PEDAGOGIKA

SPOŁECZNA

- WYKŁADY -

PROWADZ

Ą

CY:

dr hab. Ryszard Bera, prof. nadzw.

Luty – czerwiec 2013

Pedagogika społeczna - wykłady

2

Spis treści

Literatura: ............................................................................................................................................................................................................3
Wykład I (19.02.2013). ........................................................................................................................................................................................3

W

YCHOWANIE I JEGO UWARUNKOWANIA

.............................................................................................................................................................3

P

RZEDMIOT I ZADANIA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ

.................................................................................................................................................3

R

OZWÓJ PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ

....................................................................................................................................................................4

Ś

RODOWISKO WYCHOWAWCZE I JEGO PODSTAWOWE KOMPONENTY

....................................................................................................................4

1.

Pojęcie środowiska. ........................................................................................................................................................................4

Wykład II (26.02.2013). .......................................................................................................................................................................................5

2.

Typologie środowiska wychowawczego. ........................................................................................................................................5

3.

Środowisko naturalne, społeczne i kulturowe.................................................................................................................................5

R

ELACJE

J

EDNOSTKA

-Ś

RODOWISKO

.................................................................................................................................................................6

1.

Środowisko jako miejsce naturalnego rozwoju jednostki................................................................................................................6

2.

Środowisko jako źródło bodźców stymulujących rozwój wychowanków. .......................................................................................6

3.

Środowisko jako układ społecznych interakcji świadomych podmiotów społecznych....................................................................7

Wykład III (5.03.2013). ........................................................................................................................................................................................7

Ś

RODOWISKO LOKALNE

–

STRUKTURA

,

FUNKCJE

,

PRZEMIANY

. .............................................................................................................................7

1.

Ustalenia pojęciowe i struktura środowiska. ...................................................................................................................................7

2.

Więzi międzyludzkie w środowisku lokalnym..................................................................................................................................8

Wykład IV (12.03.2013).......................................................................................................................................................................................9

3.

Cechy charakterystyczne społeczności miejskie i wiejskiej............................................................................................................9

R

ODZINA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

....................................................................................................................................................9

1.

Rodzina jako instytucja społeczna..................................................................................................................................................9

2.

Rodzina jako grupa społeczna........................................................................................................................................................9

Wykład V (19.03.2013)......................................................................................................................................................................................10

3.

Funkcje spełniane przez rodzinę. .................................................................................................................................................10

4.

Subiektywne i obiektywne uwarunkowania trwałości rodziny i małżeństwa. ................................................................................10

Wykład VI (26.03.2013).....................................................................................................................................................................................11

Z

ASADY ORGANIZACJI I AKTYWIZACJI ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO W PRACY SOCJALNEJ

...............................................................................11

1.

Rola pracy socjalnej w zapewnieniu rozwoju jednostki. ...............................................................................................................11

2.

Założenia i zasady pracy socjalnej. ..............................................................................................................................................12

3.

Służby społeczne..........................................................................................................................................................................13

Wykład VII (16.04.2013)....................................................................................................................................................................................13

M

ETODY PRACY SPOŁECZNO

-

WYCHOWAWCZEJ

................................................................................................................................................13

1.

Prowadzenie indywidualnych przypadków (metoda indywidualnych przypadków). .....................................................................13

2.

Metoda pracy grupowej. ...............................................................................................................................................................14

3.

Metoda organizowania środowiska...............................................................................................................................................15

Wykład VIII (23.04.2013)...................................................................................................................................................................................15

G

RUPA RÓWIEŚNICZA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

................................................................................................................................15

1.

Pojęcie grupy społecznej. .............................................................................................................................................................15

2.

Grupa rówieśnicza dzieci i młodzieży jako podmiot i przedmiot wychowania. .............................................................................16

3.

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej. ..........................................................................................................................16

S

UBKULTURY MŁODZIEśOWE

...........................................................................................................................................................................16

Wykład IX (7.05.2013).......................................................................................................................................................................................17

Z

AGADNIENIA UCZESTNICTWA W ZAJĘCIACH SPOŁECZNO

-

KULTURALNYCH

...........................................................................................................17

1.

Pojęcie wychowania równoległego i edukacji równoległej............................................................................................................17

2.

Problemy czasu wolnego w ujęciu pedagogiki społecznej. ..........................................................................................................17

3.

Funkcje czasu wolnego. ...............................................................................................................................................................18

Wykład X (14.05.2013)......................................................................................................................................................................................18

B

EZROBOCIE I UBÓSTWO JAKO ISTOTNA KWESTIA SPOŁECZNA

...........................................................................................................................18

1.

Pojęcie bezrobocia i jego rodzaje. ................................................................................................................................................18

2.

Zakres i czynniki kształtujące bezrobocie w Polsce. ....................................................................................................................19

3.

Społeczne i indywidualne skutki bezrobocia.................................................................................................................................19

Wykład XI (28.05.2013).....................................................................................................................................................................................20

N

IETOLERANCJA ZAGROśENIEM ŁADU SPOŁECZNEGO

........................................................................................................................................20

1.

Pojęcie tolerancji...........................................................................................................................................................................20

2.

Istota nietolerancji w życiu społecznym. .......................................................................................................................................20

Wykład XII (4.06.2013)......................................................................................................................................................................................21

A

GRESJA I KONFLIKTY W śYCIU SPOŁECZNYM

....................................................................................................................................................21

1.

Pojęcie agresji. .............................................................................................................................................................................21

2.

Źródła i uwarunkowania agresji. ...................................................................................................................................................21

3.

Istota konfliktu społecznego..........................................................................................................................................................21

Pedagogika społeczna - wykłady

3

Literatura:

1.

Ryszard Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1985.

2.

Aleksander Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1982.

3.

Helena Radlińska, prace nt. pedagogiki społecznej.

4.

T. Pilch, D. Lalak, Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Warszawa 1995.

5.

Stanisław Kawula, Pedagogika społeczna. Dokonania – aktywność – perspektywy, Toruń 2001.

6.

A. Radziwicz-Winnicki, Pedagogika społeczna, Warszawa 2009.

7.

E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna.

8.

Seroczyński, skrypt dot. pedagogiki społecznej.

Wykład I (19.02.2013).

W

YCHOWANIE I JEGO UWARUNKOWANIA

Definicja „wychowania” zależy od nurtu filozoficznego, w jakim obraca się jej twórca.
Wychowanie można traktować jako proces oraz wynik. Proces jest sekwencją zmian zachodzących przez całe ludzkie
życie.

Czynniki wpływające na proces wychowania:

•

Dyspozycje wrodzone – np. psychiczne;

•

Środowisko – rodzina, znajomi;

•

Działalność wychowawcza;

•

Aktywność własna.

P

RZEDMIOT I ZADANIA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ

Określa się pedagogikę społeczną jako subdyscypliny pedagogiki. Wraz z rozwojem nauki zaczęła się ona wyodrębniać
jako nurt, a potem stała się jej subdyscypliną.

Pedagogika społeczna zajmuje się problematyką środowiskowych uwarunkowań wychowawczych oraz warunków
umożliwiających zaspokojenie potrzeb rozwojowych jednostek i grup społecznych w poszczególnych fazach
rozwojowych człowieka.

Spośród kilku czynników mających wpływ na rozwój osobowości ludzkiej (ustrój psychosomatyczny, środowisko życia,
instytucje wychowawcze i własna praca jednostki nad sobą), pedagogika społeczna koncentruje uwagę na dwóch z nich
– tj. środowisku życia człowieka oraz instytucjach wychowawczych. Czynniki te traktują łącznie, jednak przedmiotem
badań pedagogiki społecznej nie stanowią określonych dziedzin rzeczywistości lub aktywności ludzkiej (jak szkoły,
placówki opiekuńcze, domy kultury), lecz środowiskowe uwarunkowanie tych dziedzin naszej rzeczywistości. Słowem są
nimi instytucje wychowania pośredniego i bezpośredniego w ich uwarunkowaniu środowiskowym, korygowanym
wysiłkiem społecznym o charakterze wychowawczym.

