KONSPEKT Z TERENOZNAWSTWA

Dla wszystkich tych, których wychowankowie mają problem z napisaniem dobrego konspektu zbiórki.
Materiał możecie wykorzystać podczas szkolenia kadry.

Jak zapewne sami zauważyliście przedstawiony konspekt jest niezwykle rozbudowany (chodzi mi
głównie o opisy zabaw oraz szczegółowe przedstawienie tego, co w danym momencie robią
drużynowy i przyboczny). W codziennej pracy nie trzeba tworzyć takiego precyzyjnego opisu podziału
ról, choć dobrze jest przy poszczególnych elementach napisać sobie inicjały tego, kto ma
przeprowadzić daną część zbiórki.
Przedstawiany konspekt zawiera opisy zabaw i zadań, gdyż chciałem, by ów konspekt miał charakter
nie tylko dydaktyczny, ale także, by mógł być wykorzystany w praktyce.

Założenia: Drużyna harcerska zrzeszająca dzieci z klas VI - VIII. Harcerze znają się bardzo dobrze ze
szkoły, osiedla oraz właśnie z drużyny. W drużynie pracują dzieci o zbliżonym stażu harcerskim.
Drużyna pracuje zastępami (3 zastępy). Drużynowy ma doświadczonego przybocznego (wiek 17 lat,
Harcerz Orli), którego przygotowuje do objęcia drużyny. Prezentowany konspekt dotyczy ostatniej
zbiórki (podsumowująco - sprawdzającej) z cyklu zbiórek z terenoznawstwa. Na poprzednich
zbiórkach harcerze dokładnie zapoznali się z podstawowymi wiadomościami dotyczącymi tej techniki
harcerskiej. Zbiórka odbywa się w ciepły dzień majowy.

Cele: Przypomnienie i utrwalenie wiadomości z terenoznawstwa oraz przygotowanie do udziału w
imprezie terenowej organizowanej przez Komendę Hufca. Należy pamiętać, że podstawowym celem
ZHP jest wychowanie młodego człowieka, praca nad jego charakterem oraz zwiększenie zaradności
życiowej dziecka. Zbiórka z techniki harcerskiej również wpływa na realizację tych celów (nie tylko
uczy znaków patrolowych).

1. Rozpoczęcie zbiórki piosenką „Wędruj z nami” (piosenka turystyczna nauczona na poprzednich
zbiórkach). [ Na gitarze gra przyboczny, w tym czasie drużynowy rozkłada na wykładzinie mapy
topograficzne]. czas:3min.

2. Sprawdzenie obecności. Każdy harcerz obiera sobie na wręczonej mu mapie topograficznej
charakterystyczny punkt (wzgórze, depresja, samotne drzewo itp.) i nazywa je swoim imieniem.
Następnie mapy są zbierane przez przybocznego. [odpowiedzialny przyboczny] czas:3min.

3. Pogawędka wprowadzająca w temat zbiórki. Harcerze dowiadują się, że wezmą udział w turnieju
zastępów, a walka toczyć się będzie o.... specjalną odznakę „Terenoznawca drużyny”, która do tej
pory w drużynie nie funkcjonowała. [odpowiedzialny drużynowy] czas:5min.
4. Pląs (znany) „czik, cziku czak, cziku czak, po po” [prowadzi przyboczny, w tym czasie drużynowy
przygotowuje mapy] czas:2min.

5. Pierwsza konkurencja turnieju. Na mapie topograficznej zaznaczona jest trasa długości 21 km.
Każdy zastęp otrzymuje siedmiokilometrowy odcinek. Na podstawie danych umieszczonych na mapie
ma za zadanie stworzyć opowiadanie reklamujące walory turystyczne danego odcinka (w oparciu o

znaki topograficzne). [odpowiedzialny drużynowy] czas:10min.

6. Przedstawienie opowiadań zastępów. [oceniają: drużynowy i przyboczny] czas:8min.

7. Wyjście zastępami na boisko szkolne - kolejna konkurencja. Każdy zastęp ma za zadanie zmierzyć
wysokość zadanego obiektu oraz odległość pomiędzy podanymi punktami (metodą obraną przez
zastępy). [prowadzi drużynowy, oceniają: drużynowy i przyboczny] czas:10min.

