Ć
wiczenie nr 3
TERMODYNAMIKA OGNIWA
GALWANICZNEGO
I. Cel ćwiczenia
Celem ćwiczenia jest wyznaczenie zmian funkcji termodynamicznych dla
reakcji biegnącej w ogniwie Clarka.
II. Zagadnienia wprowadzające
1.
Ogniwo, siła elektromotoryczna, pomiar SEM.
2.
Budowa ogniwa Clarka.
3.
Praca ogniwa, związek siły elektromotorycznej ogniwa z funkcjami termodyna-
micznymi.
4.
Równanie Gibbsa-Helmholtza.
5.
Energia i entalpia swobodna.
Literatura obowiązująca:
1.
P.W.Atkins, „Podstawy chemii fizycznej”, PWN, 1999.
1.
Praca zbiorowa, „Chemia fizyczna”, PWN, 2001.
2.
L.Sobczyk, A. Kisza, „Eksperymentalna chemia fizyczna”, PWN, 1982.
3.
E. Szymański, „Ćwiczenia laboratoryjne z chemii fizycznej”, cz. 1, Wyd. UMCS
Lublin, 1991.
Termodynamika
III. Cześć teoretyczna
III. 1. Energia swobodna i entalpia swobodna
Dla procesu odwracalnego, prowadzonego w stałej temperaturze, ró
żniczka
entropii układu (dS) jest zwi
ązana z elementarnym ciepłem przemiany (Q
el
) i
temperatur
ą następującą zależnością:
dS =
T
Q
el
(1)
Z równania I zasady termodynamiki wynika,
że Q
el
= dU – W
el
zatem,
podstawiaj
ąc to do równania (1) otrzymujemy:
dS
=
T
W
dU
el
−
(2)
Po przekształceniu równanie (2) mo
żna napisać w postaci:
dU – T dS = W
el
(3)
lub, zakładaj
ąc stałość temperatury (dT = 0):
d(U – TS) = W
el
(4)
Funkcj
ę występującą w nawiasie oznacza się literą F:
F = U – TS
(5)
i nazywa si
ę ją energią swobodną lub funkcją Helmholtza. Ponieważ U i S są
funkcjami stanu, zatem funkcja F jest ni
ą również. Stosując takie oznaczenie można
równanie (4) napisa
ć w postaci:
dF = W
el
= –p dV + W’
el
(6)
gdzie W’
el
oznacza prac
ę nieobjętościową. Z równania tego wynika, że w
odwracalnej przemianie izotermicznej zmiana energii swobodnej układu jest równa
pracy, towarzysz
ącej tej przemianie.
Równanie (6) mo
żna zapisać w nieco innej formie:
dF + p dV = W’
el
(7)
Je
śli proces odwracalny przebiega w sposób izotermiczny i dodatkowo
izobaryczny (p = const, dp = 0) to równanie (7) przybiera posta
ć:
d(F +pV) = W’
el
(8)
Otrzymali
śmy w ten sposób kolejną funkcję stanu, którą oznacza się literą G:
Ćwiczenie nr 3 – Termodynamika ogniwa galwanicznego
G = F +pV
(9)
Nosi ona nazw
ę entalpii swobodnej lub funkcji Gibbsa. Stosując to
oznaczenie równanie (8) mo
żna krótko zapisać:
dG = W’
el
(10)
Z równania (10) wynika,
że w przemianie izotermiczno-izobarycznej,
prowadzonej odwracalnie, zmiana entalpii swobodnej jest równa pracy
nieobj
ętościowej, towarzyszącej przemianie.
III.2. Równanie Gibbsa i Helmholtza
Entalpi
ę swobodną można zdefiniować również w inny sposób. Podstawiając
do równania (9) za F wyra
żenie z równania (5) otrzymujemy:
G = U – TS +pV
(11)
Poniewa
ż U + pV jest z definicji entalpią (H), zatem:
G = H – TS
(12)
Ze zwi
ązków między funkcjami termodynamicznymi wynika, że:
S
T
G
p
−
=
∂
∂
(13)
Podstawiaj
ąc to za S do równania (12) otrzymujemy równanie Gibbsa i
Helmholtza:
G = H + T
p
T
G
∂
∂
(14)
III.3. Ogniwo galwaniczne
Ogniwo galwaniczne to urz
ądzenie, w którym wytwarza się prąd elektryczny
kosztem przebiegaj
ącej w nim reakcji utleniania i redukcji, którą w najprostszym
przypadku mo
żna przedstawić za pomocą schematu:
aA + bB = aA
b+
+ bB
a–
Jednak w ogniwie reakcja redox zostaje rozdzielona na reakcje składowe:
utlenienia:
aA = ab(e
–
) + aA
b+
oraz redukcji:
Termodynamika
bB + ab(e
–
) = bB
a–
przy czym ka
żda z nich zachodzi w oddzielnej części ogniwa, zwanej półogniwem.
Półogniwo, w którym zachodzi reakcja utlenienia nosi nazw
ę anody, a to, w którym
zachodzi redukcja – katody.
Mo
żna zatem powiedzieć, że ogniwo galwaniczne jest układem dwóch
półogniw.