Tak więc pedagogika społeczna jako subdyscyplina nauki o edukacji koncentruje się na problematyce środowiskowych
procesów wychowawczych oraz ich analizie warunków i czynników umożliwiających zaspokojenie potrzeb rozwojowych
człowieka w różnych sytuacjach życiowych i formach działania.

Pedagogika społeczna opierając się na badaniach empirycznych, a więc doświadczeniu, analizuje wpływy
wychowawcze, których źródłem jest środowisko oraz ustala zasady organizowania środowiska w punktu widzenia
potrzeb wychowawczych.

Ped. społ. jest zarazem pedagogiczną teorią i praktyką środowiska w tym sensie, że traktuje wszystkie instytucje
społeczne jako środowisko ludzkiego życia oraz dostrzega w nich i sugeruje im intencjonalną działalność wychowawczą.

W różnych instytucjach oraz w różnych formach życia społecznego ped. społ. poszukuje sił społecznych, których
dynamizowanie ma uaktywnić ludzi, a także uczyć ich opanowywania i rozwiązywania trudności.

Pedagogika społeczna - wykłady

4

Ped. społ. interesuje się tym, co i w jaki sposób można zmienić (ulepszyć) w różnych środowiskach
i instytucjach, aby optymalizować proces wychowawczy, dlatego ustala cele, zadania oraz sposoby ich realizacji.

Pedagogika społeczna spełnia dwa podstawowe zadania:

I.

Opisuje postępowanie społeczno-wychowawcze jednostek i grup ludzkich oraz instytucji w środowisku na
podstawie analizy rzeczywistych faktów i zjawisk;

II.

Projektuje działalność społeczno-pedagogiczną i kulturalną oraz socjalną poprzez wypracowanie wzorów
rzeczywistości, do której należałoby dążyć. Ped. społeczna nie mówi „jak być powinno”, lecz stwierdza „jak być
może”.

R

OZWÓJ PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ

Na rozwój ped. społecznej miała wkład psychologia eksperymentalna tworzona przez Wilhelma Wundta i empiryczne
dochodzenie do prawdy, a potem przekładania tego na mierzalne czynniki. Teoria ewolucji Darwina miała wkład w ped.
naturalistyczną Spencera, postawiła podstawy (fundamenty) pod nią.

Burzliwe zmiany w życiu społecznym w XIX i XX wieku, rozwój nauk psychologii, socjologii itp. wpłynęły na początek i
rozwój ped. społecznej.

Ś

RODOWISKO WYCHOWAWCZE I JEGO PODSTAWOWE KOMPONENTY

1.

Pojęcie środowiska.

Helena Radlińska podkreśla, że pedagogika społeczna interesuje się wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska,
wpływem warunków bytu i kręgów kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu
wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzaniu środowisk siłami człowieka w imię ideału.

Radlińska przez środowiska życia rozumiała zespół warunków, wśród których bytuje jednostka i czynników
przekształcających jej osobowość, oddziaływujących stale lub przez dłuższy czas.

Wg tej koncepcji środowisko jest względnie stałe, podczas gdy otoczenie ulega zmianie, jest bardziej dynamiczne.

Z kolei Ryszard Wroczyński zauważył, że przy definiowaniu środowiska należy przyjąć nie trwałość jego składników, ale
ich realne oddziaływanie. Wg niego nie wszystkie składniki środowiska oddziaływają na nas w sposób jednostkowy, ich
wpływ zależny jest od wielu czynników charakteru i rodzaju tych składników, stopnia znaczenia ich dla życia jednostki
oraz struktury psychofizycznej jednostki.

Siła oddziaływania poszczególnych czynników środowiska nie zależy od tego, czy kontakty z nim są trwałe, czy
przelotne. Przelotna, czy jednorazowa styczność z osobami lub sytuacjami może wywrzeć na życie jednostki wpływ
znacznie większy niż trwałe kontakty społeczne, to może niekiedy być wpływ decydujący.

Środowisko, zatem to składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i wywołują określone
reakcje psychiczne, natomiast otoczenie jest pojęciem szerszym, oznacza całą zewnętrzną strukturę niezależnie od
tego, czy jest ona trwała, czy zmienna, i czy stanowi źródło bodźców rozwojowych.

Aleksander Kamiński rozwija i dopełnia koncepcję Wroczyńskiego pisząc, że środowiskiem życia człowieka nazywamy
te elementy otaczającej struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na jednostkę stale lub przez
dłuższy czas, lub krótko, lecz ze znaczną siłą jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących ją podniet.

W ujęciu bardziej szczegółowym, w ujęciu Kamińskiego środowisko wychowawcze jest częścią obiektywnego
środowiska społecznego wraz z jego podłożem przyrodniczym i kontekstem kulturowym, tworzą je osoby, grupy
społeczne i instytucje pełniące (zachęcające) jednostki i grupy dzieci, młodzieży, dorosłych do przyswajania wartości
moralnych i zgodnych z nimi zachowań społecznych, odpowiadających ideałowi wychowawczemu społeczeństwa.

Pedagogika społeczna - wykłady

5

Wykład II (26.02.2013).

2.

Typologie środowiska wychowawczego.

Pełny obraz środowiska wychowawczego uzyskujemy poprzez jego typologie i klasyfikacje. Wg H. Radlińskiej występują
3 pary środowisk:

I.

Bezpośrednie i szersze (przestrzenne);

II.

Obiektywne (to, po co jednostka sięgnąć może, np. instytucja pomocy, z których dotychczas nie korzystała)
i subiektywna (to, czego wpływ jednostka odczuwa);

III.

Materialne i niematerialne, zwane „niewidzialnym” (zwyczaju, obyczaje, wierzenia, idee normy moralno-
społeczne).

Ze względu na sposób powstawiania środowiska, możemy wyróżnić środ. naturalne (powstaje spontanicznie, jak
rodzina, grupa rówieśnicza, społeczność lokalna) oraz środ. Intencjonalne, tworzone przez człowieka, np. placówki
opiekuńcze, wychowawcze, wspomagające rozwój.

Innym podziałem, typologią środowiska może być wyróżnienie środowisk ze względu na występujące w nim bodźce:
naturalne (przyrodnicze), społeczne i kulturowe.

Ze względu na cechy terytorialne i demograficzne wyróżnić możemy środ. miejskie i wiejskie.

3.

Środowisko naturalne, społeczne i kulturowe.

A.

Środ. naturalne, czyli układ geograficzny, obejmuje ono te elementy naszego otoczenia, które są dziełem
natury, których istnienie nie wymagało interwencji człowieka. Często określamy je mianem „środowiska
fizycznego”. Środ. naturalne to ziemia wraz z jej zasobami, ukształtowanie powierzchni, klimat, flora i fauna.

B.

Środ. społeczne, które stanowią ludzie i relacje pomiędzy nimi.

Pedagogikę społ. interesuje empiryczny obraz środ. społ., czyli konkretnie funkcjonujące środowisko i jego
wychowawcze oddziaływanie. Z tego punktu widzenia, możemy wyróżnić następujące elementy środ. społ.:

••••

Rozmieszczenia ludności i gęstość zaludnienia, od których zależy częstotliwość i różnorodność
kontaktów społecznych;

••••

Struktura zawodowa ludności, świadcząca o poziomie jej życia społecznego i ekonomicznym
zróżnicowaniu;

••••

Relacje poszczególnych grup wieku, wskazująca na dynamizm biologiczny ludności;

••••

Poziom i struktura wykształcenia ludności;

••••

Stan życia organizacyjnego, wyrażający się w liczbie i rodzajach zrzeszeń oraz intensywności ich
funkcjonowania;

••••

Poziom świadomości społ. i formy zachowania;

••••

Stan zdrowia ludności i higiena;

••••

Dynamika ekonomicznych przeobrażeń;

••••

Integracja społ.

