PRACA

SEMESTRALNA

Z POETYKI

Kamil śochowski, rok II, grupa D

2

Analiza dramatu

Tadeusz Różewicz

Świadkowie albo nasza mała

stabilizacja.

3

Tadeusz Różewicz urodził się 9 października 1921 w Radomsku. Polski poeta,

dramatopisarz, prozaik. Jest jednym z najwybitniejszych polskich pisarzy współczesnych.

Jako młodzieniec, uczęszczał do gimnazjum im. F. Fabianiego, po ukończeniu którego zdał

małą maturę. Następnie zdawał do Liceum Pedagogicznego w Piotrkowie Trybunalskim,

jednak nie dostał się tam, gdyż nie zaliczył egzaminu ze śpiewu. Z powodu trudnej sytuacji

materialnej, w roku 1938 musiał zrezygnować z nauki. W latach 1939-1943 pracował

fizycznie. Wcielony do Armii Krajowej w latach 1941-1945, walczył z bronią w ręku.

Ponadto był redaktorem czasopisma podziemnego Czyn Zbrojny. Po wojnie zdał maturę i stał

się studentem historii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studiów tych nie ukończył. Od roku

1968 Różewicz mieszka we Wrocławiu. Jeżeli chodzi o twórczość, Różewicz debiutował jako

poeta w przedwojennej prasie młodzieżowej. Już pierwszy zbiór jego poezji tj. Niepokój

(1947) zwrócił uwagę wyrazistością prezentowanych doświadczeń wojennych i

nowatorstwem formy. W 2000 dostał nagrodę Nike za tomik Matka odchodzi. W połowie lat

70, Różewicz był kandydatem do nagrody Nobla, jednak nagrodę w tamtym czasie otrzymał

Czesław Miłosz

1

.

Poezję Różewicza charakteryzuje pesymizm. Bohaterami jego utworów są ludzie

wyniszczeni psychicznie. Nie jest im potrzebna poezja. Są znieczuleni na ludzkie cierpienie,

nie potrafią się zainteresować ludzkim życiem i nieszczęściem. Różewicz w swojej

twórczości sięga do języka potocznego i kolokwialnego. Dzięki takiemu zabiegowi powstaje

bardzo oszczędna forma, w której jest mało słów, ale są one obdarzone bogactwem znaczeń.

Jeżeli chodzi o twórczość dramaturgiczną Różewicza, to należy ona do

najważniejszych wydarzeń w tej dziedzinie po wojnie. Dramat twórcy Kartoteki bardzo

często jest określany mianem teatru realistyczno-poetyckiego, teatru absurdu. Utwory

dramatyczne Różewicza charakteryzują się otwartą kompozycją. Przeważnie pozbawione są

ciągłości czasowej i akcji. Sceneria także jest umowna i często nie ma większego znaczenia.

Bohater pojawia się jako bliżej nie określona osoba, tzw. „every-man”.

W dalszych rozważaniach na temat twórczości Tadeusza Różewicza zajmiemy się

konkretnym dramatem pt. Świadkowie albo nasza mała stabilizacja. Utwór ten powstał w

roku 1962 i opublikowany został w Dialogu nr 5/62. Pierwszy raz sztuka została wystawiona

na scenie w roku 1964, co następnie zaowocowało inscenizacją dramatu na scenach całego

świata.

1

Informację na temat autora zaczerpnięto z serwisu internetowego www.wikipedia.pl, oraz

www.eduseek.interklasa.pl

4

Dramat Świadkowie albo nasza mała stabilizacja jest złożony z trzech części. Każda

cześć posiada inną fabułę. Nie są również ze sobą związane bohaterami, bowiem żadna z

postaci występujących w jednej scenie, nie pojawia się w drugiej. Jedyne co łączy te trzy

elementy dramatu to temat zaniku wszelkich wartości i wyjałowienie z uczuć.

W pierwszej części autor, za pomocą dwójki bohaterów, próbuje wyjaśnić jak wygląda

stabilizacja. Bohaterowie, tj. ON i ONA są recytatorami poezji. Recytując starają się

przedstawić cechy owej stabilizacji, na czym ona polega i czym się charakteryzuje.

Wyjaśniają jakimi prawami rządzi się teraz świat. Informują nas o tym jak mocno pozacierały

się wszelkie granice, jak ciężko odróżnić dobro od zła: ON biel nie jest już taka biała, tak

rażąco biała / ONA czerń nie jest już taka czarna, tak naprawdę czarna.