8. Piosenka (znana) pt. „Kiedy w piątek słońce świeci” (harcerze przebywają w dalszym ciągu na
boisku szkolnym). [prowadzi przyboczny, w międzyczasie drużynowy przygotowuje kartki z dalszymi
zadaniami - kartki są oczywiście przygotowane przed zbiórką, teraz drużynowy jedynie je rozdziela na
poszczególne zastępy, by od razu rozdać je harcerzom] czas:3min.

9. Zastępy dzielą się na dwie grupy. Każda z grup przygotowuje szkic drogi marszu do podanego
miejsca na osiedlu i w tym punkcie umieszcza kolorową bibułę. Po powrocie na boisko grupy w
ramach zastępów wymieniają się szkicami i na ich podstawie starają się dotrzeć w docelowe miejsce,
by zabrać z niego pozostawioną bibułę. Zadanie wykonywane jest na czas. [prowadzi drużynowy,
oceniają wspólnie] czas:20min.

10. Następna konkurencja. Zastępy otrzymują kartkę z podanymi azymutami i parokrokami.
Zastępowy ma za zadanie porozmieszczać swoich harcerzy zgodnie z podanymi wytycznymi. Np.
Krzysiek - ustaw się w odległości 230 pk od tego miejsca na azymut 275 stopni. Zadanie wykonywane
jest na czas. [prowadzi przyboczny, oceniają wspólnie]
czas:5min.
11. Powrót do harcówki. Piosenka nowa pt. „Nasza wędrówka” („Ideałów twych małą kolekcję...”).
[prowadzi przyboczny, w tym czasie drużynowy przygotowuje rebus terenoznawczy tzn. rozwiesza go
na ścianie - cały rebus był oczywiście przygotowany przed zbiórką] czas:5min.

12. Rebus topograficzno - patrolowy. Krótkie opowiadanie zaszyfrowane jest przy użyciu znaków
patrolowych i topograficznych. Zastępy na czas odgadują tą historyjkę. [prowadzi drużynowy]
czas:3min.

13. Zastępy otrzymują pakiety zadań i mapy. Polecenia np.: zmierz odległość pomiędzy oznaczonymi
punktami na mapie, wysokość nad poziomem morza oznaczonego miejsca, azymut mierzony z
punktu A na punkt B. (oceniany czas i dokładność wykonanego zadania). [prowadzi przyboczny,
wspólna ocena] czas:8min.

14. Podsumowanie i wyłonienie zwycięzcy. Najlepszy zastęp uroczyście otrzymuje odznakę
„Terenoznawca drużyny” na cześć zwycięzców zastępy wznoszą przygotowane wcześniej (jako
zadanie międzyzbiórkowe) okrzyki. Zastęp zwycięski (po otrzymaniu odznaki) również wznosi swój
okrzyk dla innych zastępów w podziękowaniu za miłe współzawodnictwo (sprawdzenie zadania
międzyzbiórkowego). [wykonuje drużynowy] czas:4min.

15. Powtórzenie nowej piosenki pt. „Nasza wędrówka” [realizuje przyboczny] czas:3min.

16.Zadanie międzyzbiórkowe. Należy zorientować się jak najlepiej dojechać ze swojego miejsca
zamieszkania do:
• Szpitala CZMP
• Teatru Wielkiego
• na Dworzec Kaliski
[odpowiedzialny drużynowy] czas:3min.