C.

Środ. kulturowe to oddziałujące na osobnika elementy dorobku historycznej działalności człowieka; dorobek
ten obejmuje wytwory działalności człowieka, sposoby ich przeżywania (reakcje). W pierwszym przypadku
mówimy o dobrach kultury, w drugim o reakcjach na te dobra. Reakcja człowieka na dobra kultury
(przeżywanie) może być różne, uzależnione jest od wrażliwości i sposobu przeżywania. Sposób przeżywania
dóbr kult. jest również rezultatem historycznego rozwoju człowieka i miarą poziomu jego rozwoju.

Do empirycznych składników środ. kulturowego zaliczamy:

•

Wytwory kultury materialnej, np. budownictwo, urządzenia komunikacyjne, które odzwierciedlają warunki
życia ludności, zakres i możliwości kontaktów;

•

Wytwory kultury duchowej: wierzenia, obyczaje, zwyczaje, normy społeczno-moralne przyjęte
w środowisku;

•

Placówki służące zaspokojeniu społ. i kulturowych potrzeb człowieka – kluby, teatry, czytelnie, galerie
obrazów itp.;

•

Poziom i rodzaje potrzeb wyrażające się w udziale w życiu społ. i kulturowym – czytelnictwo, formy społ.
i towarzyskich kontaktów, udział w koncertach, przedstawieniach teatralnych itp.,

•

Stosunek do dóbr kulturalnych – zainteresowania i reakcje ludności.

Pedagogika społeczna - wykłady

6

Do poprawnego rozumienia procesów wprowadzania w kulturę jednostek i grup społ. należy rozróżniać pojęcie
„udostępniania kultury” i „upowszechniania kultury”.

„Udostępnianie kultury” polega na wysiłkach ustawodawczych, organizacyjnych, finansowych powodujących
powstawanie instytucji i placówek zaopatrzonych w odpowiednie środki działania, jak lokale, sprzęt, budżet.

Natomiast „upowszechniania kultury” polega na zabiegach powodujących budzenie zainteresowań
i potrzeb w zakresie określonych wartości kultury oraz pragnienia „zdobycia” (interioryzacji tych wartości).

Tak więc „udostępnianie kultury” to czynności techniczne i organizacyjne, natomiast „upowszechnianie kultury” to
zadanie wychowawcze, polegające na budzeniu „apetytu”, „smaku” kultury.

Wyróżnić można następujące odmiany kultury:

•

Kultura ludowa, nacechowaną spontanicznością i amatorstwem;

•

Kultura reprezentacyjna, eksponująca wartości o zasięgu ogólnokrajowym i światowym, realizowana przez
profesjonalnych twórców i odtwórców oraz popularyzowana przez szkołę;

•

Kultura masowa, emitowana przez media, dostosowująca się do gustów najszerszej publiczności.

R

ELACJE

J

EDNOSTKA

-Ś

RODOWISKO

1.

Środowisko jako miejsce naturalnego rozwoju jednostki.

Tak środowisko traktuje grupa przedstawicieli ped. społ., która uważa, że wychowanie człowieka polega na
pielęgnowaniu jego naturalnego rozwoju, czyli na stwarzaniu mu warunków do jak najpełniejszego rozwinięcia
wrodzonych cech i właściwości.

Wspomaganie rozwoju jest, więc możliwe wówczas, gdy z jednej strony odkryje się owe cechy, a z drugiej, gdy rozpozna
się środowisko i usunie z niego wszystkie te składniki, które rozwojowi mogą zagrażać, które mogą go hamować lub
wypaczać.

Człowiek jest tu ujmowany jako jedność bio-socjo-kulturowa. Środ. jako podłoże, z którego czerpie dla rozwoju składniki:
materie, energię i informacje, powinna dostarczać je w jak najlepszym składzie i w jak najodpowiedniejszej formie.

Wyróżnić tu można dwa nurty – psychopedagogiczny i socjopedagogiczny.

W nurcie psychopedagogicznym diagnozowaniem obejmuje się przede wszystkim potrzeby osób wspomaganych, ich
umiejętności w zakresie przystosowania się do środowiska, ich frustracje, lęki, niepokoje, czy wreszcie oczekiwania w
zakresie

różnych

form

pomocy.

Środowisko

jest

tu

traktowane

wąsko

i

utożsamiane

z wychowawczą w układzie: wychowawca-wychowanek, doradca-radzący się, wspomagający-wspomagany.

Praktycznie wspomaganie rozwoju polega na zapewnianiu psychicznego wsparcia, ciepła, poczucia bezpieczeństwa.
Tym samym powinno sprzyjać rozładowaniu napięć psychicznych i stresów wychowanków.

Drugi nurt – socjopedagogiczny, dokonuje diagnozy środowiska w aspekcie jego funkcji we wspomaganiu rozwoju
wychowanków. Dokonuje się tu różnych pomiarów przy użyciu skal i mierników, aby udoskonalić funkcjonowanie
środowiska, aby rozwój wspomaganego przebiegł bez zakłóceń.

W nurcie tym sporządzono obszerne opisy modelowych środowisk wychowawczych, jak i pojedynczych placówek
i instytucji. Przyjmowano cały czas, iż najbardziej pożądanym dla życia wychowanków byłoby środ. naturalne, stąd
analizowanie tych czynników i ich modyfikowanie tych, które zakłócają funkcjonowanie tego środowiska.

2.

Środowisko jako źródło bodźców stymulujących rozwój wychowanków.

W myśl tej koncepcji środowisko powinno dostarczać przewidzianej i z góry zdefiniowanej pulo bodźców stymulujących
i modelujących rozwój jednostek. Relacje między wspomaganym wychowankiem a środowiskiem mają charakter
przyczynowo-skutkowy. Stąd liczba, rodzaj rozwoju decyduje o kierunku, czyli o poziomie rozwoju wychowanka.

W tym ujęciu człowiek traktowany jest jako istota zewnątrzsterowna, całkowicie podatna na stymulujące lub hamujące go
bodźce.

Pedagogika społeczna - wykłady

7

Pedagog społeczny musi zabiegać, aby środowisko dostarczało jak najwięcej pożądanych wzorów, sytuacji , zadań,
ocen, zachęt, aby rozwój wychowanka przebiegał intensywnie i zgodnie z przyjętym ideałem, wizją modelową.

3.

Środowisko jako układ społecznych interakcji świadomych podmiotów społecznych.

W tej koncepcji pedagog nie koncentruje się na poznaniu struktury środowiska, lecz dążeniu do zrozumienia, jakie

znaczenie nadają jednostki swemu środowisku i występującym w nim zjawiskom materialnym i niematerialnym (mity,
obrzędy, zwyczaje, przepisy prawne), jak postrzegają one instytucje, organizacje o innych ludzi oraz jaką wartość
przypisują zachodzącym w środowisku faktom, zdarzeniom i procesom.

W tym ujęciu rozwój jest procesem „stawania się” człowiekiem w procesie rozwiązywania przez niego życiowych

problemów. Całość działań jest społeczną interakcją, a jej sens sprowadza się do tego, że ludzie działając muszą brać
pod uwagę zarówno okoliczności, które te działania uniemożliwić, jak i te, które mogą je ułatwić. Jednym muszą stawić
czoła, inne wykorzystać jako wspierające ich rozwój. Pedagog społ. oferuje swoją pomoc, która podlega ocenie
wspomaganego, jest to proces wzajemnego dopasowywania się doradcy i radzącego się, opiekuna i podopiecznego.

