Temat nr 3:

Znaczenie wywiadu w badaniach

epidemiologicznych.

Zasady budowy kwestionariusza wywiadu.

Etapy planowania badania z zastosowaniem

kwestionariuszy

1.

Ogólny cel badania

2.

Cele szczegółowe

3.

Kwestionariusz

4.

Wybór populacji

5.

Oszacowanie kosztów badań

6.

Badania terenowe (mogą być poprzedzone

badaniami pilotażowymi)

7.

Gromadzenie danych

8.

Kodowanie

9.

Tabulacja wyników

10.

Analiza

Definicja wywiadu ogólnego

Wywiad to jedna z podstawowych

metod zbierania informacji poprzez
zadawanie pytań i uzyskiwanie odpowiedzi
na konkretny temat.

Rodzaje wywiadów

W zależności od celu badania i formy
odpowiedzi dzieli się wywiady na:

1) ustne i pisemne

2) pojedyncze i zbiorowe

3)

niestandardowy (zwykłe) i

standardowe

Różnice między diagnozą

epidemiologiczną a kliniczną

Zakres

Diagnoza

epidemiologiczna

Diagnoza kliniczna

Cel

ocena stanu zdrowia

populacji

ocena stanu zdrowia

jednostki i leczenia

Obiekt

określona populacja w

określonym czasie

chory człowiek

Narzędzie

wywiad standaryzowany

wywiad niestandaryzowany

Ilość testów diagnostycznych ograniczona

dowolna, wieloetapowa

Osoba prowadząca

postępowanie diagnostyczne

wyszkolony ankieter (na etapach

pośrednich),

lekarz i in. pracownik ochrony

zdrowia (na etapie planowania,

podsumowania

i wniosków)

lekarz (na wszystkich

etapach)

Wybór metody zbierania wywiadu

Uzależniony jest od:

a) rodzaju poszukiwanych danych,

b) przydatności określonej metody

dla celów naukowych,

c) możliwości czasowych i finansowych,

d) akceptacji odpowiedniej techniki

wywiadu przez respondenta.

Wywiady zwykłe

• prowadzone są w sposób swobodny.

• Przykładem wywiadu zwykłego jest typowy wywiad lekarski

(anamnesis), w którym badający ma pełną swobodę w

zadawaniu pytań.

• Lekarz prowadzący wywiad kieruje się wcześniej określonym

celem, jakim jest postawienie diagnozy klinicznej.

• Wywiad lekarski charakteryzuje się pewną elastycznością i

indywidualnością, w zależności od stanu chorego i rodzaju
choroby.

Wywiad standaryzowany

•

W diagnozowaniu naukowym

najbardziej odpowiednią

formą jest

wywiad standaryzowany

(skategoryzowany),

w którym treść, słownictwo,

kolejność i liczba pytań są z góry ściśle określone oraz
zadawane każdej badanej osobie bez względu na
okoliczności.

• Celem wywiadu standaryzowanego jest zebranie takich

danych, które będą porównywalne z danymi uzyskanymi
od innych respondentów, na ten sam temat.

Charakterystyka kwestionariusza

wywiadu standaryzowanego

• W wywiadzie standaryzowanym

narzędziem pomiaru jest kwestionariusz.

• Kwestionariusz to zestaw ściśle

określonych pytań.

Zawartość kwestionariusza

I.

Dane demograficzne = pytania
metryczkowe

II.

Pytania niezbędne do realizacji celu
badawczego, dotyczące zasadniczego
problemu

Rodzaje pytań

w kwestionariuszu

1

.

Pytania o opinie respondenta

dotyczące badanych problemów

zdrowotnych np.

"Co sądzi Pan/i o dostępności badań

profilaktycznych w Poradni „Medicus”?

2.

Pytania o fakty

dotyczące badanych problemów np. "Czy w ciągu

ostatnich trzech lat były w Pana/i życiu okresy, kiedy kaszel uległ

nasileniu?„

3.

Pytania o wiedzę, źródła informacji

4.

