SPOŁECZNA KAMPANIA

STOP-MOBBING

Gorzów Wielkopolski

RAPORT Z BADAŃ

© 2006 Urząd Miasta Gorzowa Wlkp.

2

I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANIA

Badanie skali i form zjawiska mobbingu w zakładach pracy przeprowadził Referat Analiz
Społeczno-Gospodarczych UM Gorzów Wlkp. Zastosowano technikę ankiety zwrotnej,
starając się zapewnić respondentom maksymalną anonimowość i poczucie bezpieczeństwa.
Wzór kwestionariusza ankiety zawiera Załącznik 1.

Badaniem przeprowadzonym w dniach 8-20 września 2006 roku objęto 35 zakładów pracy
w Gorzowie Wlkp., łącznie zatrudniających 3080 pracowników. Wśród zakładów tych
znalazły się: Urząd Miasta, 24 instytucje edukacyjno-wychowawcze (11 szkół, 12 przedszkoli
i 1 żłobek), 3 instytucje pomocy społecznej, 2 prywatne przedsiębiorstwa, 4 przedsiębiorstwa
usług komunalnych i jedno o charakterze sportowo-wypoczynkowym. Listę uczestniczących
w badaniu zakładów zawiera Załącznik 2.

Uzyskano 1164 zwroty ankiet, co oznacza, że w badaniu wzięło udział 37,8% pracowników
uczestniczących zakładów.

Należy zauważyć, że pewna ilość ankiet została zwrócona bez wypełnienia. Były one
kodowane jako „0”.

Ze względu na zastosowaną metodę wyników badania nie można traktować wprost jako
reprezentatywnych, ani dla wszystkich pracowników zakładów objętych badaniem, ani też dla
populacji pracowników w Gorzowie. Wysoki, blisko czterdziestoprocentowy poziom
zwrotów pozwala oceniać wyniki jako wiarygodne w skali uczestniczących zakładów.

Jeśli nie podano inaczej, w zestawieniu wyników szczegółowych nie uwzględnia się ankiet,
w których na dane pytanie nie udzielono odpowiedzi.


II. RESPONDENCI

Należy zwrócić uwagę, że aż 21,2% respondentów nie podało swojej płci. Ma to swoje
uzasadnienie w charakterystyce udziału obu płci w populacji poszczególnych zakładów, gdzie
w wielu wypadkach określenie płci mogłoby ułatwić identyfikację respondenta, a tym samym
złamałoby zasadę anonimowości.

Charakterystyka uczestników badania, którzy podali informacje dotyczące płci i stażu pracy
kształtuje się następująco:

Tab. 1. Płeć respondentów

Respondenci w podziale na płeć (n=917)

Płeć

[%]

Kobiety

72,6

Mężczyźni

27,4

Σ

=100%

W gorzowskich branżach, reprezentowanych przez zakłady biorące udział w badaniu, udział
kobiet wynosi 55,06% spośród wszystkich pracowników. Ponieważ jednak większość

3

naszych respondentów jest zatrudnionych w silnie sfeminizowanych instytucjach
edukacyjnych, można przyjąć, że struktura próby odpowiada strukturze badanej populacji.

Tab. 2. Staż pracy respondentów

Łączny staż pracy respondentów (n=876)

Staż

[%]

do 5 lat

16,4

od 5 do 15 lat

24,4

powyżej 15 lat

59,1

Σ

=100%

III. WYNIKI ANALIZ

Skala zjawiska

Uczestników zapytano, czy uważają siebie lub inne pracujące w tym samym zakładzie pracy
za ofiary mobbingu. Poniżej przedstawiamy rozkłady odpowiedzi na poszczególne pytania.

Tab. 3. Ocena siebie jako ofiary mobbingu

„Czy we własnej ocenie uważa się Pan/i za osobę, wobec której stosowany jest

mobbing / terror w miejscu pracy?” (n=1164)

Odpowiedź

[%]

Tak

17,6

Nie

82,4

Σ

=100%

Uwaga: wyniki podano spośród wszystkich zwrotów; brak odpowiedzi kodowano jako „nie”.