Wykład III (5.03.2013).

Ś

RODOWISKO LOKALNE

–

STRUKTURA

,

FUNKCJE

,

PRZEMIANY

.

1.

Ustalenia pojęciowe i struktura środowiska.

Środowisko lokalne oprócz zbiorowości społecznej zamieszkującej niewielki, względnie zamknięty obszar oznacza
również cały system instytucji służących organizacji życia zbiorowego takich jak: kościół, szkoła, instytucje usługowe,
urządzenia socjalne lub rekreacyjne oraz mechanizmy regulujące zachowanie jednostkowe i stosunki międzyludzkie,
a więc obyczajowość, normy moralne, autorytety i wzory zachowań.

Należy, zatem stwierdzić, że środowisko lokalne ma sens terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, kulturowy
i regulujący.

Środ. lokalne charakteryzuje się przede wszystkim tym, że:

•

Ma granice terytorialne i zazwyczaj własną infrastrukturę materialno-instytucjonalną (instytucje i urządzenia
edukacyjne, kulturowe, socjalne, usługowe i inne);

•

Współwystępują tu grupy o charakterze wspólnotowym i stowarzyszeniowym;

•

Mieszkańcy są świadomi swej przynależności do społeczności lokalnej i swojego „osadzenia” w określonych
ramach terytorialnych;

•

Występuje tutaj poczucie jedności i wspólne działanie, przeważnie w przypadku jakiś zagrożeń, ewidentnego
naruszenia norm regulujących życie społeczne, pojawiania się trudnych sytuacji losowych;

•

Istnieje tutaj system kontroli społ. przeważnie bez udziału profesjonalnych funkcjonariuszy;

•

Funkcjonują tu jawne siły społeczne (jednostkowe – wolontariusze, i zbiorowe w postaci samorządu
osiedlowego, lokalnych ogniw stowarzyszeń społecznych itp.);

•

Wśród dzieci i młodzieży nasilone są kontakty osobowe, występują przyjaźnie, czasami powodują zbliżenia ich
rodziców i krewnych;

•

Sieć stosunków rzeczowych i osobowych nie ingeruje w sferę życia prywatnego, ale służy jego wzbogaceniu,
daje poczucie bezpieczeństwa i komfort psychiczny.

Do właściwości kreujących siły wychowawcze środowiska i tworzących system socjalizacji członków społeczności
lokalnej należą:

•

Tożsamość etniczna, religijna, kulturowa;

•

Zasada odrębności, izolacji, kontroli grupy nad jednostką i powszechnej identyfikacji członków;

•

Jednolitość (względna ekonomiczna i zawodowa).

Pedagogika społeczna - wykłady

8

2.

Więzi międzyludzkie w środowisku lokalnym.

W środowisku lokalnym występują dwa typy zbiorowości społecznych – wspólnota i stowarzyszenie.

Wspólnota jest takim typem zbiorowości społecznej, który powstaje w sposób naturalny, spontaniczny i w którym
dominują więzi osobiste, stosunki pokrewieństwa, związki rodowe i więź sąsiedztwa. Do cech charakterystycznych
wspólnoty zaliczyć można:

•

Przynależność jest zdeterminowana urodzeniem;

•

Organizacja jest wynikiem aprobaty społecznej i jest nieformalna;

•

Cele są nieartykułowane i nie mają postaci pisemnej;

•

Struktura, organizacja i członkowie są określeni zasadami tradycji i poczuciem przynależności;

•

Rządzą w niej uznawane za właściwe wzory zachowań, obowiązuje grupowy konformizm;

•

Istnieje system kontroli społecznej.

Stowarzyszenie jest odmienną zbiorowością, grupą celową, powołaną świadomie do zrealizowania określonych zada, do
cech charakteryzujących stowarzyszenie zaliczyć można:

•

Przynależność dobrowolną;

•

Jest

grupą

zorganizowaną

wg

reguł

formalnych;

•

Posiada określone cele;

•

Ma

strukturę,

organizacje

wewnętrzną

i członków;

•

Kieruje się ustalonymi wzorami zachowań;

•

Posługuje się ustalonymi sankcjami wobec
członków.

Głównym spoiwem społeczności lokalnej jest więź społeczna. Więź społ. to zorganizowany system stosunków,
instytucji, środków kontroli społecznej skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość
zdolną do trwania i rozwoju.

We wspólnocie więzi społ. mają charakter osobowy, emocjonalny, wiążą ludzi osobistą, aprobującą znajomością
i istnieją niezależnie od występowania doraźnego, fizycznego kontaktu członków grupy. Jest to, zatem więź osobowa.

W stowarzyszeniu występuje więź budowana na poczuciu wspólnoty interesów. Wzajemne są świadczenia rzeczowe,
wymiana usług, czy wspólne interesy (więzi rzeczowe).

Stopień istnienia danej zbiorowości lokalnej oznacza istnienie rosnącej lub malejącej siły więzi społ. rosnącej lub
malejącej świadomości osobistych powiązań i zależności od otoczenia, rosnącego lub malejącego znaczenia wzorów
zachowań i sprawowanie kontroli nad jednostką w jej własnych odczuciach.

W przedstawionych zjawiskach mieszczą się dwa klasyczne warunki kształtowania się więzi społ.: styczność
przestrzenna i łączność psychiczna.

Styczność przestrzenna, czyli postrzeganie obecności drugiego człowieka jako pewnej stałej, to świadomość
potencjalnego ustawicznego kontaktu z drugim konkretnym człowiekiem, to wreszcie postrzeganie jego „wpisania” do
naszej przestrzeni życiowej.

Dlatego pedagogika społeczna nie przypisuje miana środowiska lokalnego zbiorowości wielkiego miasta.
W graniach wielkiego miasta może ukształtować się wiele środowisk lokalnych, zaś całe wielkie miasto odpowiadać
może pojęciu środowiska okolicznego.

Drugim warunkiem istnienia więzi w społeczności lokalnej jest łączność psychiczna, która oznacza nawiązanie
kontaktów trwałych, związków bezinteresownych z innymi ludźmi ze swojego środowiska lokalnego, które dyktowane
jest społeczną naturą człowieka lub wyrozumowaną dyrektywą wzajemnej służebności, niezbędności.

Łączność psychiczna rodzi się na gruncie swoistej identyfikacji, czyli utożsamiania się z innymi ludźmi na płaszczyźnie:
etnicznej, zawodowej i religijnej.

Pedagogika społeczna - wykłady

9

Wykład IV (12.03.2013).

3.

Cechy charakterystyczne społeczności miejskie i wiejskiej.

Do klasycznych cech społeczności miejskiej możemy zaliczyć:

•

Uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie młodzieży, w dużej liczbie grup celowych;

•

Dominacja więzi rzeczowych w życiu społecznym i powierzchowny charakter stosunków międzyludzkich;

•

Obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów;

•

Bezosobowa i nierygorystyczna kontrola społeczna. Dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych;

•

Anonimowość życia i działania;

•

Zanik instytucji sąsiedztwa. śycie towarzyskie regulowane raczej kryteriami zawodowymi niż terytorialnymi;

•

Tolerancja wobec różnic, racjonalizacja myślenia i sekularyzacja (zeświecczenie) zachowań obyczajowych;

•

Wielka ruchliwość przestrzenna i możliwości dla awansu i przemieszczeń społecznych;

•

Ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego.