17. Obrzędowe zakończenie okrzykami zastępów, a następnie okrzykiem całej drużyny. czas:1min.
W sumie czas: 96 min.

Omówienie konspektu
• Parę słów o czasie w konspekcie i na zbiórce. Każdy konspekt zbiórki powinien być zaopatrzony w
przybliżony czas trwania elementów zbiórki. Jest to ważne, gdyż pozwala się zorientować czy
planowana zbiórka nie będzie z cyklu tych, na które nie wolno się spóźniać (bo można przyjść po
zbiórce) - czyli przesadnie krótka, ani taka, na którą przychodzą rozdygotani rodzice wraz z policją
(poszukującą dzieci już od 2 godz.). Wpisując do konspektu czas trwania każdego elementu możemy
w przybliżeniu wiedzieć, na którą godzinę dzieci będą po zbiórce w domach. Typowa zbiórka
harcerska, zależnie od jej rodzaju, powinna trwać: a) harcówkowa 75 - 120 min., b) w terenie 120 -
180 min. Zwróćcie uwagę na podane w tym konspekcie czasy. Częstokroć spotkałem się z sytuacją, w
której piszący konspekt młodzi drużynowi „przeceniali” długość trwania niektórych elementów.
Zwróćcie uwagę np. na gawędę. W powyższym konspekcie będzie ona trwała 5 min, co jest typową
długością gawędy. Być może niektórzy z Was będą tym zdziwieni (tak mało czasu?!), ale to tylko na
pozór dziwne. Doprawdy trzeba być wielkim mówcą, aby wygłosić powiedzmy 10 - minutowy
monolog i jednocześnie nie zanudzić na śmierć słuchaczy. Pięć minut to jest naprawdę już i tak
bardzo dużo. To samo tyczy się innych elementów zbiórki. By stwierdzić czy 3 min na piosenkę to nie
za mało, wystarczy wziąć jakąkolwiek dostępną kasetę magnetofonową z wypisanymi długościami
utworów. Okaże się, że poza wielkimi symfoniami, operami i „Epitafium dla Wysockiego” trwają one z
reguły 3 - 5 min. Z drugiej jednak strony powinniście wiedzieć, że elementy zbiórki, w których
harcerze mają wykazać się inicjatywą i samodzielnością oraz różnego rodzaju turnieje mogą się
przeciągać (i zwykle to czynią). Trudno jest bowiem przewidzieć, jak długo harcerze będą szukali
ukrytego listu, czy wykonywali jakieś zadanie.. W takim wypadku jesteśmy bezradni, gdyż nie wolno
przerwać rozpoczętej konkurencji czy gry tylko dlatego, że czas na nią przewidziany już się skończył.

• Zaobserwujmy zastosowane formy pracy. Na początek otwórzcie broszurkę na Załączniku nr 4.
Przeczytajcie też założenia do zbiórki. Harcerze są w wieku 13 - 15 lat (VI- VIII klasa). Nie można
wykorzystać jedynie: akademii, wykładu i sesji oraz prac produkcyjnych. Zbiórka odbywa się w
harcówce, na boisku i w miejscu zamieszkania. Do dyspozycji są w związku z tym wszystkie formy
pracy (z punktu widzenia tego kryterium). Harcerze mają na tej zbiórce: myśleć, poruszać się w
przestrzeni i tworzyć coś nowego. Należy zatem wykorzystać: konkurs, turniej, gry świetlicowe, gry i
ćwiczenia sportowe, gry terenowe, bieg harcerski, alarm, zwiad, wycieczkę, biwak i rajd, z trzeciej
grupy można wykorzystać wszystko poza wystawą, dyskusję, radę, służby, dyżury, prace produkcyjne,
a z grupy szóstej wszystkie formy. Celem było zdobycie nowej wiedzy (utrwalenie). Do wykorzystania
zatem były: zwiad, wycieczka, biwak, konkurs, turniej, gazetka, wystawa, audycja, cała grupa czwarta
bez rady i manewry. Więzi w zespole: rywalizacja zespołów i współpraca jednostek. Można
wykorzystać: wszystkie formy z grupy pierwszej, gry i ćwiczenia sportowe, turniej, gry terenowe, bieg