Tab. 4. Ocena innych jako ofiar mobbingu

„Czy, pomijając własny przypadek, wie Pan/i o innych osobach w swoim zakładzie

pracy, które są ofiarami mobbingu?” (n=1164)

Odpowiedź

[%]

Tak

23,8

Nie

76,2

Σ

=100%

Uwaga: wyniki podano spośród wszystkich zwrotów; brak odpowiedzi kodowano jako „nie”.

Tab. 5. Sprawca mobbingu (wobec siebie i wobec innych)

„Kto jest sprawcą mobbingu?” (n=223)

Odpowiedź

[%]

przełożony / pracodawca

53,8

współpracownicy

17

zarówno przełożeni jak i

współpracownicy

29,2

Σ

=100%

4

Tab. 6. Czas trwania mobbingu

„Jak długo trwa nieprzerwany proceder prześladowania?” (n=244)

Odpowiedź

[%]

poniżej 3 miesięcy

5,7

od 3 do 6 miesięcy

7,8

od 6 do 12 miesięcy

11,5

powyżej 12 miesięcy

75

Σ

=100%

Jeśli zjawisko mobbingu występuje, to na ogół trwa ono długo. Kryteria kodeksowe (czas
trwania powyżej 6 miesięcy) spełnia 86,5% osób będących ofiarą mobbingu.

Respondentów, którzy uważają się za ofiary mobbingu pytano też, czy zwracali się
w tej sprawie do kogoś o pomoc

Tab. 7. Wystąpienia o pomoc wśród ofiar mobbingu

„Czy zwracał/a się Pan/i o pomoc w tej sprawie?” (n=182)

Odpowiedź

[%]

Tak

56,6

Nie

43,4

Σ

=100%

Respondenci, którzy odpowiedzieli na to pytanie twierdząco, mogli wskazać, do kogo
zwrócili się z prośbą o pomoc.

Tab. 8. Źródła pomocy dla ofiar mobbingu

Źródła pomocy

Odpowiedź

[%]

przyjaciel lub członek rodziny

73,1

przełożony lub pracodawca

36,13

psycholog

16,8

instytucja zewnętrzna (np. inspekcja

pracy, rzecznik praw itp.)

10,08

inne

1,68

Uwaga: procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Zwraca uwagę, że żaden z respondentów nie zwracał się o pomoc do sądu i zaledwie co trzeci
rozmawiał na temat mobbingu ze swoimi przełożonymi. Ponieważ jednak – jak wskazano
wcześniej – zjawisko mobbingu charakteryzuje się w większości przypadków znaczną
długotrwałością, należy poddać w wątpliwość skuteczność otrzymywanej z różnych źródeł
pomocy.

5

Formy mobbingu

Celem badania było rozpoznanie zarówno skali zjawiska, jak i form, które ono przyjmuje.
Ankietowanym przedstawiono listę 34 zachowań, wskazywanych w literaturze przedmiotu
jako modelowe przykłady mobbingu

1

z prośbą o wskazanie, które z nich dotykają respondenta

osobiście, a które – inne osoby pracujące w tym samym zakładzie.

Tab. 9. Formy mobbingu

Formy zachowań z którymi zetknął się respondent

Wobec

siebie

[%]

Wobec
innych

[%]

ograniczenie możliwości wyrażania własnego zdania

11,4

13,8

głośne upominanie, krzyczenie

10,9

14,6

krytyka pracy i życia prywatnego

8,5

10,1

kwestionowanie kompetencji

6,9

8,1

ustne groźby

6,8

6,0

wyrządzanie krzywd mających wpływ na efekt finansowy

6,6

5,4

kwestionowanie decyzji

6,3

6,7

rozgłaszanie plotek i pomówień

6,1

8,8

zlecanie zadań nie mających znaczenia

5,3

5,2

zmuszanie do wyczerpującej pracy

5,2

5,5

traktowanie ofiary „jak powietrze”