Charakterystyka cech środowiska wiejskiego:

•

Mała zbiorowość i ograniczenie przestrzenne;

•

Poczucie jedności i poczucie względnej izolacji;

•

Dominacja rolniczego charakteru pracy i instytucji;

•

Społeczny charakter instytucji obsługi i kultury;

•

Specyficzny układ autorytetów osobowych i instytucjonalnych;

•

Dominacja przyrody i przyrodniczy rytm życia zawodowego;

•

Kultura ludowa i folklor jako ważne składniki świadomości;

•

Presja zewnętrzna świata informacji i kultury;

•

Postępująca dezintegracja więzi pod wpływem czynników migracyjnych, urbanizacyjnych i kulturowych;

•

Narastające konflikty wewnętrzne międzypokoleniowe;

•

Szczególna rola szkoły i nauczyciela.

R

ODZINA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

1.

Rodzina jako instytucja społeczna.

Rodzina jako instytucja spełnia określone funkcje, tzn.:

•

Posiada zakres spraw, które powinna rozwiązywać, są również określone czynności niezbędne do załatwienia
tych spraw;

•

Ustalone są role społeczne, np. męża, ojca, dziecka itp.;

•

Członkowie rodziny dysponują środkami niezbędnymi do realizacji zadań;

•

Istnieje możliwość dysponowania sankcjami wobec członków rodziny.

Rodzina ze względu na doniosłość jest chroniona prawem – konstytucja, kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawy itd.
Rodzina jako jedna z podstawowych instytucji społecznych na przestrzeni całej historii reguluje stosunki między płciami,
reprodukcje ludności, wychowanie dzieci oraz współzależność wieku, płci i pokrewieństwa.

Formalny charakter rodziny jako instytucji może wynikać nie tylko z sankcji prawnej, ale także religijnej, obyczajowej, czy
też kilku jednocześnie.

Regulacjom i sankcjom społecznym podlegają zwłaszcza następujące aspekty życia rodziny:

I.

Sposób zawierania małżeństwa;

II.

Sama forma małżeństwa;

III.

Czas trwania małżeństwa, warunki jego rozwoju i ewentualnie rozwiązania;

IV.

Wzajemne obowiązki i uprawnienia małżonków;

V.

Obowiązki i prawa rodziców względem dzieci;

VI.

Obowiązki i prawa dzieci względem rodziców.

2.

Rodzina jako grupa społeczna.

Grupa społeczna nie jest arytmetycznym zbiorem ludzi, lecz jest to taka zbiorowość, która posiada wyraźną strukturę,
więź społeczną oraz określone elementy wyróżniające ją spośród innych zbiorowości.

Pedagogika społeczna - wykłady

10

Rodzina jest jedną z podstawowych grup społecznych, grupą ludzi złączonych więzami małżeństwa
i rodzicielstwa, prowadzącą odrębne gospodarstwo domowe, w rodzinie odbywa się współdziałanie jej członków,
pełniących rolę męża i żony, matki i ojca, syna i córki, brata i siostry. Rodzina tworzy i przechowuje wspólną kulturę.
W definicji podkreślić należy następujące cechy:

•

Pierwotność i powszechność występowania;

•

Niewielkie rozmiary – od dwóch do kilkunastu osób;

•

Naturalne więzi – małżeństwo i rodzicielstwo;

•

Wspólne zamieszkanie;

•

Wspólne gospodarstwo domowe;

•

Publiczne usankcjonowanie stosunków wewnętrznych – przez prawo, obyczaj, religię;

•

Duża społeczna doniosłość spełnianych zadań – prokreacji i socjalizacyjne.

Wykład V (19.03.2013).

3.

Funkcje spełniane przez rodzinę.

I.

Utrzymania ciągłości biologicznej społeczeństwa, co wymaga płodzenia dzieci i ich pielęgnacji, kształcenia
i wychowywania. Zaspokojenie popędu seksualnego jest intymna potrzebą małżonków, dążenie do posiadania
dzieci jest także dążeniem czysto osobistym. Dziecko staje się jednakże przedmiotem zainteresowania szerszych
zbiorowości i rodzin bliskich, dlatego też rodzice muszą zapewnić opiekę, warunki rozwoju i przygotowanie go do
życia w społeczeństwie.

II.

Funkcja materialno-ekonomiczna wiąże się bezpośrednio z prowadzeniem gospodarstwa domowego,
zaspokojenia potrzeb bytowych rodziny, gromadzeniem majątku oraz możliwości rozwoju dzieci i własnej starości.

III.

F. socjalizacyjno-wychowawcza polegająca na utrzymaniu ciągłości kulturalnej przez przekazywanie
potomstwu języka, obyczajów, wzorów zachowań w procesie socjalizacji (uspołecznienia) dziecka. Ciągły
kontakty z matką, ojcem, z rodzeństwem służy kanalizowaniu popędów i potrzeb naturalnych, panowaniu nad
nimi i zaspokajaniu ich w sposób określony kulturą. A więc dziecko uczy się zaspokajania potrzeb naturalnych,
spożywania posiłków, reagowania na obecność innych osób w sposób przyjęty w danej zbiorowości. Tak więc
w rodzinie dziecko uczy się grzeczności, oceniania postępowania własnego i innych, internalizuje (przyswaja,
uzewnętrznia) kryteria ocen moralnych, prestiżu społecznego, zdobywa zasób utrwalonych wyobrażeń o świecie
i ludziach, które przez całe życie będzie bezrefleksyjnie traktować jako oczywiste.

IV.

F. emocjonalno-eksperysjna – rodzina zapewnia jednostkom zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb
intymnego współżycia, potrzeb zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, wyzbycia się doznanych upokorzeń, daje
poczucie bezpieczeństwa – słowem, stwarza możliwość odzyskania tej równowagi emocjonalnej, utrzymania tej
równowagi, a tym samym utrzymania integracji osobowości.

V.

Rodzina nadaje pozycję społeczną swoim dzieciom wraz z przekazywaniem dziedzictwa kulturowego.
W społeczeństwach współczesnych, mniej niż kiedyś w społeczeństwach feudalnych, czy kastowych, urodzenie
decydowało o losie i pozycji jednostki, niemniej jednak i obecnie pozycja rodziców, stan ich posiadania, poziom
wykształcenia, czy miejsce zamieszkania są czynnikami, które w istotny sposób wpływają na karierę potomstwa.

VI.

Rodzina sprawuje kontrolę nad postępowaniem swoich członków. Spójna, zrównoważona rodzina zapobiega
skutecznie odchyleniom od norm zachowania, zła opinia jednego dziecka zagraża powodzeniu życiowemu
rodzeństwa, np. alkoholizm ojca jest zgubny dla całej rodziny, natomiast dobra opinia rodziców jest rekomendacją
dla dzieci.

4.

Subiektywne i obiektywne uwarunkowania trwałości rodziny i małżeństwa.

Spójność wewnętrzna małżeństwa i rodziny utrzymuje się pod wpływem sil zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne.

Do sił wewn. należą:

•

Miłość wzajemna;

•

Poczucie obowiązku wobec współmałżonka i dzieci;

•

Wspólne dążenie do awansu, kariery, urządzenia się;

•

Troska o wspólne mieszkanie, gospodarstwo domowe, opieka nad dziećmi;

•

Świadome lub nieświadome dążenie do spełnienia oczekiwań środowiska, szerszej rodziny i gr. społecznych;

•

Dążenie do spełnienia własnych marzeń z okresu narzeczeństwa;

•

Możliwość harmonijnego rozwoju osobowości.

Pedagogika społeczna - wykłady

11

Siły zewn. spójności małżeństwa:

•

Sankcje religijne uniemożliwiające niekiedy rozejście się;

•

Nacisk opinii społecznej lub system sankcji, który odmawia uznanej pozycji w społeczeństwie osobom
z małżeństw rozbitych;

•

Nacisk warunków ekonomicznych;

•

Wymagania środowiska społecznego, co do opieki nad dziećmi.

Działanie tych sił wewn. i zewn. przyczynia się do osiągnięcia sukcesu w małżeństwie.