2

Stabilizacja sprawia,

że człowiek jest pozbawiony wszelkich wartości, kieruje się wyłącznie kategoriami

materialnymi. Boi się, że może to wszystko utracić, więc nie narzeka, tylko się z tym godzi.

Pojawia się egoistyczna potrzeba osiągnięcia „świętego spokoju”, która prowadzi do

oszukiwania samego siebie, stwarzania iluzji, żeby tylko nie dostrzec zła tego świata.

3

Druga część jest zobrazowaniem tego, co w części pierwszej recytują ON i ONA. W

tej części mamy do czynienia z fizjologią bardzo silnie obecną w dramaturgii Różewicza.

Widzimy tutaj parę małżonków prowadzących oszczędną w słowach i do niczego

nieprowadzącą rozmowę. Co więcej rozmowa ta dotyczy zupełnie błahych i nieistotnych

spraw jak np. „sparzenie języczka gorącym mleczkiem”. Nie znamy ich imion. W utworze są

przedstawieni jako KOBIETA i MĘśCZYZNA. Są to typowi przedstawiciele gatunku

ludzkiego. Druga część porusza również temat relacji międzyludzkich. Przyglądając się

rozmowie, którą prowadzą między sobą, możemy wywnioskować, że pod warstwą

pieszczotliwych i czułych słówek kryje się obojętność i niechęć do drugiej osoby. Para

małżonków nie próbuje nic zmienić w swoim życiu i postępowaniu, bowiem boją się utraty

tego co już mają. Wolą żyć w nieszczęściu i bezpiecznie, niż żyć w niepewności.

W części trzeciej, również mamy do czynienia z dwójką bohaterów. Tym razem są to

mężczyźni (możliwe, że starsi panowie) nazwani: DRUGI i TRZECI. Podobnie jak w części

drugiej są to osoby pozbawione wszelkich cech indywidualnych. Siedząc obok siebie

prowadzą bezsensowną rozmowę. Ich zwrócenie w przeciwne strony ukazuje nam jak bardzo

człowiek jest samotny i wyobcowany. Obojętność rozmówców jest tak duża, że nie słuchają

siebie nawzajem. W pewnym momencie TRZECI nawet wstaje i wychodzi, podczas gdy

2

Tadeusz Różewicz, Świadkowie albo nasza mała stabilizacja, [w.] Teatr niekonsekwencji, Wrocław 1979,

s. 101.

3

Irena Górska, Dramat jako filozofia dramatu na przykładzie twórczości Tadeusza Różewicza, Poznań 2004,

s. 31.

5

DRUGI opowiada o sobie. Ich zachowanie i tematy jakie poruszają w czasie rozmowy

idealnie pokazują proces dehumanizacji. Nie reagują na to co się dzieje wokół nich. DRUGI

udaje, że nie widzi człowieka potrzebującego pomocy. Nawet kiedy ta osoba jest na

wyciągnięcie ręki, DRUGI nic nie robi w tym kierunku, co więcej mężczyźni narzekają, że

nikt się tym jeszcze nie zajął: DRUGI Tu chyba gdzieś leży padlina. / TRZECI Co właściwie

robią władze? Gdzie jest opinia społeczna?

4

Próbują przystosować się do sytuacji, ulegają

temu co ich otacza. Środowisko kształtuje ich życie, a nie oni sami. Boją się zaryzykować i

wprowadzić jakiekolwiek zmiany: TRZECI A pochylić się nie możesz ? / DRUGI Nie mogę. /

TRZECI Co? / DRUGI Nie chce mi się.

5

Akcja w dramacie jest ograniczona do minimum. Nie widzimy powiązania

przyczynowo-skutkowego, ani chronologicznego. W żadnej ze scen nie zaobserwujemy

punktu kulminacyjnego, ani też rozwiązania akcji. Można stwierdzić, że Świadkowie albo

nasza mała stabilizacja ma strukturę otwartą. Swobodnie można zmieniać kolejność scen

(może poza wyjątkiem części pierwszej, która jest jakby wprowadzeniem do utworu). Akcja

w sumie ogranicza się tylko i wyłącznie do dialogów. Inscenizacja utworu mogłaby być

pozbawiona jakichkolwiek ruchów (z wyjątkiem części trzeciej, kiedy to TRZECI postanawia

spróbować coś zmienić schodząc ze sceny).

