617

Przegl¹d Lekarski 2005 / 62 / 6

VARIA

Niebezpieczne akwaria

Dangerous aquaria

Oœrodek Informacji Toksykologicznej

Katedra Toksykologii Klinicznej

i Œrodowiskowej

Collegium Medicum

Uniwersytetu Jagielloñskiego

w Krakowie

Kierownik Oœrodka: Dr Dorota Targosz

*Oddzia³ Chirurgii Ogólnej

Szpital Powiatowy w Limanowej

Ordynator: Dr Andrzej Gwiazdowski

Dodatkowe s³owa kluczowe:

ryby akwariowe

zatrucia

jady

Additional key words:

aquarium fish

poisoning

venoms

Adres dla korespondencji:

Dr n. biol. Leszek Satora

Oœrodek Informacji Toksykologicznej CM UJ

Os. Z³otej Jesieni 1

31-826 Kraków, Poland

Tel./Fax: [phone]

e-mail: [e-mail]

Leszek SATORA

Jowanka MORAWSKA

Beata SZKOLNICKA

Ma³gorzata MITRUS

Dorota TARGOSZ

Andrzej GWIAZDOWSKI*

Pierwsze wzmianki o akwarystyce po-

chodz¹ z 1163 roku z Chin i dotycz¹ hodowli

z³otej rybki. Jednak pocz¹tki wspó³czesnej

akwarystyki siêgaj¹ po³owy XX stulecia i

wi¹¿¹ siê z rozkwitem nauk przyrodniczych

[7]. W 1856 roku Rossmassler w Garten-

laube opublikowa³ pierwszy artyku³ „Jezioro

w szkle” dotycz¹cy akwarystyki. Kilkadzie-

si¹t lat póŸniej akwarystyka znana jest ju¿

we wszystkich krajach ówczesnej Europy.

O b³yskawicznej miêdzynarodowej karierze

akwarystyki zadecydowa³y dwa gatunki ryb:

wielkop³etw wspania³y Macropodus opercu-

laris i bojownik syjamski Betta splendens,

które wzbudzi³y prawdziw¹ sensacjê swym

kszta³tem, ubarwieniem i zwyczajami [7].

W ci¹gu ostatnich lat na ca³ym œwiecie

nast¹pi³a prawdziwa „eksplozja” popularno-

œci tej dyscypliny, równie¿ w Polsce mo¿na

kupiæ praktycznie wszystkie gatunki ryb do

hodowli w domowych akwariach [5]. Jednak

czy taka popularnoœæ nie poci¹ga za sob¹

pewnych zagro¿eñ, z których hodowcy, na-

wet doœwiadczeni, nie zdaj¹ sobie sprawy?

W naskórku ryb wystêpuj¹ gruczo³y jed-

nokomórkowe, które u gatunków o ³uskach

uwstecznionych (piskorz, wêgorz) tworz¹

zwart¹ warstwê. Gruczo³y te wystêpuj¹ w

dwóch formach, jako gruczo³y œluzowe i

surowicze. Treœæ gruczo³ów œluzowych jest

zasadoch³onnym glikoproteidem, który wy-

lewaj¹c siê na powierzchniê cia³a miesza siê

z wod¹ w gêsty lepki œluz, jego zadaniem

jest zapobieganie atakowaniu skóry przez

drobnoustroje. Gruczo³y surowicze wystêpu-

j¹ w mniejszej iloœci, posiadaj¹ zawartoœæ

kwasoch³onn¹, ich zawartoœæ uwalnia siê po

zranieniu skóry [7].