Pytania o motywy

mają na celu uzyskanie informacji o pobudkach

działania, np. „Co przesądziło o tym, że zmieniła Pan/i lekarza

pierwszego kontaktu?”

c.d. Rodzaje pytań

w kwestionariuszu

Zarówno pytania o opinie jak i fakty, ze
względu na swoją budowę dzieli się na pytania:

•

Pytania otwarte

•

Pytania zamknięte

•

Pytania półotwarte

Pytania otwarte

• są to takie pytania, w których pozostawia się

respondentowi całkowitą swobodę wypowiedzi
na poruszany temat, np.

Jak ocenia Pan/i jakość usług akademickiej służby
zdrowia?"

Pytania zamknięte

• są zaopatrzone w przewidywane

z góry warianty odpowiedzi

Rodzaje pytań zamkniętych

1.

Przykładem pytania o alternatywie

dwuczłonowej

jest np.

"Czy Pan/i pali?"

•

tak;

•

nie.

2. Pytania o alternatywie

wieloczłonowej, tzw. kafeteria pytań

,

np.: „Ile papierosów dziennie Pan/i wypala?”

1)

do 5 szt. na dobę,

2)

6-

10 szt. na dobę,

3)

11-

20 szt. na dobę,

4)

Ponad 20 szt. na dobę.

Pytania kafeteryjne:

• charakterystyczną cechą pytań

kafeteryjnych jest zaprezentowanie
respondentowi

co najmniej trzech możliwych

odpowiedzi.

• wszystkie warianty odpowiedzi powinny być

przewidziane.

• zakresy pojęciowe poszczególnych możliwości

nie mogą zachodzić na siebie.

W zależności od charakteru poszczególnych

wariantów kafeterii oraz wymaganego sposobu

udzielania odpowiedzi na pytania, dzieli się je na trzy

rodzaje:

a) Pytania wielorakiego wyboru,

b) Pytania z uszeregowaniem wariantów odpowiedzi,

c) Pytania skale.

•

Pytania skale

, są budowane tak, by respondent

odpowiadał wyborem lub zaznaczał odpowiednie

miejsce na skali, na przykład.:

1. "Jak ocenia Pan/) Pani sprawność przyjmowania pacjentów w

przychodni kardiologicznej?":

1)

bardzo dobrze,

2)

dobrze,

3)

dostatecznie,

4)

niedostatecznie

Pytania półotwarte

Są to pytania złożone z części charakteryzującej

pytania zamknięte oraz części będącej pytaniem
otwartym np.

1. Jak ocenia Pan(i) pracę lekarzy

w Gminnym Ośrodku Zdrowia?

- pozytywnie,
- negatywnie,
- nie mam zdania.
Prosimy o uzasadnienie odpowiedzi : ...........................

Wywiad prawidłowo zbierany przez ankietera powinien

przebiegać zgodnie z ustalonym kwestionariuszem.

1.

Ankieter nie może zmieniać kolejności pytań ani ich treści.

2.

W przypadku konieczności stosowania pytań dodatkowych, treść oraz

okoliczności wymagające zadania pytań powinny być z góry

określone przez prowadzącego badania oraz omówione.

3.

Przy wyjaśnieniach uzupełniających ankieter powinien używać

terminologii dostosowanej do poziomu wykształcenia respondentów.

4.

Wypowiedzi ankietera powinny być ograniczone

do koniecznego minimum oraz nie mogą zawierać sugestii.

Na rzetelność pomiaru w wywiadzie prowadzonym przy

pomocy ankietera mają wpływ następujące czynniki

zależne od ankietera:

-

odpowiednia powierzchowność,

-

schludny wygląd,

-opanowana mimika,
-

ogólna kultura ,

-

umiejętność nawiązywania kontaktów międzyludzkich,

-

dostosowany do sytuacji sposób bycia (niezbyt wyniosły i nie poufały) ,

-ograniczenie wypowiedzi do koniecznego minimum.

