Ocena poprawności

OCENA POPRAWNOŚCI ELEMENTÓW JĘZYKOWYCH

Ocena poprawności elementów językowych, czyli ich zgodności z normą, obejmuje: a) teksty językowe, ich budowę,
użycie w nich poszczególnych środków gramatycznych, leksykalnych i stylistycznych; b) elementy wchodzące w danym
momencie poprzez uzus do normy, czyli innowacje językowe; c) środki systemowe, już istniejące w języku, na przykład
warianty, elementy ustępujące, ograniczone środowiskowo, stylistycznie itd. Ocena taka jest niezbędnym składnikiem
działalności kulturalnojęzykowej, powinna więc być oparta na jasnych i możliwych do weryfikacji kryteriach.

KRYTERIA WEWNĄTRZ JĘZYKOWE

è

Kryterium wystarczalności

języka jest stosowane przede wszystkim przy ocenie innowacji językowych. Można je

sformułować następująco: poprawne są takie nowe wyrazy, połączenia wyrazowe itp., które ‘wypełniają lukę’ w jakimś
wycinku zasobu leksykalnego poprzez uzupełnienie go elementami nazywającymi (nominatywnymi) lub ekspresywnymi.
Jako poprawne należy więc ocenić wyrazy sponsor, potoczne wyluzować się, neosemantyzmy promocja , lansowanie i
reklamowanie towaru‘ , nagłośnić (sprawę, aferę itd.), folklor (np. polityczny, telewizyjny itd.), które nazywają osoby i
zjawiska nowe albo postrzegane jako nowe, a dotąd nie nazwane. Nowe potrzeby ekspresywne zaspokajają takie potoczne
określenia, jak oszołom ,solidaruch, targać po szczękach. Natomiast nie widać uzasadnienia dla takich nowych wyrazów,
jak shop lub tabloid, które dublują nazwy już funkcjonujące w polszczyźnie: sklep, gazeta brukowa. Kryterium
wystarczalności środków językowych pozwala więc odróżnić elementy językowe potrzebne ze względów nominatywnych
lub ekspresywnych od niepotrzebnych.

è

Kryterium ekonomiczności środków językowych

pozwala oceniać zarówno elementy tekstu i elementy już

istniejące w systemie, jak i innowacje językowe. Można je sformułować następująco: poprawne są te środki językowe,
które pozwalają na spełnienie funkcji przez jakiś tekst albo element językowy w sposób wymagający mniejszego wysiłku
od nadawcy i odbiorcy tekstu. Dla autora tekstu ekonomiczne będzie przede wszystkim mówienie i pisanie krótsze, dlatego
kryterium to spełnia powszechna w języku tendencja do skrótu, zarówno w tekstach (np. używanie skrótów – inż., z-ca,
ww. itp., i skrótowców – PAN, PSL, Stalbud), jak i w systemie językowym (np. występowanie przymiotników z
formantem -owy, formacji uniwerbalizowanych typu wahadłowiec, porodówka itd.). Dla odbiorcy (słuchacza, czytelnika)
ekonomiczne będą teksty precyzyjne, dlatego kryterium ekonomiczności spełniają też te środki językowe, w których
przejawia się tendencja do precyzji semantycznej (np. różnicowanie znaczeń form akta i akty, piloty i piloci, różnicowanie
semantyczne konstrukcji cieszyć się na coś, cieszyć się z czegoś i cieszyć się czymś, różnicowanie znaczeń wyrazów
wieczorny i wieczorowy).
Ekonomiczne, gdyż wymagające mniejszego obciążenia pamięci użytkowników, jest także wszystko to, co systemowe w
języku. Tak więc tendencja do usuwania wyjątków przyczynia się również do ekonomizacji środków językowych. Za
poprawne uznać należy te elementy, które zwiększają systemowość języka, za niepoprawne zaś te, które powodują
powiększanie liczby wyjątków. Kryterium systemowości środków językowych (wymieniane niekiedy jako jedno z
kryteriów poprawności językowej) zawiera się więc w kryterium ekonomiczności

è

Kryterium funkcjonalności środków językowych

(kryterium funkcjonalne) należy odnosić przede wszystkim

do tekstów językowych, pośrednio zaś tylko do elementów systemu i do innowacji (to, co sprawdziło się jako funkcjonalne
w danym typie tekstów, wchodzi do języka jako przydatne w mniejszym lub większym zakresie). Kryterium to można
sformułować następująco: poprawne są te środki językowe, które są zgodne z funkcją pełnioną przez określoną
wypowiedź, niepoprawne zaś jest to, co utrudnia bądź uniemożliwia pełnienie tej funkcji. Określenie studio kosmetyczne
jest funkcjonalne, umożliwia nazwanie (w miarę) luksusowego gabinetu kosmetycznego tak, by miało to walor reklamowy,
zachęcało klientki. Bardzo podobna nazwa studio mebli kuchennych jest niefunkcjonalna, nie wywołuje bowiem
jednoznacznych skojarzeń (biuro projektowe? punkt sprzedaży? salon wystawowy takich mebli?). Funkcjonalne jest
posługiwanie się skrótowcami w tekstach technicznych i urzędowych, zazwyczaj niefunkcjonalne – używanie ich w
utworach literackich bez zamiarów stylizacyjnych.