Aby jednak obie reakcje mogły zachodzi
ć jednocześnie, czyli ogniwo było w
stanie wytwarza
ć prąd, musi być zapewniony przepływ elektronów z jednego
półogniwa do drugiego, oraz jonów pomi
ędzy półogniwami. Mówiąc inaczej, musi
by
ć zamknięty zarówno obwód zewnętrzny, jak i wewnętrzny.
Przepływ elektronów zapewniaj
ą elektrody oraz łączący je przewód
elektryczny. Elektrody s
ą rodzajem sondy, wprowadzonej do półogniwa, której
zadaniem jest doprowadzanie do niego lub odprowadzanie z niego elektronów,
bior
ących udział w reakcji utlenienia bądź redukcji. Muszą one być wykonane z
dobrego przewodnika pr
ądu oraz pozostawać w kontakcie z reakcją, przebiegającą w
półogniwie. W przypadku półogniw metalicznych elektrod
ę stanowi blaszka
metaliczna, b
ędąca zarazem reagentem reakcji.
Przepływ jonów zapewnia zastosowanie klucza elektrolitycznego, ł
ączącego
elektrolity w obu półogniwach, lub rzadziej przegrody porowatej.
Ogniwo galwaniczne przestawia si
ę często za pomocą schematu, umieszczając po
lewej stronie półogniwo o ni
ższym potencjale. Ogniwo, w którym zachodzą zapisane
wy
żej reakcje można zatem zapisać:
A
│ A
b+
║ B
a+
│ B
gdzie pojedyncze kreski oznaczaj
ą granicę faz (najczęściej metal – roztwór) a dwie
równoległe granic
ę między elektrolitami (najczęściej jest to klucz elektrolityczny).
III. 4. Siła elektromotoryczna
Napi
ęcie ogniwa (U), czyli różnica potencjałów obu elektrod, zależy od
nat
ężenia pobieranego z niego prądu. Im to natężenie mniejsze, tym napięcie staje się
coraz wi
ększe, osiągając wartość maksymalną, gdy natężenie prądu wynosi 0, czyli
ogniwo nie pracuje. T
ę maksymalną wartość napięcia dla niepracującego ogniwa,
czyli ogniwa w stanie równowagi termodynamicznej, nazywa si
ę siłą
elektromotoryczną (SEM) i oznacza najcz
ęściej symbolem E.
Siły elektromotorycznej ogniwa nie mo
żna zmierzyć bezpośrednio za pomocą
woltomierza, gdy
ż podłączenie go do ogniwa powoduje przepływ prądu i narusza
stan jego równowagi. Stosuje si
ę zatem takie metody, które nie powodują przepływu
pr
ądu. Do najczęściej stosowanych należy metoda kompensacyjna Poggendorfa.
Ćwiczenie nr 3 – Termodynamika ogniwa galwanicznego
Obecnie coraz cz
ęściej stosuje się do pomiaru SEM urządzenia
automatyczne, posiadaj
ące wbudowane układy kompensujące, lub mierniki cyfrowe.
III. 5. Związek SEM z funkcjami termodynamicznymi
Ogniwo galwaniczne jest urz
ądzeniem, które może służyć do wykonywania
pewnej pracy u
żytecznej, nie związanej ze zmianą objętości. Jak uczy fizyka, pracę
przeniesienia ładunku Q w polu elektrycznym o ró
żnicy potencjałów U można
wyrazi
ć wzorem:
W = Q · U
(15)
W przypadku ogniwa praca zwi
ązana jest z przebiegającą w nim reakcją
redox. Przyjmuj
ąc, że przereagują stechiometryczne ilości reagentów oraz, że tej
stechiometrycznej reakcji towarzyszy przepływ przez obwód zewn
ętrzny z moli
elektronów, wielko
ść ładunku wyniesie zF, gdzie F oznacza stałą Faradaya. Jeśli
ogniwo jest dodatkowo w stanie równowagi termodynamicznej, to napi
ęcie U jest
równe sile elektromotorycznej. Wówczas praca maksymalna, która mo
że być
wykonana przez ogniwo, czyli ujemna z punktu widzenia układu, wyniesie:
W
= – zFE
(16)
Z drugiej strony wiadomo,
że zmiana entalpii swobodnej (∆G) jest dla
procesów izotermiczno-izobarycznych, prowadzonych w sposób odwracalny, równa
pracy nieobj
ętościowej, towarzyszącej tej przemianie, a zatem:
∆G = – zFE
(17)
Wyra
żając siłę elektromotoryczną w woltach, a stałą Faradaya w kulombach,
otrzymujemy warto
ść entalpii swobodnej w dżulach.