Ankieter powinien odnosić się do respondenta życzliwie oraz zachęcać go
do wypowiedzi.

Błędy w przebiegu wywiadu

I. Ze strony ankietera:

-

W nawiązaniu kontaktów,

-

Błąd motywacji,

-

Błąd w zadawaniu pytań,

-

Błąd rejestracji wypowiedzi.

c.d. Błędy w przebiegu wywiadu

Rodzaje błędów popełnianych przez ankietera
przy zadawaniu pytań:

- opuszczenie pytania,

-

zadanie pytania nie dotyczącego

respondenta,
-

niepotrzebne zadanie niewłaściwego

pytania dodatkowego.

-

c.d. Błędy w przebiegu wywiadu

• Rodzaje błędów popełnianych przez ankietera

przy zapisywaniu odpowiedzi:

-

zapisanie tylko części ważnych informacji,

-

niezarejestrowanie ważnych informacji

przekazanych ankieterowi przez respondenta,

-

zniekształcenie informacji podanych

przez respondenta.

c.d. Błędy w przebiegu wywiadu

II. Ze strony respondenta:

- 1. Udzielenie informacji

niezgodnych z prawdą w sposób

świadomy i nieświadomy

- 2. Udzielenie informacji

niedokładnych i niepełnych

Cechy dobrego kwestionariusza:

• powinien zawierać

wyselekcjonowane pytania; liczba pytań nie może

być zbyt duża,

gdyż powoduje zmęczenie respondenta;

opracowanie kwestionariusza złożonego ze zbyt małej liczby pytań też

nie jest wskazane; liczba pytań powinna wyczerpywać zakres informacji

niezbędnych do zrealizowania celu diagnozy;

• pytania muszą być starannie wybrane,

bez wchodzenia w

zagadnienia pośrednie i uboczne w stosunku do celu badania;

• kolejność pytań powinna być podporządkowana głównej idei

badania;

• podstawą do określenia treści pytań jest ścisłe

zdefiniowanie celów

szczegółowych.

Ogólne zasady formułowania pytań w

kwestionariuszu

• Treść pytań

Pytania zawarte w kwestionariuszu powinny być:

a)

trafne

tzn. powinny mierzyć te zmienne, które

organizator badania zamierza uwzględnić w

badaniu;

b)

dostosowane

do stopnia poinformowania

respondenta oraz poziomu jego wiedzy;

c) pytania

nie powinny dotyczyć zdarzeń zbyt

odległych w czasie;

d)

treść pytań

powinna być taka,

aby udzielone

odpowiedzi były społecznie (zwyczajowo,

obyczajowo)

akceptowane.

Ogólne zasady formułowania pytań w

kwestionariuszu

Forma pytań:
• słownictwo

oraz stosowane w kwestionariuszu

zwroty

powinny

zapewniać dokładne porozumienie osoby prowadzącej wywiad
(ankietera) z badanym (respondentem),

• język

kwestionariusza musi być zbliżony do języka osób

badanych,

• pytania

kwestionariusza powinny być formułowane

jasno i

niedwuznacznie,

• błędem

jest zadawanie pytań

sugerujących odpowiedź

respondenta, np.:

„Czy Pan/i nie dba o swoje zdrowie?”

Kolejność i liczba pytań

• każde pytanie powinno dotyczyć jednego zagadnienia,

• błędem

jest równoczesne, w jednym pytaniu poruszanie 2 i więcej

problemów np. "

Czy często boli Pana/ią głowa lub serce?”

•

zasadą jest przechodzenie od pytań ogólnych do pytań szczegółowych
(technika lejka

), niekiedy stosuje się odwrotnie ułożoną kolejność pytań

(

zasada lejka odwróconego)

•

pytania wstępne powinny być łatwe, najtrudniejsze pytania umieszcza się

zwykle w środku kwestionariusza, pytania tzw. kłopotliwe
powinny być umieszczone na końcu.