Przez sukces w małżeństwie rozumieć należy zdobycie szczęścia osobistego, tzn. pełnego przystosowania małżonków,
zharmonizowania

osobowości,

uzyskania

satysfakcji

seksualnej,

osiągnięcia

równowagi

emocjonalnej

i zadowolenia uczuciowego, zadowolenia ze wspólnie realizowanych celów małżeństwa, powodzenia w ich realizacji.

Rodzina, która pomyślnie rozwiązuje swoje własne problemy, kierując się chęcią utrwalenia swojej wspólnoty nazywamy
rodzinami funkcjonalnymi. W rodzinie funkcjonalnej dzieci mają spełnione potrzeby niedostatku: fizjologiczne,
bezpieczeństwa, przynależności, szacunku i miłości oraz uczuciowego wsparcia, co pozwala na realizacje potrzeby
samourzeczywistnienia.

W rodzinie funkcjonalnej:

I.

Dziecko jest cenne przez sam fakt, że się urodziło. Dzieci odczuwają, że są cenione przez swoich rodziców i to
staje się podstawą ich poczucia własnej wartości.

II.

Dzieci są bezbronne i rodzice chronią je przed przemocą fizyczną, emocjonalną, seksualną.

III.

Niedoskonałość jest częścią natury, a w funkcjonalnej rodzinie jej członkowie wiedzą o tym i pomagają dziecku
naprawiać błędy, uczyć zasad i jak postępować, gdy się je złamie.

IV.

Rodzice troszczą się o zaspokojenie rosnących potrzeb dziecka i uczą je jak te potrzeby zaspokajać.

V.

Niedojrzałość dziecka jest uznawana za jego naturalną cechę, a rodzice wiedzą czego spodziewać się po dziecku
na każdym poziomie rozwoju.

Rodziny, które nie potrafią wypełnić swych funkcji wystarczająco dobrze nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi.
Dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłożem napić i frustracji. Dysfunkcjalność może być
całkowita, co oznacza kompletne niepowodzenia rodziny i muszą ją zastąpić tzw. rodziny zastępcze, i dysfunkcja
częściowa

przejawiająca

się

w

niepowodzeniach

w

walce

z

kryzysem

i

nie

zaspokojeniem

w pełni potrzeb rozwojowych dziecka.

Rodzina dysfunkcyjna:

I.

Drogocenność dziecka nie jest mu uświadamiana, natomiast dziecko bombardowane jest informacjami
podkreślającymi jego mniejszą wartość niż innych członków rodziny.

II.

Bezbronność dziecka jest nadużywana. Rodzice nie chronią dziecka i nie uczą go, jak unikać wykorzystywania
i poniżania przez innych.

III.

Niedoskonałość – dzieci są za nią atakowane. Często nikt ich nie uczy, jak zachowywać się poprawnie.

IV.

W przypadku zależności od rodziców występuje albo nadmierna nadopiekuńczość, albo też dzieci są atakowane
za posiadanie i wyrażanie swych pragnień, często też pragnienia te są ignorowane.

V.

Niedojrzałość – rodzice pozwalają dzieciom zachowywać się mniej dojrzale niż na ich wiek przystało, albo
domagają się zachowań przesadnie dojrzałych.

Wykład VI (26.03.2013).

Z

ASADY ORGANIZACJI I AKTYWIZACJI ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO W PRACY SOCJALNEJ

1.

Rola pracy socjalnej w zapewnieniu rozwoju jednostki.

Wg H. Radlińskiej synonimem pracy socjalnej jest praca społeczna, która polega na wydobywaniu
i pomnażaniu sił ludzkich, ich usprawnieniu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi.

Wg obecnych standardów europejskich, praca socjalna traktowana jest jako specyficzna działalność zawodowa, mająca
na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin, grup w środowisku społecznym, w jakim żyją oraz rozwijanie poczucia

Pedagogika społeczna - wykłady

12

godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości
poszczególnych osób, a także sił i środków społecznych.

Wg polskiego prawa, praca socjalna stanowi działalność skierowaną na pomoc osobom i rodzinom służącą odzyskaniu
ich zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz tworzenia warunków sprzyjającym temu celowi.

Praca socjalna może przyjmować różne formy, od pomocy doraźnej do długofalowych działań wspierających rozwój
jednostek i grup społecznych. Decyzja o zastosowaniu odpowiedniej formy lub form działania powinna być wypadkową
potrzeb i możliwości podmiotów, którym pomaga się oraz możliwości osób i instytucji pomagających.

Do form pracy socjalnej zaliczyć należy: ratownictwo, opiekę, pomoc, kompensacje społeczną oraz interwencje socjalną.

Ratownictwo (pomoc doraźna) – odznacza się tym, że wymaga warunków natychmiastowego działania, stwierdza
istnienie potrzeby i możliwości ratunku, który niesie zagrożonemu niebezpieczeństwem bez względu na jego
uprawnienia oraz przynależność do grup społecznych, np. pomoc powodzianom, noclegownie dla bezdomnych.

Opieka to forma świadczona w tych wszystkich życiowych sytuacjach, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym
układem wydarzeń losowych, nie umieją lub nie mają dość siły, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi
trudności.

Opieka jest działalnością wyraźnie zindywidualizowaną w odróżnieniu od ratownictwa opiera się na dokładnej diagnozie
potrzeb. Jest formą zawierającą w sobie pierwiastki zależności podopiecznego od opiekuna. W relacjach tych opiekun
przekupuje w jakimś stopniu odpowiedzialność za losy drugiego człowieka. Opieka jest formą dominującą w zakładach
dla przewlekle chorych, w działalności opiekunek domowych, w domach małego dziecka.

Pomoc – zapewnia spożytkowanie wszystkich sił ludzkich, dopomaga rozwojowi jednostki, wzrostowi wszystkiego, co
zostało uznane za dobro, pomoc liczy się ze świadomym uczestnictwem, ze współpracy pomagających
i korzystających z pomocy w pełni za siebie odpowiedzialnych.

Kompensacja społeczna – polega na wyrównywaniu braków środowiskowych, utrudniających pomyślny rozwój
jednostki lub grupy. Instytucjami kompensacyjnymi są m.in. rodziny zastępcze, domy opieki społecznej dla osób
samotnych, kuratorzy sądowi.

Praca socjalna z konkretną osobą, rodziną, grupą, czy też społecznością może opierać się na jednej tylko
z wymienionych form, bądź może w różnych proporcjach zawierać elementy ratownictwa, opieki, pomocy i kompensacji.

Rozwój teorii pracy socjalnej zaowocował wypracowaniem trzech podstawowych (klasycznych) metod pracy socjalnej:

•

Prowadzenie indywidualnego przypadku;

•

Metoda grupowe;

•

Organizowanie społeczności lokalnej.

2.

Założenia i zasady pracy socjalnej.

U podstaw poglądów na prace socjalną tkwią:

I.

Założenia dot. istoty bytu jednostek i społeczeństwa (założenia ontologiczne).

II.

Założenia dot. źródeł poznania rzeczywistości (założenia epistemologiczne).

III.

Założenia działań praktycznych.

Ad. I

A.

Wiara w postęp moralny w wymiarze jednostkowych i społecznym. Z przekonania tego wyrasta pogląd, że idee
mają siłą sprawczą, a zatem edukując i wychowując człowieka, dostarczając wzorów moralnych można
kreować zmiany społeczne.

B.

Uznanie, że człowiek jest aktywnym podmiotem kształtujących losy swoją i otoczenia społecznego, a nie
przedmiotem, o którego życiu decyduje przeznaczenie lub siły nadprzyrodzone. Wynika stąd oczekiwanie
aktywności jednostek a jeśli jej nie przejawiają to dążenie do rozbudzenia w człowieku odpowiedzialności,
poczucia obowiązku przy równoczesnym uszanowaniu jego praw.