5,1

6,4

wyśmiewanie

4,9

7,9

przesuwanie do prac obniżających samoocenę (za trudnych

lub zbyt łatwych)

4,7

5,1

zlecanie zadań skrajnie różnych, nie powiązanych ze sobą

4,5

4,8

zlecanie zadań poniżej kwalifikacji

4,1

3,9

nieformalne wprowadzenie zakazu rozmów z ofiarą,

oczernianie za plecami

3,9

4,4

uniemożliwienie komunikacji z innymi

3,1

3,4

stosowanie niegroźnych aktów agresji dla zastraszenia

2,9

3,2

odsunięcie od odpowiedzialnych i złożonych zadań

2,6

3,2

przemoc przez telefon

1,9

1,7

stosowanie obrażających przezwisk

1,6

3,4

wyśmiewanie poglądów politycznych i religijnych

1,4

2,7

odizolowanie miejsca pracy

1,3

1,7

traktowanie ofiary jako niepoczytalnej

1,3

3,5

pisemne groźby

1,2

1,3

przedrzeźnianie, np. sposobu chodzenia, głosu itp.

1,1

2,0

stosowanie pogróżek dotyczących przemocy fizycznej

0,7

0,8

niszczenie dóbr materialnych w miejscu pracy i w domu

0,6

0,7

zmuszanie do badań psychiatrycznych

0,5

1,3

insynuacje seksualne

0,4

0,6

nadużycia fizyczne

0,2

0,4

przemoc seksualna

0,2

0,4

Uwaga: procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

1

Zob. np. Kmiecik-Baran K., Rybicki J. (2004) Mobbing. Zagrożenie współczesnego miejsca pracy. Gdańsk:

Pomorski Instytut Demokratyczny. Listę 45 przykładów mobbingu, zestawioną przez Heinza Leymanna
zredukowano do 34 poprzez łączenie i częściowe przeredagowanie pytań.

6

Tab. 10. Sylwetka ofiary

Charakterystyka osób uważających się za ofiarę

mobbingu

[%]

Kobieta

20,7

Płeć*

Mężczyzna

17,5

poniżej 5 lat

13,5

od 5 do 15 lat

36,8

Staż pracy**

powyżej 15 lat

49,7

* Spośród wszyskich uczestników badania (n=1164)
** Spośród osób, które uważają, że są ofiarą mobbingu i podały swój staż pracy (n=163)

W próbie znalazło się blisko 3 razy więcej kobiet niż mężczyzn, stąd też spośród osób, które
uważają się za ofiary mobbingu 75,8% to kobiety.

Wśród wszystkich badanych osób ofiarą mobbingu czuje się niemal co trzecia osoba,
której staż pracy wynosi od 5 do 15 lat (29%). Wśród pracowników z najkrótszym (poniżej
5 lat) i najdłuższym (powyżej 15 lat) stażem takie poczucie ma odpowiednio 15,3% i 16%
osób. Jeśli chodzi o płeć, to ofiarą mobbingu czuje się więcej niż co piąta kobieta (20,7%)
oraz 17,5% mężczyzn.

Tab. 11. Stosunek mobbingowanych kobiet do mężczyzn w zależności od stażu

Stosunek ilości kobiet do mężczyzn wśród osób

mobbingowanych w zależności od stażu

Staż

K : M

poniżej 5 lat

1,5 : 1

od 5 do 15 lat

5,25 : 1

powyżej 15 lat

2,57 : 1

Kto zwraca się o pomoc?

Wśród wszystkich 119 osób, które z kimkolwiek podzieliły się problemem mobbingu, kobiety
stanowią 74,8%, co mniej więcej odpowiada udziałowi tej płci w badanej grupie.

Tab. 12. Płeć ofiar mobbingu zwracających się o pomoc

Odsetek ofiar mobbingu, które zwróciły

się o pomoc wśród kobiet i mężczyzn

Płeć

[%] (liczba)

Kobiety

64,5 (n=89)

Mężczyźni

47,7 (n=21)

7

Gotowość poproszenia o pomoc wzrasta wraz z wiekiem i stażem pracownika. Wśród
najmłodszych mniej niż co piąta osoba zdecydowała się rozmawiać na ten temat, podczas gdy
pracownicy z najdłuższym stażem stanowili ponad połowę (55,6%) osób poszukujących
pomocy.