Ogólne zasady formułowania pytań w

kwestionariuszu

Zasady formułowania pytań (podsumowanie)

• Trafne (zdolność do mierzenia cechy w sposób prawdziwy);
• Podstawą do określenia treści pytań jest ścisłe

zdefiniowanie celów

szczegółowych;

• Liczba pytań nie może być zbyt duża;

• Dostosowane do wiedzy respondenta;
• Niesugerujące odpowiedzi

:

„Czy Pan/i nie dba o swoje zdrowie?”

• Jasne i niedwuznaczne;

• Błędem

jest równoczesne (w jednym pytaniu) poruszanie 2 i więcej

problemów np.

"

Czy często boli Pana/ią głowa lub serce?”

• Stopniowe przechodzenie od pytań ogólnych do szczegółowych,

rzadko odwrotnie;

• Pytania wstępne zawsze p.b. łatwe, trudne - na końcu

kwestionariusza.

Ankieta - pisemny wywiad standaryzowany

• Ankiety stosowane w badaniach epidemiologicznych powinny

zawierać dodatkowe instrukcje dotyczące odpowiedzi na
poszczególne pytania (np. „stosowne podkreślić”).

• Należy umieścić zwięzłą informację o instytucji firmującej badania.
• List załączony do każdej ankiety informuje o celu prowadzonych

badań oraz zapewnia o ich anonimowości.

• Ważny jest wygląd zewnętrzny ankiety, jej rozmiar i przejrzystość.
• Na badania ankietowe są przeprowadzane wówczas, gdy są one

najlepszą metodą uzyskania potrzebnych danych.

Ankieta

Wady:


Niski odsetek zwrotów ankiet,



Mniejsza przydatność w zdobywaniu informacji

szczegółowych,



Konieczność stosowania pytań tylko prostych,

łatwo zrozumiałych,



Negatywna postawa respondenta do badań tego

typu w przyszłości.

Problemy etyczne w badaniach empirycznych

• Uzyskanie świadomej zgody na udział w badaniach
• Zachowanie poufności informacji
• Zachowanie prawa do prywatności
• Zabezpieczenie przed negatywnym wpływem udziału w

badaniach

Badanie próbne (pilotażowe)

Wstępnym etapem każdego badania

kwestionariuszowego winno być tzw. badanie

pilotujące, wykonywane na kilkudziesięcioosobowej
grupie.

Stosuje się je w celu sprawdzenia funkcjonowania

kwestionariusza w praktyce.

Na podstawie obserwacji powstałych w trakcie badań

pilotujących wprowadza się niezbędne poprawki i

decyduje się o ostatecznej wersji kwestionariusza.

Kodowanie kwestionariusza

-

Jest to czynność polegająca na podziale danych na pewną

ilość klas oraz oznaczenie ich symbolami lub cyframi.

-

W ten sposób każda jednostka zostaje oznaczona

symbolem klasy, do której należy.

-

Głównym celem kodowania jest uproszczenie
manipulowania zbyt wieloma indywidualnymi odpowiedziami

przez sklasyfikowanie ich na mniejszą liczbę grup, każdej o
podobnych danych.

36

Zmienne w badaniach

epidemiologicznych i zasady

ich wyboru

37

Zmienna

dowolna własność badanego obiektu

lub grupy obiektów (wiek, płeć, objawy

chorobowe); obejmuje różne wartości

liczbowe lub różne cechy jakościowe

jednostek objętych badaniem.

Zjawisko zdrowotne opisuję się po

kątem wybranych cech/zmiennych:

1)

opisujące osoby (zmienność osobnicza)

2)

określające czas wystąpienia danego
zjawiska (dynamika zmienności);

3)

charakteryzujące miejsce zaistniałego
zjawiska (zmienność terytorialna).

Ad 1. Zmienność osobnicza:

- wiek
-

płeć

-

zawód

-

wykształcenie

- stan cywilny
- i in.

