnoÊci. Ostatnio sza-
cowano populacj´ wilka w Polsce na ponad tysiàc osobników i wzbu-
dza∏o to wiele kontrowersji.

Pierwszà wielkopowierzchniowà inwentaryzacj´ wilków w nadleÊnic-

twach i parkach narodowych Polski przeprowadzono w roku 2001 si-
∏ami s∏u˝b leÊnych Lasów Paƒstwowych, pracowników parków naro-
dowych, Zak∏adu Badania Ssaków PAN i Stowarzyszenia dla Natury
„Wilk”. Zebrane podczas tropieƒ zimowych i ca∏orocznych obserwa-
cji dane o wyst´powaniu wilków analizowano w odniesieniu do du-
˝ych, wyraênie wyodr´bnionych kompleksów leÊnych, wykorzystu-
jàc wiedz´ o ekologii gatunku. Okaza∏o si´, ˝e w Polsce bytuje oko∏o
550 wilków, w ponad stu watahach. Zwarty zasi´g tego gatunku
ograniczony jest do wschodniej Polski. W rozleg∏ych lasach zachod-
niej Polski znaleziono zaledwie nieliczne ma∏e, odizolowane watahy
i kilka migrujàcych osobników. Najwi´kszà ostojà drapie˝ników sà
Karpaty (od Bieszczad po Beskid Âlàski) i Pogórze Karpackie, gdzie
w sumie doliczono si´ ich oko∏o 200. Drugim najistotniejszym dla
polskich wilków obszarem sà rozlegle lasy i naturalne doliny rzecz-
ne pó∏nocno-wschodniej Polski (Puszcza Bia∏owieska, Knyszyƒska, Au-
gustowska, Piska, Borecka, Romincka, lasy Napiwodzko-Ramuckie,
Dolina Biebrzy, Bugu i Narwi), gdzie bytuje ∏àcznie oko∏o 200 drapie˝-
ników, a trzecim wa˝nym rejonem Roztocze, zamieszkane przez oko-
∏o 80 osobników.

Inwentaryzacja pozwoli∏a te˝ na wyznaczenie sieci szlaków migra-

cyjnych du˝ych drapie˝ników i zidentyfikowanie podstawowych zagro-
˝eƒ gatunku w Polsce. Okaza∏o si´, ˝e obecnie najwi´kszym proble-
mem jest fragmentacja lasów i ich post´pujàca izolacja, spowodowana
urbanizacjà i rozwojem gospodarczym kraju. Oprócz Karpat ˝aden z
obszarów leÊnych w Polsce nie jest dostatecznie du˝y, by zamieszku-
jàce go populacje wilków mog∏y funkcjonowaç niezale˝nie. Podsta-
wowym warunkiem ich przetrwania jest kontakt z populacjami w la-
sach sàsiednich. W tej sytuacji szczególnym zagro˝eniem jest
rozbudowa infrastruktury drogowej. Szerokie, ruchliwe, oddzielone wy-
sokimi ogrodzeniami drogi sà nieprzekraczalnymi barierami dla wszyst-
kich zwierzàt làdowych, jednak najbardziej szkodzà du˝ym drapie˝-
nikom, ˝yjàcym w niewielkim zag´szczeniu. Ca∏kowita izolacja ma∏ej
populacji prowadzi do zmniejszenia wewn´trznej zmiennoÊci gene-
tycznej, spadku odpornoÊci na choroby, mo˝liwoÊci przystosowania
si´ do zmian Êrodowiskowych oraz zwi´kszonej ÊmiertelnoÊci. Po-
woduje to wymieranie takiej populacji, a brak imigrantów przekreÊla
szans´ na powtórne zasiedlenie obszaru przez wilki. Jedynym sposo-
bem na z∏agodzenie skutków rozwoju sieci komunikacyjnej jest bu-
dowa w miejscach krzy˝owania si´ dróg ze szlakami migracyjnymi oraz
mi´dzy przecinanymi fragmentami lasów odpowiednio du˝ych i g´-
sto rozmieszczonych przejÊç dla zwierzàt. W przeciwnym razie zasi´g

populacji wilka w naszym kraju stopniowo zacznie si´ zmniejszaç i
rekolonizacja lasów w zachodniej Polsce nie b´dzie ju˝ mo˝liwa.