U niektórych gatunków ryb gruczo³y jed-

nokomórkowe mog¹ byæ zebrane w wiêk-

sze skupienia komórek i utworzyæ narz¹dy

przypominaj¹ce wielokomórkowe gruczo³y

jadowe zwierz¹t l¹dowych. Skupienia komó-

rek jadowych wystêpuj¹ce u ryb chrzêstno-

Œwiatowa moda na hodowlê egzo-

tycznych ryb s³odkowodnych i mor-

skich w akwariach nie ominê³a równie¿

Polski. W sklepach zoologicznych

mo¿na kupiæ praktycznie wszystkie

gatunki ryb do hodowli w domowych

akwariach. Ma³o jest jednak informa-

cji na temat zwi¹zanych z tym niebez-

pieczeñstw. U niektórych gatunków

ryb gruczo³y jednokomórkowe s¹ ze-

brane w wiêksze skupienia komórek i

tworz¹ narz¹dy przypominaj¹ce wielo-

komórkowe gruczo³y jadowe zwierz¹t

l¹dowych. Skupienia komórek jado-

wych, wystêpuj¹ce u ryb chrzêstno- i

kostnoszkieletowych, rozmieszczone

s¹ w ró¿nych czêœciach cia³a, je¿eli

nawet s¹ otoczone pochewk¹ ³¹cznot-

kankow¹ nie posiadaj¹ wspólnego

wylotu. Kiedy kolec wbije siê w cia³o

ofiary, naciska swoj¹ podstaw¹ na sku-

piska komórek, zgniata je i wyciska do

rany ich treϾ o charakterze jadu.

Sumy, skrzydlice, szkaradnice, mure-

ny s¹ wyposa¿one w gruczo³y jadowe,

których wydzielina mo¿e byæ niebez-

pieczna dla cz³owieka. Niebezpieczna

jest równie¿ krew wêgorzy i muren,

oraz œluz pokrywaj¹cy cia³o ryb o ³u-

skach uwstecznionych. W 2004 roku

w Polsce oœrodki toksykologiczne od-

notowa³y kilka przypadków zatruæ ja-

dami ryb hodowanych w akwariach.

World trends for a home breeding

of exotic freshwater and marine fishes

did not miss Poland. There are almost

all species of aquarium fishes avail-

able in Polish pet shops, but there is

not enough information about threat

given to customers. In some fish, there

are masses of one-cell glands, mainly

serous, in the proximity of the spines.

In others, those one-cell glands may

be grouped in larger aggregates of

cells called venom glands, that may

form organs resembling multicellular

glands of terrestrial animals. They are

usually located around the spines or

hard rays of the fins. Even if covered

with a connective tissue sheath, the

aggregates of the venom cells do not

have any common outlet; they are not,

therefore, proper multicellular glands.

The venom glands of the catfish are

covered with a thin sheath and they

release their contents when the fin ray

is pressed. Spines are derived from fin

rays. When the spine penetrates the

body of its prey, it presses its base

against the cells, squashes them and

squeezes the venomous contents into

the wound. Catfish, lionfish and

stonefish have the venom glands pro-

ducing secretion which could be dan-

gerous. The eels and morays blood is

also dangerous, as well as slime of

reduced squamae. Poison information

centers noted several cases of fishes'

stings in Poland.

618

Przegl¹d Lekarski 2005 / 62 / 6

L. Satora i wsp.

i kostnoszkieletowych, rozmieszczone s¹ w

ró¿nych czêœciach cia³a, je¿eli nawet s¹ oto-

czone pochewk¹ ³¹cznotkankow¹ nie posia-

daj¹ wspólnego wylotu. Taka sytuacja wy-

stêpuje u sumów, dodatkowo powiêkszone

i wzmocnione promienie p³etw tworz¹ d³u-

gie i grube kolce czasami zaostrzone na

koñcach, które po nastroszeniu mog¹ byæ

blokowane. Kiedy kolec wbije siê w cia³o

ofiary, naciska swoj¹ podstaw¹ na skupiska

komórek surowiczych, zgniata je i wyciska

do rany ich treϾ o charakterze jadu. Sto-

pieñ ciê¿koœci zatrucia zale¿y od gatunku

ryby, liczby uk³uæ oraz iloœci uwolnionego

jadu [8]. Si³a dzia³ania jadu jest bardzo ró¿-

na. Jad powoduje liczne lokalne stany za-

palne z obrzêkiem, lokalnym krwotokiem i

martwic¹ tkanek. Innymi objawami, które

mog¹ wyst¹piæ s¹ tachykardia, os³abienie,

hipotensja, nudnoœci i wymioty, zawroty g³o-

wy, oraz zaburzenia oddychania [1,2,3,6].