• Wiek

-

dzieciństwo (okres noworodkowy 0 – 28

dni, okres niemowlęcy 1m. ż . – 12 m. ż., okres

wczesnego dzieciństwa 1 – 3 r. ż., okres

przedszkolny 3

– 5 r. ż., okres szkolny

6

– 15 r.ż.)

-

wiek młodzieńczy 15 – 18 r. ż.

-

wiek dojrzały 18 – 60 r. ż.

-

wiek podeszły 60 -75 r. ż.

- wiek starczy 75

– 90 r. ż.

-

wiek sędziwy, tzw.

długowieczność >90 r. ż.

• Wiek

Zależność między częstością występowania chorób a
wiekiem można wykazać prowadząc:
- badania przekrojowe

(bada się osoby w różnym wieku,

ale w tym samym punkcie czasowym)
- badania prospektywne kohortowe (obserwacja
długofalowa osób wykazujących tę samą cechę)

• Wiek

Przykłady chorób związanych z wiekiem:

-

ostra białaczka limfoblastyczna – wiek przedszkolny

- osteoporoza

– wiek podeszły

• Płeć

Ważne:

-

większa umieralność mężczyzn we wszystkich grupach

wiekowych,
-

dłuższe przeciętne trwanie życia kobiet.

Przykłady chorób związanych z płcią:
-

u mężczyzn - hemofilia

- u kobiet - miastenia

• Zawód

:

-

narażenia na określone choroby

zawodowe,
-

stanu społeczno-ekonomicznego,

-

stylu i trybu życia.

Ad 2. Dynamika zmienności zjawisk

zdrowotnych w czasie

-

okres wylęgania choroby

-

cykliczność

- zmiany sekularne

• Okres wylęgania choroby - czas od zadziałania

czynnika chorobotwórczego na organizm do pierwszych
objawów choroby, pomocny w:

-

diagnostyce epidemii niektórych chorób zakaźnych

- wykrywaniu czynnika szkodliwego w chorobach
zawodowych.

• Cykliczność chorób, zależy od procesów

odporności w populacji i od wpływu czynników
środowiskowych.
Przykłady: wzrost zapadalności na różyczkę
pojawia się w Polsce co 5-6 lat.

• Zmiany sekularne

-

to zmiany częstości występowania chorób, które

pojawiają się stopniowo w ciągu dziesięcioleci, a nawet
wieków.
Przykład: 30-krotny wzrost zgonów z powodu raka płuc w
ostatnich 40 latach.

Ad 3. Terytorialna zmienność zjawisk

zdrowotnych

-

porównanie wieś – miasto

-

porównania międzynarodowe

Ma istotne znaczenie w określaniu czynników
etiologicznych choroby i profilaktycznej działalności
służby zdrowia.

Porównania wieś – miasto, np. choroby wirusowe
rozprzestrzeniają się szybciej w mieście, choroby
odzwierzęce na wsi.

Różnice międzywojewódzkie
Porównania międzynarodowe, np.
rak żołądka występuje 5x częściej w Japonii niż w USA,
natomiast rak piersi i prostaty 6x częściej w USA niż w
Japonii.

Ograniczniki

• Cechy określające osoby, czas, miejsce nazywa

się tez często ogranicznikami.
Poza wymienionymi stosuje się:
- ogranicznik

liczby ludności oraz

- ograniczniki specjalne, jak jednostki
promieniowania, hałasu, działania pola
elektromagnetycznego.

54

Wybór zmiennych zależy od celów i założeń badania.

• Oprócz zmiennych podstawowych potrzebnych do realizacji

celów badania, ważne są także tzw. zmienne uniwersalne

(płeć, wiek, stan cywilny, wykształcenie itp.), które mają zwykle

istotne znaczenie dla interpretacji wyników badań.

• Każdą ze zmiennych, będących przedmiotem badania, należy

szczegółowo zdefiniować, uwzględniając przy tym zasady
skalowania (definicje operacyjne).

• Przed sprecyzowaniem definicji operacyjnych należy zawsze

brać pod uwagę definicje teoretyczne, które w zasadzie

powinny być ich punktem wyjścia.