Jeżeli chodzi o strukturę postaci to didaskalia, które zazwyczaj w sposób konkretny

przekazują nam wiedzę oraz znaki wizualne

6

o bohaterach, tutaj ograniczają się tylko do tego

drugiego. W części drugiej dowiadujemy się tylko, że kobieta ubrana jest w jasną wiosenną

suknię, natomiast część trzecia informuje nas tylko o tym, że dwaj mężczyźni ubrani są

prawie elegancko. Środki pozasłowne nie mówią nam nic więcej o bohaterach. Jest to bohater

everyman, człowiek rama, w którą możemy wstawić tak naprawdę dowolną osobę z tamtego

pokolenia. Z tekstu właściwego dramatu, również nie dowiemy się specjalnie niczego

nowego. Poza tym, że bohaterami są ludzie bez bliżej określonego wieku, zawodu, czy

profesji. W części trzeciej jeden z bohaterów opisuje swoje zainteresowania, ale są one

zwykłą wymyśloną i absurdalną odpowiedzią na pytanie: DRUGI […] Czy masz jakieś hobby

? / TRZECI Mam. Łowię muchy. Często wstaję o świcie. Nie zdajesz sobie sprawy, jaką

przyjemnością jest w naszym rozbitym świecie łowienie much. Patrzę godzinami na szybę albo

4

Tadeusz Różewicz, op. cit., s. 132.

5

Ibidem, s. 133.

6

znaki wizualne tj. kostium, ruch sceniczny, sytuacje, gestyka itp.

6

ścianę. Jest. Wrzucam do butelki i liczę.

7

Cytat ten ilustruje również, jak mało aktywni są

bohaterowie. Nie są zdolni do żadnego wysiłku, żadnego działania, ale teraz nie o tym.

Bohaterom przedstawionym w tym dramacie można przypisać dowolne imiona. Pozbawieni

są indywidualnej osobowości. Myślę, że z powodzeniem możemy określić bohaterów tego

utworu jako pokolenie Kolumbów, wyniszczone okresem i przeżyciami wojennymi. Są

całkowicie bierni, nie wykazują najmniejszego zainteresowanie tym co się wokół nich dzieje.

Ingerencja w otaczający ich świat, ogranicza się tak naprawdę do istnienia w nim. Bohater

Różewicza to osoba bez właściwości, zagubiona w świecie, w języku i w sobie. Działa

niechętnie, albo wcale.

8

Taką postać możemy określić antybohaterem.

Następnie zajmę się tym w jaki sposób zorganizowane są czas i przestrzeń w utworze.

Jeżeli chodzi o przestrzeń, to część pierwsza dramatu pod tym względem różni się od dwóch

pozostałych. Nie dowiadujemy się niczego o mikrokosmosie scenicznym, jedynie poprzez

dialog bohaterów poznajemy makrokosmos teatralny.

9

W didaskaliach czytamy, że dwójka

postaci wychodzi na scenę i zaczyna recytować poemat. Nie wiemy jak wygląda scena, czy

pojawiają się na niej jakieś rekwizyty. Nie dowiadujemy się nawet czy bohaterowie stoją, czy

siedzą. Scena początkowa jest tak jakby wprowadzeniem do dalszej części utworu.

Zarysowuje nam sytuację jaka wokół panuje, jak wygląda świat poza sceną, czym się

charakteryzuje i w jaką stronę zmierza. Dopiero w części drugiej i trzeciej mamy w dość

wyraźny sposób przedstawiony mikrokosmos sceniczny. Sytuacje i obrazy w tle są

przedstawione w sposób realistyczny. Z didaskaliów dowiadujemy się jak wygląda scena,

jakie przedmioty się na niej znajdują, gdzie ma miejsce akcja poszczególnych części.

Również w części drugiej i trzeciej poprzez rozmowę bohaterów widzimy makrokosmos

teatralny. Marazm i niechęć zmienienia czegokolwiek. Nienawiść, oraz obojętność panującą

wokół, idealnie obrazuje scena z kotkiem: Teraz chłopiec znów chwycił kotka. Zacisnął mu na

szyi sznurek i ciągnie do jamki, którą wykopała dziewczyna. Wsadził go do dołka i zakopuje w

ziemi.