Wiêkszoœæ sumów ma skupiska komórek

jadowych zlokalizowane u nasady promieni

p³etw piersiowej i grzbietowej. Gruczo³ ja-

dowy u sumów ma d³ugoœæ od kilku centy-

metrów do 1 metra w zale¿noœci od gatun-

ku i wielkoœci ryby.

Sum indyjski Heteropneustes fossilis

wystêpuj¹cy w wodach Cejlonu, Indii

Wschodnich, Birmy i po³udniowego Wietna-

mu posiada wêgorzowaty kszta³t cia³a, sze-

rok¹ g³owê i otoczony czterema w¹sikami

otwór gêbowy skierowany do przodu [4].

Typow¹ cech¹ tego gatunku jest dodatko-

wy narz¹d oddechowy – d³ugie worki po-

wietrzne. Od lat 90. sum indyjski sta³ siê w

Polsce popularn¹ ryb¹ akwariow¹ dostêp-

n¹ praktycznie w ka¿dym sklepie zoologicz-

nym. Samce tego gatunku maj¹ gruczo³y

jadowe umieszczone obok kolców p³etwy

grzbietowej i piersiowej. Zranienie tymi kol-

cami powoduje przejœciowe lub trwa³e obja-

wy pora¿enia koñczyn. Rybacy boj¹ siê tych

ryb i je¿eli znajd¹ j¹ w sieciach, to zacho-

wuj¹c daleko id¹c¹ ostro¿noœæ usuwaj¹ je

wraz z kawa³kiem wyciêtej sieci. W 2004

roku w Polsce zanotowano kilka przypad-

ków zranienia przez suma indyjskiego ho-

dowców ryb akwariowych. Zazwyczaj mia³y

one ³agodny przebieg i koñczy³y siê na kil-

kugodzinnej obserwacji chorego [2].

U takich ryb jak ostrosz Trachinus ko-

mórki jadowe rozmieszczone s¹ w g³êbo-

kich rynienkach wzd³u¿ kolców i nie maj¹

ujœcia. Po rozerwaniu tych komórek jad

wp³ywa prosto do rany. Podobn¹ budowê

maj¹ gruczo³y jadowe skorpen Scorpaena i

szkaradnic Synanceja. Mlecznie zabarwio-

na wydzielina jest silnie truj¹ca i bardzo nie-

bezpieczna dla ludzi [6]. Z tropikalnych

przedstawicieli rodziny skorpenowatych

chêtnie hodowane s¹ w akwariach gatunki

z rodzaju Pterosis i Dendrochirus.

Bardziej skomplikowan¹ budowê gru-

czo³ów jadowych posiadaj¹ œrodkowoame-

rykañskie batrachowce z rodzaju Thalasso-

phryne. Ich kolce jadowe umieszczone s¹

w pokrywach skrzelowych, maj¹ w œrodku

kana³ i przypominaj¹ zêby ¿mii. Do ryb ja-

dowitych zaliczane s¹ równie¿ coraz czê-

œciej hodowane w akwariach morskich mu-

reny Muraena. Paszcza mureny jest uzbro-

jona w silne, hakowate zêby usytuowane na

szczêkach i podniebieniu, mocne zêby znaj-

duj¹ siê równie¿ na koœciach gard³owych.

U niektórych muren w œluzówce podniebie-

nia, mieszcz¹ siê gruczo³y jadowe, po³¹czo-

ne z zêbami podniebiennymi. Ich uk¹sze-

nie mo¿e powodowaæ u ludzi silne objawy

toksyczne, przypuszcza siê, ¿e w trakcie

gryzienia uszkodzeniu mog¹ ulegaæ liczne

kapilary, wskutek czego krew mureny do-

staje siê bezpoœrednio do rany i dzia³a tok-

sycznie, osocze krwi ryb wêgorzokszta³t-

nych zawiera bowiem toksalbuminê [ichtio-

toksynê] rozk³adaj¹c¹ krew innych krêgow-

ców. Mureny kryj¹ siê w rafach koralowych

w skalnych szczelinach, w dzieñ wystawia-

j¹ tylko g³owê na zewn¹trz. Czasem bywaj¹

zupe³nie niewidoczne i dlatego siêganie na

oœlep pomiêdzy kamienie mo¿e skoñczyæ

siê uk¹szeniem.