Entalpi
ę reakcji, zachodzącej w ogniwie, można powiązać z siłą
elektromotoryczn
ą, korzystając z równania Gibbsa i Helmholtza (14). Ponieważ
zmiana entalpii swobodnej jest równa ró
żnicy entalpii swobodnej w stanie
ko
ńcowym i początkowym (∆G = G
k
– G
p
), a równanie stosuje si
ę zarówno do G
k
,
jak i do G
p
, mo
żemy zapisać go w postaci:
∆G = ∆H + T
p
T
G
∂
∆
∂
(18)
Przekształcaj
ąc to równanie i wstawiając za ∆G wartość z równania (17)
otrzymujemy:
∆H = – zFE –T
p
T
zFE
∂
−
∂
)
(
= – zFE + zFT
p
T
E
∂
∂
(19)
Termodynamika
i ostatecznie:
∆H = –zF
∂
∂
−
p
T
E
T
E
(20)
Zmian
ę entropii w procesie odwracalnym można obliczyć następująco:
∆S =
T
Q
(21)
W procesie izobarycznym zmiana entalpii równa jest ciepłu procesu, o ile nie
wyst
ępuje praca nieobjętościowa. W ogniwie praca taka pojawia się i jest ona równa
zmianie entalpii swobodnej (równanie 10). Zatem zmiana entalpii wynosi w tym
przypadku:
∆H = Q + W’ = Q + ∆G
(22)
Zatem
∆S =
T
G
H
∆
−
∆
(23)
Ze wzoru (18) wynika,
że:
∆H – ∆G = – T
p
T
G
∂
∆
∂
= –T
(
)
p
T
zFE
∂
−
∂
= zFT
p
T
E
∂
∂
(24)
Po odstawieniu tego wyra
żenia do wzoru (23) otrzymujemy wyrażenie na zmianę
entropii w ogniwie galwanicznym:
∆S = zF
p
T
E
∂
∂
(25)
Ćwiczenie nr 3 – Termodynamika ogniwa galwanicznego
IV Część doświadczalna
A. Aparatura i odczynniki
1.
Aparatura:
–
ogniwo Clarka,
–
ultratermostat,
–
termometr kontaktowy,
–
woltomierz cyfrowy.
2.
Odczynniki:
–
rtęć, (cz.d.a.),
–
Hg
2
SO
4
, (cz.d.a.),
–
Zn, (cz.d.a.),
–
ZnSO
4
·7H
2
O (cz.d.a.).
B. Przygotowanie termostatu
Przed przyst
ąpieniem do wykonywania pomiarów należy uruchomić
termostat. W tym celu nale
ży:
–
włączyć zasilanie termostatu,
–
ustawić niewielki przepływ wody,
–
na termometrze kontaktowym ustawić żądaną temperaturę,
–
pokrętłem na obudowie termostatu uruchomić mieszadło oraz grzałki
(zgodnie ze wskazówkami prowadz
ącego ćwiczenie).
C. Wykonanie pomiarów SEM
Schemat ogniwa Clarka przedstawia poni
ższy rysunek.
Zachodzi w nim nast
ępująca reakcja potencjałotwórcza:
Zn (w Hg) + Hg
2
SO
4
+ 7 H
2
O = Zn SO
4
· 7H
2
O + 2Hg
Termodynamika
W celu wyznaczenia zmian funkcji termodynamicznych dla tej reakcji
potrzebna jest znajomo
ść zależności SEM od temperatury. W tym celu należy:
–
ustawić na termostacie temperaturę 20°C,
–
odczekać około 0,5 godz. do ustalenia się równowagi termodynamicznej,
–
odczytać wartość SEM.
Podobn
ą procedurę należy powtórzyć dla temperatur 25, 30, 35, 40 i 45°C.
D. Opracowanie wyników
Wyniki pomiarów przedstawi
ć w tabeli:
t
[°C]
T
[K]
E
[V]
Otrzymane wyniki przedstawi
ć w postaci wykresu E = f(T). Zależność ta ma
posta
ć funkcji liniowej:
E
= aT + b
(26)
Współczynniki a i b nale
ży wyznaczyć metodą najmniejszych kwadratów,
która została omówiona w „Dodatku” na ko
ńcu skryptu.
Do oblicze
ń współczynników kierunkowych prostej wygodnie jest się
posłu
żyć tabelą pomocniczą:
T
i
T
i
2
E
i
E
i
T
i
293
298
303
308
313
318
Σ
Znaj
ąc zależność SEM od temperatury obliczamy zmiany swobodnej entalpii
dla ka
żdej badanej temperatury, korzystając z zależności (17)
∆G = – zFE = –2 · 96500(aT+ b) [J/mol]
(27)
Warto
ść zmian pozostałych funkcji termodynamicznych obliczamy z
zale
żności (20) i (24), oraz z liniowej zależności E od T (równanie 26):
Ćwiczenie nr 3 – Termodynamika ogniwa galwanicznego
∆H = – zF
∂
∂
−
p
T
E
T
E
= – zF
(
)
∂
+
∂
−
p
T
b
aT
T
E
= – zF(E – aT) [J/mol] (28)
oraz
∆S = zF
p
T
E
∂
∂
= zF
(
)
p
T
b
aT
∂
+
∂
= zFa [J/mol · deg]
(29)
Warto
ści zmian tych funkcji należy obliczyć dla wszystkich badanych
temperatur.
Na podstawie znaku zmian entalpii swobodnej oceni
ć, czy proces
przebiegaj
ący w ogniwie jest samorzutny, czy nie.