harcerski, alarm, zabawę, formy teatralne, gazetkę, audycję, zajęcia techniczne i plastyczne, manewry
i olimpiadę sportową. Harcerze mają być raczej wykonawcami. Można wykorzystać: wycieczkę,
biwak, rajd, w gr.2 wszystko bez gier świetlicowych, ognisko - kominek, formy teatralne, zwyczaje,
obrzędy, gazetkę, wystawę, audycję, zajęcia techniczne i plastyczne, gawędę, czyny społeczne, prace
produkcyjne, wszystkie z grupy szóstej. W tabeli nie umieszczono kryterium płci harcerzy i pory roku.
Zbiórka jest dla chłopców - mniejszy nacisk położyć trzeba na śpiewanie, większy na dynamiczne,
często wymagające wysiłku fizycznego zajęcia. Zbiórka w maju - otwiera to możliwości zastosowania
praktycznie wszystkich form pracy poza olimpiadą zimową. Teraz trzeba wybrać te formy, które są
dopuszczalne z punktu widzenia wszystkich kryteriów (przynajmniej z nimi niesprzeczne). Trzeba
pamiętać także, by nie podchodzić do podanej tabeli mechanicznie. Jako drużynowi często sami lepiej
wiecie, co interesuje waszych harcerzy, jakie są ich potrzeby. Na naszej zbiórce były wykorzystane:
piosenki, pląs, okrzyki, turniej (a w nim: mini gra terenowa, zabawy na boisku, rebus, zabawy
harcówkowe), pogawędka.

• Zajmijmy się teraz Zasadami Dobrej Zbiórki.
Przy omawianiu poszczególnych zasad na przykładzie tej zbiórki posłużę się ich spisem z początku
broszury.

ad1. Zasada logicznego ciągu.
Zwróćcie uwagę na to, jak przebiegała ta zbiórka. Cała była w konwencji turnieju i pod tym względem
stanowiła całość. W pewnym momencie część konkurencji przeniosła się na boisko szkolne.
Korzystając z przebywania na nim drużynowy przeprowadził wszystkie zadania wymagające dużej
przestrzeni. Inaczej zbiórka przebiegałaby na zasadzie: wychodzimy z budynku - wchodzimy do
budynku - po co wchodzimy do budynku? - by z niego zaraz wyjść itd.
Na początku zbiórki drużynowy wygłosił pogawędkę będącą wprowadzeniem w temat zbiórki oraz
prezentacją odznaki „Terenoznawca drużyny”, której wręczenie miało być podsumowaniem
mającego się odbyć turnieju, ukoronowaniem wysiłku harcerzy. W ten sposób harcerze od początku
wiedzieli o co będą walczyć. Wszystkie piosenki miały charakter turystyczny (a w turystyce
najbardziej przydaje się terenoznawstwo). Jedynie pląs nie był „terenoznawczy”, ale doprawdy ciężko
taki znaleźć. Nawet zadanie międzyzbiórkowe związane było z tematem zbiórki. Należy tutaj jednak
powiedzieć, że równie dobrze zadanie mogło być już wstępem do następnej zbiórki.

ad2. Zasada tempa.
By stwierdzić, czy została ona zachowana nie wystarczy analiza samego konspektu - trzeba po prostu
być na zbiórce i to zobaczyć. Można jednak przypuszczać, że została spełniona, gdyż drużynowy i
przyboczny stanowią w tym przypadku zgraną paczkę (ładnie się uzupełniają) - gdy jeden prowadzi
zajęcia, drugi przygotowuje już następne, a to jest najlepszy sposób unikania zastojów. Zwróćcie
uwagę, że zbiórka została szczegółowo zaplanowana, a z konspektu widać, że dynamiczne elementy
są ułożone jeden po drugim.

ad3. Zasada przemienności elementów.
Zajęcia „siedzone”, spokojne tzn. pogawędka i praca z mapami topograficznymi (punkty 3 i 5) zostały
rozdzielone pląsem. Następnie mamy wyjście na dwór, gdzie poszczególne zadania (ruchowe,
dynamiczne) przeplecione są piosenką. Po przybyciu do harcówki (po odbyciu całego szeregu zadań
ruchowych) śpiewamy piosenkę, po czym następują zabawy umysłowe. Całość zwieńczona jest

podsumowaniem i powtórzeniem nowej piosenki. Na koniec znowu element „cichy”(zadanie
międzyzbiórkowe), a po nim głośne okrzyki.
ad4. Zasada czegoś nowego na każdej zbiórce.
Na tej pojawiła się nowa piosenka „Nasza wędrówka”, ale także - mimo tego, że zbiórka była
powtórzeniowa - część informacji dla niektórych harcerzy na pewno też była nowa. Z pewnością
zatem na tej zbiórce nowością była także część wiedzy. Należy pamiętać, by nie tworzyć zbiórek, na
których elementem nowym jest zawsze piosenka lub pląs. Naszym zadaniem jest także nauczenie
harcerzy czegoś nowego, dostarczenie nowych przeżyć i doświadczeń.