W wypadku nieumiejêtnego obchodze-

nia siê niebezpieczne mog¹ byæ ryby z ro-

dziny rozdymkowatych Tetraodontidae. Ga-

tunki z Indo-Pacyfiku posiadaj¹ truciznê te-

trodotoksynê, usytuowan¹ w w¹trobie, jaj-

nikach i jelitach. Substancja ta blokuje prze-

kaŸnictwo nerwowo-miêœniowe wp³ywaj¹c

na struktury presynaptyczne z³¹cza nerwo-

wo-miêœniowego [4].

W przypadku zatrucia jadem zwierz¹t

morskich leczenie ma charakter objawowy,

jednak w pewnych przypadkach istnieje

mo¿liwoœæ zastosowania specyficznych an-

tytoksyn. W przypadku pok¹sania, uk³ucia

przez rybê, u której podejrzewamy istnienie

gruczo³ów jadowych i tym samym wprowa-

dzenie do organizmu jadu, rozs¹dne jest

zalecenie rutynowych badañ, pe³ne bada-

nie morfologiczne krwi, uk³adu krzepniêcia,

poziomu elektrolitów, grupy krwi oraz próba

krzy¿owa, analiza moczu, a tak¿e elektro-

kardiografia. Ka¿d¹ spowodowan¹ przez

rybê ranê nale¿y gruntownie przep³ukaæ. W

razie potrzeby nale¿y wdro¿yæ szczepienie

przeciwtê¿cowe, wykonaæ badanie radiogra-

ficzne tkanek miêkkich w miejscu uk³ucia

[ugryzienia] oraz zbadaæ ranê w warunkach

ja³owych w znieczuleniu miejscowym, co

umo¿liwia stwierdzenie ukrytych fragmen-

tów promieni p³etw, czy kawa³ków zêbów.

Uk³ucia przez ryby z rodziny skorpeno-

watych Scorpaenidae s¹ leczone w podob-

ny sposób. Uk³uta [skaleczona] czêœæ cia³a

powinna byæ natychmiast zanurzona w wo-

dzie o temperaturze 45°C przez 30-90 mi-

nut lub do momentu znacznego zmniejsze-

nia bólu. Po zbadaniu rany powinna ona

zostaæ przep³ukana ciep³¹ wod¹ z 1% roz-

tworem jodyny powidonowej. Ugryzienia,

zadrapania i uk³ucia przez zwierzêta stano-

wi¹ czynnik umo¿liwiaj¹cy wnikanie mikro-

organizmów przez barierê skórn¹ do g³êb-

szych, wra¿liwych na infekcjê tkanek [5].

Akwarium, wycinek egzotycznego œwia-

ta w naszym domu jest piêkn¹ ozdob¹, na-

le¿y jednak pamiêtaæ, ¿e podczas kontaktu

z niektórymi gatunkami ryb nale¿y zacho-

waæ du¿¹ ostro¿noœæ.

Piœmiennictwo

1. Blomkalns A.L., Otten E.J.: Catfish spine enveno-

mation: a case report and literature review. Wilder-

ness Environ. Med. 1999, 10, 242.

2. Burnett J.W., Calton G.J., Morgan R.J.: Venomous

stingray injuries. Cutis 1986, 38, 112.

3. Burnett J.W, Calton G.J, Morgan R.J.: Catfish Poi-

soning. Cutis 1985, 35, 208.

4. Olson K.R, Munshi J.S.D., Ghosh T.K., Ojha J.:

Vascular organization of the head and respiratory

organs of the air-breathing catfish, Heteropneustes

fossilis. J. Morphol. 1990, 203, 165.

5. Satora L.: Bites by the Grass Snake Natrix natrix.

Vet. Hum. Toxicol. 2004, 46, 334.

6. Satora L., Morawska J., Targosz D.: Cardiotoxicity

of vertebrates venoms. Przegl. Lek. 2003, 61, 199.

7. Satora L.: Ryby Labiryntowe. Wszechœwiat 1991, 92,

9, 192.

8. Schiera A., Battifoglio M.L., Scarabelli G., Crippa

D.: Stingray injury in a domestic aquarium. Int. J.

Dermatol. 2002, 41, 50.