C.

Przeświadczenie, że jednostka jest przez całe życie podatna na wpływy środowiska społecznego.

Pedagogika społeczna - wykłady

13

Ad. II

A.

Poznanie jednostki i środowiska społecznego musi opierać się na doświadczeniu. W teorii pracy socjalnej,
powinny kumulować się odpowiednie opracowanie i uporządkowane wyniki badań empirycznych. W praktyce
pracy socjalnej należy natomiast czerpać z ustaleń nauki i osobistego doświadczenia.

B.

Możliwe jest tworzenie norm i wzorów społecznych, służą one do określenia efektów pracy socjalnej, czyli
oceny jej rezultatów.

Ad. III

A.

Przedmiotem oddziaływania socjalnego może być nie tylko pojedyncza osoba, rodzina, ale także warunki, które
kształtują ich sytuacje oraz środowisko społeczne.

B.

Prace socjalną, prowadzi się z różnymi osobami, w różnym wieku, a każda faza życia charakteryzuje się
specyficznymi możliwościami i ograniczeniami.

C.

Wydobywać należy i uruchamiać „siły społeczne”, tzn. wartości i możliwości tkwiące w podopiecznym i jego
otoczeniu. Owych sił należy szukać w emocjonalnych, fizycznych, intelektualnych możliwościach oraz
praktycznych umiejętnościach jednostki. W środowisku społecznym szukać należy wzmacniających
podopiecznego więzi społecznych, poznawać autorytety, normy i kulturę grupową, analizować funkcjonowanie
instytucji.

D.

Dobry pracownik socjalny musi łączyć trzy cechy: kompetencje zawodową, doświadczenie życiowe
i autentyczne zainteresowanie drugim człowiekiem połączone z chęcią udzielenia mu pomocy.

E.

W pracy socjalnej dobro jednostki musi być zespolenie z dobrem wspólnym, a w działaniu kierować się zasadą
primum non nocere („przede wszystkim nie szkodzić”).

F.

Każda interwencja socjalna powinna być aktem twórczym a nie powielaniem schematów.

G.

Relacje między pracownikiem socjalnym a podopiecznym powinny być raczej partnerskie.

H.

Pracownik socjalny powinien spoglądać na problemy podopiecznego z jego punktu widzenia, przyjmując
postawę zrozumienia i życzliwości. Nie powinien występować w roli wypominającego winy sędziego, lecz
partnera, który pomaga jednostce w znalezieniu przyczyn popełnionych przez nią błędów.

I.

W pracy socjalnej należy łączyć działanie profesjonalistów i nieprofesjonalistów (wolontariuszy).

J.

Praca socjalna nie powinna odwoływać się do przymusu. Oddziaływać należy poprzez: perswazje, prezentacje
pozytywnych wzorów zachowań dróg życiowych.

K.

Diagnoza w pacy socjalnej jest elementem terapii, jest to etap potrzebny nie tylko po to, by dobrze poznać
problemy podopiecznego, ale także aby pozyskać jego zaufanie.

3.

Służby społeczne.

Służbami społecznymi są nazywane zorganizowane, względnie trwałe i wyspecjalizowane grupy ludzi, działające
w ścisłym związku lub w ramach pewnych instytucji i organizacji, których zadaniem jest wspomaganie jednostki, rodziny
oraz innych zbiorowości w sytuacjach, gdy nie mogą one z powodów subiektywnych lub obiektywnych zaspokoić swoich
potrzeb na wystarczającym poziomie lub zadawalającej formie.

Kierując się tą definicją, można podzielić podmioty służb społecznych na:

•

Zinstytucjonalizowane, np. Państwowy System Pomocy Społecznej, kościelne organizacje charytatywne,
fundacje, zarejestrowane grupy samopomocowe;

•

Niezinstytucjalizowane, np. pomoc rodzinna i sąsiedzka, nieformalne grupy pomocowe.

Wykład VII (16.04.2013).

M

ETODY PRACY SPOŁECZNO

-

WYCHOWAWCZEJ

1.

Prowadzenie indywidualnych przypadków (metoda indywidualnych przypadków).

Metoda jest to sposób, w jaki coś robimy, mówimy, czy uczymy się czegoś, przestrzegając pewnych zasad oraz pewnej
kolejności. W pracy socjalnej metoda jest sposobem postępowania pracownika socjalnego, począwszy od pierwszego
spotkania z podopiecznym aż do zakończenia działania z tym samym podopiecznym.

Należy pamiętać, że metoda jest jedynie sposobem, a nie celem działania. Metoda jest instrumentem służącym do
osiągnięcia wcześniej określonych celów i wartości i musi być im podporządkowana.

Pedagogika społeczna - wykłady

14

Metoda indywidualnych przypadków w pedagogice społecznej wyrasta z nurtu praktycznych działań opiekuńczych,
polegających na pracy z jednostką i rodziną, i wypracowała sobie status metody badań naukowych
i działania praktycznego.

Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem działań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich
uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej przez
pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu
podjęcia działań terapeutycznych.

Metoda indywidualnych przypadków obejmuje stadium przypadku, na które składa się charakterystyka jednostkowych
losów ludzkich, diagnoza społeczna oraz polega na opracowaniu planu na podstawie dokonanej diagnozy i prowadzenia
przypadku.

W metodzie indywidualnych przypadków stosujemy następujące techniki badawcze:

•

Wywiad środowiskowy,

•

Obserwacja uczestnicząca,

•

Analiza dokumentów osobistych,

•

Analiza wytworów ludzkiego działania.

Od strony praktycznej można skonstatować, iż metoda indywidualnych przypadków to, co jednostkowa, indywidualne
w człowieku, jego losie i w najbliższym środowisku podejmuje i rozwija w celu usprawnienia, wzmocnienia i poprawy
sytuacji życiowej, bądź traktuje jako źródło wiedzy o zjawiskach szerszych, bardziej uniwersalnych, ogólniejszych.

Obecnie coraz częściej normalni ludzie potrzebują pomocy, bo tempo życia sprawia, że z trudem poruszają się oni
w gąszczu codziennych spraw i problemów. A zatem nie tylko potrzebujący ratunku, opieki, osoby u kresu sił
i możliwości zwracają się o pomoc do instytucji socjalnych. Często niezbędna jest porada, doraźne wsparcie w sytuacji
kryzysowej. Oto trzy główne kategorie sytuacji, które wymagają indywidualnej pracy z przypadkiem:

I.

Wyczerpane zostały indywidualne zasoby sił, możliwości rozwiązywania problemu i niezbędna jest pomoc
pracownika socjalnego, który byłby w stanie pokierować i pomógł szukać nowych możliwości.

II.

Osoby o ograniczonych możliwościach umysłowych lub fizycznych, które często nie potrafią same skorzystać
z oferty socjalnej nawet, jeśli jest ona „w zasięgu ręki” i im właśnie potrzebna jest pomóc pracownika socjalnego.

III.

Najszerszą grupą klientów, najbardziej zróżnicowaną są osoby pozostające w długotrwałym stresie.
Przedłużający się stres prowadzi do niemożliwości rozwiązania prostych nawet problemów i stanów cały syndrom
zaburzeń funkcjonowania człowieka w społeczeństwie.

2.

Metoda pracy grupowej.

Metodzie pracy grupowej pracownik socjalny ma przed sobą zespolony przez wspólne zadania, zbiór osób, wiążę go nie
tylko dialog z pojedynczymi członkami tej zbiorowości – jego talent wychowawczy wyraża się w umiejętnościach
przewodzenia grupie i takich oddziaływaniem na nią, aby w straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez niego stał nie
tylko on sam, ale także członkowie grupy.

Prowadzący grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy, W staniu się systemem wzajemnej
pomocy. Głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni indywidualnie i zbiorowo.