ad5. Zasada drużynowy też jest z nami. - spełnienia tej zasady nie da się stwierdzić, czytając sam
konspekt - trzeba obserwować zbiórkę.

ad6. Zasada samodzielności i inicjatywy harcerzy.
Na tej zbiórce harcerze mogli twórczo pracować, wykazać się inicjatywą i samodzielnością m.in. w
trakcie sprawdzania obecności, w zabawie z mapami topograficznymi (element 5), w jej
podsumowaniu (element 6) oraz w zadaniu z mierzeniem odległości i wysokości, rysowaniem szkicu,
w rozwiązaniu rebusu itd.
ad7. Zasada czterech stałych elementów.
Na zbiórce obecne były: rozpoczęcie, zakończenie, pogawędka i zadanie międzyzbiórkowe.

ad8. Zasada podziału pracy między drużynowego a przybocznego.

Wyraźnie każdy z nich miał do spełnienia jasno sprecyzowane zadania. Precyzyjnie i rozsądnie
podzielili się rolami. Zapewniło to płynność w przechodzeniu od jednego elementu zbiórki do
drugiego.

ad9. Zasada niespodzianki.

Była nią niewątpliwie zupełnie nowa odznaka „Terenoznawca drużyny”.

ad10. Zasada Bezpieczeństwa i Higieny zbiórki. - nie było i oczywiście nie powinno być
zaplanowanych zabaw i innych zajęć, które mogłyby sprowadzić na harcerzy bezpośrednie
niebezpieczeństwo. Przeciwnie - wszystkie elementy zbiórki są całkowicie bezpieczne.
ad11. Zasada napisanego konspektu zbiórki.
Spełniona - konspekt macie przed sobą.

ad12. Zasada wtajemniczonego zastępcy.
Na podstawie opisów zadań, jakie wykonują przyboczny i drużynowy, można przypuszczać, że
przyboczny jest we wszystko wtajemniczony. Świetnie się bowiem rozumieją i są zgrani.

ad13. Zasada właściwego przygotowania zbiórki.
Niewątpliwie spełniona. Na zbiórce nikt nie przygotowywał żadnego z elementów - wszystko było
przygotowane wcześniej.
ad15. Zasada „banku pomysłów” na wszelki wypadek.

Zastanówmy się, w którym miejscu na tej zbiórce mogły ewentualnie zdarzyć się zastoje. Takie
niebezpieczeństwo istnieje przy elemencie 5. Część zastępów zgłosi swą gotowość, a część będzie
jeszcze „w polu”. Ci gotowi zaczną się w pewnej chwili nudzić, chyba że.... chyba że drużynowy
zaproponuje krótką, ciekawą zabawę ze swego „banku pomysłów”. Np. „skojarzenia” (raczej musi to
być zabawa cicha, gdyż pozostali jeszcze pracują głowami i potrzebują spokoju). Podobna sytuacja
może się zdarzyć przy elemencie 7. Wtedy interweniuje przyboczny proponując zabawę w „czołgi”.
Element 9 też niestety może wymagać propozycji z „banku pomysłów”. Zastęp, który szybko uwinął
się ze swym zadaniem zaśpiewa sobie piosenkę pt. „Tylko chcieć”. Podobnie w punkcie 13. Tym
razem dla gotowych już zastępów drużynowy przygotował (zdeponowany w „banku pomysłów”) pląs:
„Sześciu szło, sześciu niosło”.

ad16. Zasada dobrych stosunków z rodzicami i dyrekcją szkoły.
Jej spełnienia nie da się stwierdzić na podstawie tego konspektu, ale można przypuszczać, że
podchodząc tak poważnie do swych obowiązków drużynowy i przyboczny mają dobre stosunki ze
szkołą i rodzicami.