Ewa Jarosz – Odpowiedzialność społeczna w stosunku do zjawiska przemocy wobec dzieci

Problematyka dzieciństwa i dziecka jako odrębnego zagadnienia pojawia się dopiero w ostatnich wiekach. W
końcu XIX w. ukazują się grupy dzieci w trudnych sytuacjach, ale definiowanie problemów dziecka w kategoriach
przemocy ma swoje początki w drugiej połowie XX w. przemoc występowała we wszystkich epokach, a jego
natężenie, formy i zakres się zmieniały.
W końcu XIX w. zaczęto organizować instytucjonalne inicjatywy. Pierwszą inicjatywą było Stowarzyszenie
Zapobiegania Okrucieństwa wobec Dziecka. Pierwszą formą pomocy w Polsce był Komitet Pomocy Dzieciom.
Na wpływ postrzegania dziecka w kategoriach nadużyć wpłynęło:

 Ilość obrażeń u dzieci o niewyjaśnionej przyczynie
 Ruchy społeczno-kulturowe młodzieży lat 60-siątych, które podwyższyły wartości i normy w rodzinie
 Ruchy feministyczne
 Proklamowanie Deklaracji Praw Dziecka

Skłoniło to do badań, które ujawniły rozmiary krzywdy dziecięcej, zaczęto to postrzegać jako zasadniczy problem
współczesnego życia. Problematyka ta ma charakter interdyscyplinarny (medycyna, socjologia, psychiatria itd.).
Zjawisko to jest złożone i uwidacznia się niespójność wiedzy na jego temat. Zdefiniowanie pojęcia i określenie
reakcji i sankcji społecznych należy do norm obyczajowo-kulturowych, wartości, idei dzisiejszego wychowania
społeczeństwa. Im wyższy jest poziom wiedzy społecznej, wrażliwości i świadomości tym wyższy będzie poziom
instytucjonalnej reakcji.
Wg WHO maltretowanie dziecka to zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub
państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka. Każda rozbieżność
między prawami dziecka a jego rzeczywistą sytuacją życiową jest maltretowaniem.
Powszechnie wyróżnia się przemoc

 Fizyczną
 Psychiczną

 Seksualną
 zaniedbania.

 Istnieje też przemoc instytucjonalna i strukturalna gdy działalność instytucji lub grup jest źródłem

przemocy.

Różne podejścia definicyjne dotyczące złego traktowania opierają się na kombinacji trzech czynników:

 Zachowań uznawanych za nadużycie
 Następstw
 Intencjonalności (celowości)

Większość zachowań dorosłych wobec dzieci powinna być analizowana w kontekstach społecznym,
ekonomicznym i politycznym. Zjawisko przemocy jest w większości krajów traktowane w kategoriach problemu
społecznego. Opiera się to na rozmiarach zjawiska, społecznej szkodliwości następstw i konsekwencji doznawania
nadużyć przez dzieci, występowania instytucjonalnych reakcji na zjawisko oraz określonym stanie świadomości
społecznej dotyczącej problemu.

Rozmiary
Wg statystyk kilka do kilkunastu procent dzieci doznaje przemocy. Większość rodziców stosuje kary fizyczne.
Jednak prawdziwe rozmiary zjawiska są znacznie większe, a prezentowane mają charakter szacunkowy.
Wg badań retrospektywnych 35% kobiet i 29% mężczyzn do 15 roku życia doznało przemocy seksualnej; na co
czwarte dziecko oddziałuje pornografia. A tylko ok. 5% nadużyć seksualnych jest ujawniana.
Najczęściej dochodzi do przemocy fizycznej i seksualnej; rzadziej do zaniedbań a przemoc emocjonalna jest raczej
niemożliwa do uchwycenia.
Zjawisko to dotyczy większości społeczeństw, gdy jest uważane za marginalne prawdopodobnie nie ujawnia się tej
przemocy. W Polsce rozmiary zjawiska można szacować na podstawie m.in. statystyk prawnych i opracowań
sądowych (obejmują one zwykle przypadki najdrastyczniejsze), opracowań wyroków pozbawiających władzy
rodzicielskiej czy opracowań spraw rozwodowych.
Akty złego traktowania i okrucieństwa wobec dzieci są codziennością życia w Polsce. Nadużywa się władzy
wobec nich i zaniedbuje obowiązki. Odnosi się to zarówno do opiekunów jak i instytucji.