10

W przypadku przestrzeni czasowej, również mamy do czynienia z zakłóceniem

klasycznego modelu dramatu. Obok zdarzeń scenicznych pojawiają się jeszcze wspomnienia (

część trzecia, opowiadanie DRUGIEGO), oraz sytuacje równorzędne czasowo, ale nie

przedstawione na scenie (część druga, opowiadanie MĘśCZYZNY). Brak następstwa

7

Tadeusz Różewicz, op. cit., s. 128.

8

Irena Górska, op. cit., s. 64.

9

Mikrokosmos sceniczny to wycinek świata poetyckiego, przedstawiony wizualnie na scenie. Makrokosmos

teatralny obejmuje pełną rzeczywistość postaci, zdarzeń i miejsc w dramacie wspomnianych, ale częściowo
tylko pokazanych. Zob. Irena Sławińska, Czytanie dramatu, [w.] Odczytywanie dramatu, Warszawa 1988.

10

Tadeusz Różewicz, op. cit., s. 116.

7

przyczynowo-skutkowego zdarzeń, powrót do wspomnień, pozorne dialogi, wszystko to

sprawia, że dla każdego z bohaterów czas płynie inaczej. W utworze tym czas ulega

zagęszczeniu, spowalnia czy wręcz zatrzymuje swój bieg. Brak następowania po sobie

działań scenicznych sprawia, że widz nie odczuwa upływu czasu, odnosi wrażenie

zatrzymania akcji i choć jest to oczywiście zatrzymanie pozorne, to może, choć po części,

spełnia autorskie marzenie o wyrzeczeniu się akcji dramatycznej.

11

Język w dramacie jest tak skonstruowany, że mimika i gesty mogą dominować nad

tekstem. W dramacie Świadkowie albo nasza mała stabilizacja praktycznie odrzucono wiersz.

Pojawia się tylko w jednej części jako element parodii. Jeżeli chodzi o struktury językowe

skierowane do odbiorcy, to możemy w utworze zaobserwować, nazwijmy to „nieświadomy

monolog”, oraz dialogi. Co prawda, ów monolog w żaden sposób nie realizuje swojego

zadania, bowiem nie pozwala nam lepiej poznać bohatera. Dialog również nie spełnia swoich

założeń. Brak w nim przynajmniej jednego elementu, by rozmówcy porozumieli się. Nie ma

żadnej więzi między uczestnikami dialogu. Także widzimy, że dialog jest tylko poniekąd

związany z sytuacją panującą w makrokosmosie teatralnym. Tego typu dialogi są przejawem

osamotnienia człowieka w świecie.

Należy jeszcze wspomnieć o wizji świata w dramacie. Świat przedstawiony w dziele

dramatycznym jest zawsze pewną wizją będącą odpowiednikiem lub metaforą rzeczywistości

pozaartystycznej. Świat poetycki dramatu to przede wszystkim koncepcja człowieka, jego

rola i sytuacja w świecie. Rzeczywistość wykreowana w tym dramacie obrazuje świat,

którego historię tworzy człowiek, pewne grupy społeczne. Natomiast jakiekolwiek przemiany

wiodą do upadku wszelkich wartości ludzkich. W tym utworze obserwujemy ludzi

beznadziejnie samotnych, celowo konstruujących swe życie tak, żeby było ono pozbawione

sensu.

12

W utworze tym mamy do czynienia ze zmechanizowaniem świata i zredukowaniem

do zera elementarnych wartości ludzkich. W świecie Różewicza nie ma już bowiem dla nich

miejsca.

Pragniemy stabilizacji za wszelką cenę; nawet za cenę krzywdy ludzkiej chcemy

wierzyć w jej trwałość.

13

11

Irena Górska, op. cit., s. 195.

12

Irena Sławińska, op. cit., Warszawa 1988.

13

Irena Górska, op. cit., s. 31.

8

Bibliografia

1. Tadeusz Różewicz, Świadkowie albo nasza mała stabilizacja, [w.] Teatr

niekonsekwencji, Wrocław 1979.

2. Irena Górska, Dramat jako filozofia dramatu na przykładzie twórczości Tadeusza

Różewicza, Poznań 2004.

3. Irena Sławińska, Czytanie dramatu, [w.] Odczytywanie dramatu, Warszawa 1988.

4. Serwis internetowy www.wikipedia.pl, oraz www.eduseek.interklasa.pl