Szansà na uzyskanie Êrodków z Unii Europejskiej na ochron´ siedlisk

drapie˝ników jest Europejska Sieç Obszarów Chronionych Natura 2000.
Wilk, z racji wysokiego statusu ochronnego w Dyrektywie Siedliskowej
UE, jest jednym z gatunków kluczowych dla wyboru najistotniejszych do
ochrony siedlisk. W ich obr´bie zalecane jest utrzymanie dotychczaso-
wych, sprzyjajàcych przetrwaniu populacji form gospodarowania, godze-
nie ochrony wilka z interesami gospodarki hodowlanej oraz udra˝nianie
∏àczàcych siedliska korytarzy migracyjnych. Niestety, z zaproponowanych
przez przyrodników do sieci Natura 2000 najwa˝niejszych ostoi wil-
ków w naszym kraju jako ostatecznà propozycj´ nasz rzàd przedstawi∏
zaledwie kilkanaÊcie obszarów. WÊród nich wa˝ne sà tylko Bieszczady,
Puszcza Bia∏owieska, Dolina Biebrzy, Dolina Górnej Narwi, Puszcza Ro-
mincka, Ostoja Magurska i Tatry. Reszta zg∏oszonych ostoi jest albo zu-
pe∏nie nieistotna, albo tak ma∏a, ˝e nie obejmuje nawet jednego ca∏e-
go terytorium wilczej watahy. W sumie zaproponowane do zatwierdzenia
przez UE siedliska chroniç b´dà zaledwie 12% polskiej populacji tego
gatunku. Pomimo wczeÊniejszych ustaleƒ, z niezrozumia∏ych przyczyn,
w propozycji nie znalaz∏y si´ tak wa˝ne obszary, jak Ostoja Augustow-
ska, Knyszyƒska, Piska, Napiwodzko-Ramucka, Borecka, Lasy Sobi-
borskie, Janowskie, Góry S∏onne, Ostoja Przemyska, JaÊlicka, Popradz-
ka, Beskid ˚ywiecki oraz Beskid Âlàski, w których w sumie bytuje oko∏o
45% krajowej populacji tych drapie˝ników.

Obecnie przeprowadzana jest druga krajowa inwentaryzacja wil-

ków, jej ostateczne wyniki znane b´dà pod koniec tego roku. Mamy
nadziej´, ˝e pozwoli ona na powtórnà ocen´ liczebnoÊci tych dra-
pie˝ników w kraju, ujawni aktualny zasi´g gatunku, wska˝e kierun-
ki zmian zachodzàcych w populacji oraz dostarczy wielu innych da-
nych, umo˝liwiajàcych podejmowanie dalszych dzia∏aƒ ochronnych
wobec tego gatunku w Polsce.

n

SABINA NOWAK jest biologiem specjalizujàcym si´ w ekologii ssaków
drapie˝nych (doktoryzowa∏a si´ z ekologii wilka). Badania naukowe w
Beskidzie Âlàskim i ˚ywieckim ∏àczy z dzia∏aniami na rzecz ochrony
drapie˝ników i ich siedlisk w ca∏ej Polsce. Jest prezesem zarzàdu Sto-
warzyszenia dla Natury „Wilk” i wspó∏autorem ksià˝ki Tropem wilka
i poradnika Ochrona zwierzàt hodowlanych przed wilkami oraz autorem
wielu artyku∏ów popularnonaukowych.

LIPIEC 2004 ÂWIAT NAUKI

55

EASTNEWS/WILLIAM ERVIN/SCIENCE PHOTO LIBRARY

PODSTAWOWYM SK¸ADNIKIEM DIETY WILKÓW w Polsce sà dzikie
ssaki kopytne; tylko niektóre wilki zabijajà zwierz´ta gospodarskie.
Powodem jest najcz´Êciej ∏atwy dost´p do niechronionych stad.