Konsekwencje
Istotne społecznie zjawisko przemocy wobec dzieci wynika głównie z konsekwencji doznawania przez jednostkę
złego traktowania w dzieciństwie. Przemoc rodzinna wpływa na psychospołeczne funkcjonowanie jednostki,
wywołuje następstwa niemożliwe do wyrównania trwale wpływające na rozwój dziecka:

 Następstwa fizyczne (ciało, choroby, zaburzenia) – mogą nie występować
 Następstwa psychiczne (emocjonalne, społeczne, intelektualne, osobowościowe) – występują zawsze
 Następstwa bezpośrednie np. lęk, depresja

 Następstwa pośrednie/długotrwałe – naśladowanie przemocy dorosłych

Jest ścisła zależność między psychospołecznym funkcjonowaniem jednostki a traktowaniem go przez rodziców w
dzieciństwie. Poziom wpływu tych skutków zależy od indywidualnych cech psychicznych dziecka, możliwości
rozwojowych, związki z agresorem, formą i intensywnością nadużyć. Istotne są też czynniki rodzinne i
środowiskowe.
Pierwszą reakcją na przemoc jest zwykle poczucie odrzucenia, mogące się rozwinąć w kierunku neurozy lub
psychopatii. Dla dorosłego funkcjonowania istotne są konsekwencje jak: poczucie winy, zaniżona samoocena,
zachwianie poczucia wartości, zły obraz siebie, lęki, agresywność i nadpobudliwość, nerwice, depresje itp.
Są też następstwa fizyczne jak okaleczenia, kalectwo, ciąża.

Reakcje społeczne
Dużą rolę odgrywają charakter i stan reakcji społecznych na zjawisko. Reakcje społeczne (poziom świadomości) i
reakcje instytucjonalne są związane z tym zjawiskiem. Wymiar i waga problemu wpływa na powstawanie
specjalistycznych instytucji i wzrost świadomości publiczne, przyczynia się do walki z nim i ograniczania go,
wzrasta liczba wykrywanych przypadków a więc też zwiększa się zasięg pomocy ofiarom.
Społeczeństwa przechodzą przez etapy świadomości i reakcji na to zjawisko:

 Nieświadomość krzywd jakie można wyrządzić
 Odkrywanie i określanie zjawiska przemocy w danym społeczeństwie
 Zaprzeczanie i niedowierzanie, że problem istnieje
 Stopniowanie uznawanie faktu i piętnowanie go
 Uznanie konieczności podejmowania działań by chronić dzieci

Polska znajduje się na początku tego procesu. Brakuje odpowiednich danych, instytucji i regulacji prawnych
zajmujących się tym zjawiskiem. Uznanie zjawiska powinno skutkować intensyfikacją działań ograniczających
rozmiar zjawiska i jego skutków. Koszty pomijania problemu przewyższają koszty profilaktyki.
Reakcja społeczna powinna być pojmowana w aspekcie odpowiedzialności społecznej. Podejmowanie
odpowiednich i efektywnych działań wymaga zrozumienia istoty problemu. Zakres i intensywność działań
wyznacza świadomość społeczna. Skuteczność wyznacza też znajomość przyczyn występowania zachowań
przemocy:

 model Gellesa: bycie rodzicem maltretowanym w dzieciństwie, osobowość rodziców, pozycja społeczna,

stres życia, normy i wartości oraz czynniki wyzwalające zachowania – wszystkie się przenikają.

 Koncepcja Belsky’ego:

etiologia makrosystemu – zjawiska wewnątrzrodzinne, historia rozwoju, doświadczenia socjalizacyjne,
właściwości psychologiczne członków
etiologia ekosystemu – sytuacje rodziny z otaczającym je środowiskiem

 Ideologia wychowania – zestaw wartości i zasad określających pozycję, rolę i prawa dziecka

Reakcje społeczne o charakterze interwencyjnym, terapeutycznym, prewencyjnym i profilaktycznym winny być
podejmowane na wszystkich obszarach.