Tab. 13. Staż pracy ofiar mobbingu zwracających się o pomoc

Staż pracy a odsetek ofiar mobbingu zwracających

się o pomoc (n=99)

Staż

[%]

poniżej 5 lat

17,2

od 5 do 15 lat

27,2

powyżej 15 lat

55,6

Σ = 100%

Rodzaj przemocy w miejscu pracy nie wpływa wyraźnie na częstość decyzji o szukaniu
pomocy.

W

poszczególnych

przypadkach

poziom

ten

wynosi

od

1/3

do

3 / 4 przypadków. Wyjątkiem są nadużycia fizyczne, których ofiary nie szukały pomocy, oraz
przemoc seksualna, gdzie przeciwnie – wszystkie ofiary zwracały się o pomoc. Należy jednak
zaznaczyć, że każdy z tych przypadków dotyczy zaledwie 2 osób, trudno zatem wyciągać
z tych zależności jakiekolwiek wnioski statystyczne.

Cechy ofiary a formy mobbingu

Różne formy i przejawy prześladowania w zróżnicowanym stopniu dotykają kobiety

i mężczyzn. Poniższa tabela przedstawia wybrane zależności:

Tab. 14. Wskazania form mobbingu a płeć ofiary

Przejawy prześladowania kobiet i mężczyzn

Przejaw prześladowania

Wskazania kobiet

[%]

Wskazania

mężczyzn [%]

zmuszanie do wyczerpującej pracy

77

23

wyrządzanie krzywd finansowych

74

26

głośne upominanie, krzyczenie, krytyka pracy

i życia rodzinnego, ograniczenie możliwości

wyrażania własnego zdania

73

27

kwestionowanie kompetencji i decyzji,

odsunięcie od odpowiedzialnych zadań, zlecanie

zadań poniżej kwalifikacji, pisemne groźby,

traktowanie jako osoby niepoczytalnej

61-68

32-39

stosowanie obrażających przezwisk,

wyśmiewanie choroby

50

50

insynuacje seksualne

33

67

zmuszanie do badań psychiatrycznych,

niszczenie dóbr materialnych

25

75

8

IV. WNIOSKI

1. Nie ma takich form mobbingu, które nie pojawiłyby się w badanych zakładach, choć

natężenie ich bardzo różni się w zależności od charakteru prześladowania.

2. Mobbing występuje we wszystkich branżach i niemal wszystkich zakładach

reprezentowanych w badaniu.

3. Ofiarą mobbingu czuje się 17,6% uczestników badania. Niemal co czwarty

respondent (23,8%) wskazuje przy tym, że wie o innych ofiarach mobbingu w swoim
zakładzie pracy.

4. Jako sprawca mobbingu w ponad połowie przypadków (53,8%) wskazywany jest

przełożony lub pracodawca. Niemal co trzeci respondent (29,2%) podaje, że
sprawcami mobbingu są zarówno szefowie, jak i współpracownicy.

5. W zdecydowanej większości wskazań mobbing trwa długo, w ośmiu przypadkach na

dziesięć powyżej 6 miesięcy.

6. Wśród osób ze średnim stażem pracy (od 5 do 15 lat) niemal co trzecia czuje się ofiarą

mobbingu. Ponieważ jednak w próbie dominują osoby o najdłuższym stażu (które
stanowią niemal 60% respondentów), w badaniu w tej właśnie kategorii pojawiło się
najwięcej wskazań sytuacji mobbingowych.