KRYTERIA ZEWNĄTRZ JĘZYKOWE

è

Kryterium uzualne (rozpowszechnienia)

jest w praktyce jednym z częściej stosowanych

kryteriów oceny innowacji językowych. Można je sformułować następująco: poprawne jest to, co
powszechnie używane – w rozmaitych typach tekstów, w rozmaitych typach sytuacji

komunikatywnych i w różnych środowiskach (czyli to, co ma dużą ekstensję tekstową i społeczną).
Należy jednak pamiętać o tym, że stwierdzenie tego, czy jakaś forma językowa jest ‘znacznie’
rozpowszechniona, jest stosunkowo trudne i często opiera się na doświadczeniu językowym osoby
oceniającej, nie zaś na badaniach statystycznych. Znaczna frekwencja tekstowa, a także duża
ekstensja tekstowa i społeczna innowacji są szczególnie ważne wtedy, gdy nowość językowa nie ma
oparcia w innych kryteriach (jest np. niesystemowa). Zmiana rodzaju rzeczownika żołądź z
żeńskiego na męski jest powszechna w tekstach różnego typu (od potocznych do artystycznych),
obejmuje też różne środowiska; można ją więc zaaprobować. Formy typu *wzięłem, *zaczęłem,
dość powszechne w języku mówionym, nie obejmują jednak tekstów pisanych, są także uznawane
za rażące w wielu środowiskach, m.in. wśród tzw. starej inteligencji (nie spełniają kryterium
autorytetu kulturalnego); nie można ich więc jeszcze uznać za poprawne.

è

Kryterium autorytetu kulturalnego

można sformułować następująco: poprawne są te elementy

systemu językowego i takie sposoby formułowania tekstu, ktore mają oparcie w powszechnym
uzusie określonych osób albo grup społecznych, cieszących się autorytetem kulturalnym, w tym
językowym, to znaczy które są uznawane przez osoby lub środowiska posługujące się polszczyzną
poprawną, a nawet wzorową. Współcześnie w Polsce za autorytet kulturowy należy uznać
inteligencję wielopokoleniową, zwłaszcza humanistyczną. Nie są takim autorytetem ani pisarze, ani
politycy. Realnie na polszczyznę publiczną oddziałują natomiast dziennikarze, zwłaszcza
telewizyjni, jednakże ich język nie może być uznany za wzorzec, a formy przez nich używane,
choćby nawet cieszyły się dużą frekwencją, nie powinny być uznawane za poprawne, jeśli stoją w
sprzeczności z pozostałymi kryteriami poprawności języka.

è

Kryterium estetyczne

odnosi się przede wszystkim do tekstów językowych, które można oceniać

jako wyróżniające się walorami estetycznymi (piękne), nijakie albo brzydkie. Wprawdzie ustalenie
tego, co estetyczne, a co nie, jest bardzo trudne i zawsze będzie nieco subiektywne, niemniej można
zauważyć, że dodatnie wrażenie estetyczne wywołują zawsze teksty starannie skomponowane,
starannie wyartykułowane (jeśli chodzi o teksty mówione), nie zawierające nadmiaru wyrazów
obcych i abstrakcyjnych, niezawiłe składniowo i, oczywiście, pozbawione określeń brutalnych czy
wulgarnych.

è

Kryterium narodowe

bywa często rozumiane jako dawanie pierwszeństwa wyrazom polskim

przed zapożyczonymi (zwłaszcza nowo zapożyczonymi). Jednakże zjawisko to (niewątpliwie
występujące w praktyce kulturalnojęzykowej) należy raczej ujmować jako wynik zastosowania
kryterium ekonomiczności i kryterium funkcjonalnego: wyrazy rodzime synonimiczne z obcymi są
zwykle lepiej i łatwiej zapamiętywane, są także funkcjonalniejsze jako bardziej zrozumiałe.
Problem puryzmu (absolutne wykluczenie wyrazów obcego pochodzenia), liberalizmu( wolność,
zakłada brak granic, język staje się mieszaniną).
Racjonalizm językowy – jeśli nie ma odpowiednika w języku polskim to trzeba przyjmować
wyrazy obce.

Cztery rodzaje zapożyczeń:

1.

Właściwe

· Zapis i wymowa
· Paradygmat fleksyjny – czy regularnie się odmienia
· Rodziny wyrazów
· Synonimy

2. Niewłaściwe – zapis i wymowa nie zgadza się z regułami języka polskiego. Z

czasem zapożyczenia niewłaściwe stają się właściwe

3. Kalki językowe – wiernie tłumaczone słowa, wyrażenia
4. Ukryte – był wyraz w języku polskim ale poprzez kontakt z innymi językami

zmienił swoje znaczenie np. kondycja firmy

è

Kryterium regionalne

–

poprawne jest to co obowiązuje na danym terytorium, to co należy do

dialektu
Dialektu w Polsce:

Ø Śląski
Ø Wielkopolski
Ø Małopolski
Ø Mazowiecki
Ø Pomorski