7. W wielu przypadkach respondenci mają kłopoty z określeniem, czy sytuacja, w jakiej

się znajdują, może być uznana za mobbing. Stosunkowo często nie uznają się za
mobbingowanych, pomimo tego, że wskazują, iż dotyczą ich niektóre spośród
przejawów prześladowania. Wytłumaczeniem nie jest tu krótki czas prześladowania,
lecz raczej jego niska dolegliwość. Dopiero subiektywne poczucie bycia ofiarą skłania
do definiowania sytuacji jako stanu mobbingu. Jest to więc kolejne wskazanie słabości
kodeksowego ujęcia mobbingu, skoncentrowanego na długotrwałych procesach.

8. Najczęściej wskazywane formy mobbingu wynikają raczej z osobowości sprawcy, niż

są związane z pracą ofiary lub jej własnymi cechami. Na pierwszych miejscach
pojawiają się niezgodne z regułami zachowania, których celem jest wyegzekwowanie
posłuszeństwa lub podkreślenie przewagi sprawcy – krzyk, przerywanie wypowiedzi,
kwestionowanie kompetencji i decyzji ofiary, wyrządzanie krzywd finansowych.
Kiedy nie przynoszą one skutku, agresja przyjmuje postać drobnych lub poważnych
złośliwości, mających na celu dyskredytację ofiary – rozgłaszanie plotek i pomówień,
wyśmiewanie, oczernianie. Dalszym etapem jest celowe utrudnianie lub uprzykrzanie
pracy ofierze, poprzez izolację ofiary i jej miejsca pracy, zlecanie prac pozbawionych
sensu, niezgodnych z kwalifikacjami lub nadmiernie wyczerpujących. Na samym
końcu pojawiają się zachowania o charakterze przestępczym, związane z groźbami
dotyczącymi przemocy fizycznej, niszczeniem dóbr ofiary oraz przemocą seksualną.

9. Generalnie, te same zachowania częściej klasyfikowane są jako mobbing wtedy, gdy

dotyczą innych osób. Największe różnice we wskazaniach dotyczą głośnego
upominania i krzyczenia (10,9 i 14,6) oraz wyśmiewania (4,9 i 7,9).

10. Jest jednak kilka przypadków, kiedy za mobbing częściej uznawane są działania

wobec samego respondenta, niż wobec innych osób. Dotyczy to krzywd finansowych
(6,6 i 5,4), ustnych gróźb (6,8 i 6) oraz, w znacznie mniejszym stopniu, także
przemocy przez telefon, zlecania zadań poniżej kwalifikacji (w obu przypadkach
różnica 0,2%) oraz zlecania zadań nie mających znaczenia (0,1%). Nietrudno
zauważyć, że w większości przypadków wyjaśnieniem tych zależności może być fakt,
ż

e ofiara jest znacznie lepiej zorientowana w działaniach podejmowanych wobec niej

samej, niż w odniesieniu do innych osób.

9

11. Zestawienie częstotliwości występowania poszczególnych form mobbingu wobec

„nas” i wobec „innych” wygląda bardzo podobnie. Także w tym przypadku
respondenci częściej odczuwają własną krzywdę finansową, zwracają natomiast
uwagę, że inne osoby częściej są przedmiotem plotek i pomówień oraz ofiarą
wyśmiewania.

12. W kategoriach statystycznych przejawy mobbingu związane z pracą, kwalifikacjami

i wynagrodzeniem dotyczą przede wszystkim kobiet, natomiast mężczyźni spotykają
się z prześladowaniem o charakterze bardziej personalnym, osobowościowym, w tym
także (w dwóch trzecich przypadków) z bezpośrednią agresją, niszczeniem dóbr
i przemocą seksualną (choć ta ostatnia dotyczy tylko 2 przypadków).

13. Ponad połowa (56,6%) mobbingowanych osób zwracała się już do kogoś o pomoc

w tej sprawie, zwykle do przyjaciół i rodziny lub do przełożonego czy pracodawcy.
W badanej grupie nikt jednak nie wskazał sądu jako instytucji, od której oczekiwał
pomocy.

14. Wśród osób, które zwracały się o pomoc zdecydowanie dominują kobiety (74,8%).
15. Niemal 56% osób, które poprosily o pomoc, to pracownicy z najdłuższym stażem

(powyżej 15 lat).