Zasadniczą sprawą jest:

I.

Przyswojenie członkom tej idei i uruchomienie w grupie wzajemnej pomocy.

II.

Wspólne rozwiązanie problemów, wyrażanie stosunku emocjonalnego do i wobec innych, kształtowaniu wzorów
stosunków interpersonalnych, wpływaniu na innych.

III.

Dążenie do wzmocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i autonomicznego jako
jednostki i grupy.

IV.

Nauczenie uczestników grupy wykorzystywania grupowego doświadczenia w realnym funkcjonowaniu.

Podstawową cecha tej metody są zdarzenia i stosunku interpersonalne między uczestnikami grupy, które dostarczają
głównych środków do osiągania celów. Występuje tu wymiana sugestii i doświadczeń, porównywanie i ścieranie się idei
i postaw, stymulacja do eksperymentowania i zmieniania wynikająca ze wzajemnego wsparcia i poczucia identyfikacji
członków grupy.

Pedagogika społeczna - wykłady

15

Aleksander Kamiński wyróżnił trzy metody pracy grupowej:

I.

Grupy rozwojowo-wychowawcze, które służą ludziom funkcjonującym normalnie w takich placówkach jak: domy
kultury i ośrodki rekreacyjne, organizacje młodzieżowe itp. Grupy te mają wspierać rozwój osobowości jednostek,
które w większym stopniu identyfikują się z celami grupy.

II.

Grupy rewalidacyjne często utożsamiana w pracy socjalnej z metodą grupową w ogóle, stosują pracę rozwojowo-
wychowawczą do oddziaływań na jednostki społecznie lub fizycznie niedostosowane celem usprawnienia ich
funkcjonowania. Ten rodzaj pracy organizuje się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz kulturalno-
edukacyjnych nastawionych na profilaktykę niedostosowań społecznych.

III.

Grupy psychoterapeutyczne, które są w pracy socjalnej pewną nowością, służą one usprawnieniu społecznego
i psychicznego funkcjonowania jednostek w oparciu o techniki z arsenału psychologii klinicznej w odniesieniu do
lżejszych przypadków.

3.

Metoda organizowania środowiska.

Pedagogika społeczna nie poprzestała na stadium indywidualnego losu człowieka, ponieważ jednostka zawsze jest
uczestnikiem szerszej grupy społecznej i owocem instytucjonalnego i społecznego otoczenia.

Istota środowiskowego działania polega m.in. na tym, że jego cele, mechanizmy i środki wywodzą się z oceny warunków
życia poszczególnych ludzi i zmierzają do zmiany lub „melioracji” tych właśnie indywidualnych warunków życia. Celem
zasadniczym jest wspomaganie rozwoju, wtórne cele organizacji środowiska to cele opiekuńcze oraz wyrównywanie
braków, czyli kompensacja społeczna. Warunkiem powodzenia jest „budzenie” sił społecznych, tworzenie lokalnej
wspólnoty.

Przedmiotem manipulacji działalności naprawczej są szerokie i liczne zespoły czynników środowiska w sensie
terytorialnym. Jest to metoda, która w zespole metod społecznego oddziaływania i pracy socjalnej można określić
mianem metody strategicznej.

Aleksander Kamiński wyróżnił wąskie i szerokie pojęcie rozumienia metody środowiskowej. Z wąskim rozumieniem
spotykamy się wówczas, gdy na użytek głownie pomocy socjalnej uruchamiamy jakąś akcję cykliczną lub stałą, albo też
przedmiotem jest jedna grupa społeczna, np. ludzie starzy. Szeroki sens metody środowiskowej oznacza całościowe
rozumienie środowiska lokalnego, pełną rejestracją jego problemów, kompleksowy system podejmowania pracy
z intencją stałego działania niepożądanych zjawisk. W szerokim rozumieniu metody środowiskowej chodzi, aby
przeważały działania ku rozwojowi nad działaniami interwencyjnymi – ratownictwo, likwidacja zagrożeń.

Wykład VIII (23.04.2013).

G

RUPA RÓWIEŚNICZA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

1.

Pojęcie grupy społecznej.

Grupa społeczna – to względnie trwała, posiadająca strukturę wewnętrzną grupa ludzi; składa się z minimum dwóch
osób. Połączona jest więzią społeczną, która powstaje na bazie celów i norm obowiązujących w grupie.

Dla istnienia malej grupy społecznej poza bezpośrednimi interakcjami między członkami grupy niezbędne jest pojawienie
się następujących procesów:

I.

Warunki do przyjęcia wspólnego celu działania, czyli uzgodnienie wspólnej intencji, dla której grupa jest
formułowana.

II.

Musi pojawić się poczucie identyfikacji pojedynczego członka z grupą jako całością.

III.

Musi zostać utrzymany pewien układ pozycji grupowych, hierarchia władzy (przywództwo), relacje wzajemne oraz
sposób komunikacji.

IV.

Konieczne są pewne normy własne lub przyjęte od innych grup.

A

B

A

B

C

Pedagogika społeczna - wykłady

16

V.

Zaznacza się też presja do przestrzegania tych norm, a więc działania konformizujące członków grupy. Efektem
może być całkowite pozbawienie jednostki jej indywidualności i narzucenie takich zachowań, które są zgodne
z modelem forsowanym w danej grupie.

2.

Grupa rówieśnicza dzieci i młodzieży jako podmiot i przedmiot wychowania.

Szczególną postacią grupy w rozumieniu pedagogicznym jest grupa rówieśnicza. Nazwa gr. rówieśniczej odnosi się
w pierwszym rzędzie do grup dziecięcych i młodzieżowych, ale nie jest to uprawnione ograniczenie, każdy człowiek tkwi
niemal przez całe życie w kręgu jednej lub kilku grup rówieśniczych. Rówieśnictwo oznacza nie tylko względną równość
wieku, ale także poczucie wspólnoty i przyjaźni. Grupa rówieśnicza to typowa grupa pierwotna charakteryzująca się
kontaktem „twarzą w twarz”. Psychiczny rezultat bezpośredniego kontaktu stanowi o zespoleniu się w jedną całość
członków grupy, tak iż realizowane cele i wartości w pewnym przynajmniej zakresie stają się treścią jaźni subiektywnej.
W najprostszy sposób można określić tę całość ze względu na aprobujące uczestnictwo, stopień sympatii oraz
wzajemnej identyfikacji wyrazem „my”. Członkowie grupy żyją w poczuciu łączności z całością, a dążenia grupy stają się
indywidualnym dążeniem.

3.

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej.

Grupa rówieśnicza na swoich członków oddziałuje przede wszystkim poprzez:

I.

Określony system wartości, kreuje wzorce zachowań i egzekwuje ich przestrzeganie.

II.

Dostarcza motywacji do działania celowego oraz wyznacza role społeczne i zadania.

III.

Zaspokaja niezwykle ważną potrzebę człowieka do przynależności i akceptacji.

IV.

Grupa stanowi doniosły układ odniesienia, stąd groźna jest sytuacja, gdy młody człowiek trafia na grupę
o nastawieniach aspołecznych, wówczas konformizm i uległość mogą owocować zachowaniami destrukcyjnymi.

V.

Sieć komunikacji w grupie spełnia rolę stymulatora aktywności, określa atmosferę grupy i wzmacnia lub osłabia
więź z grupą.

W oparciu o właściwości rozwojowe dzieci i młodzieży wyróżnia się trzy typy grup rówieśniczych:

•

Dziecięce grupy zabawowe, „bandy”;

•

Młodzieżowe paczki, „kliki”;

•

Młodzieżowe grupy dewiacyjne (gangi i bandy przestępcze).

W sytuacji osłabionych więzi rodzinnych grupa rówieśnicza:

•

Zastępuje rodzinę, daje poczucie bezpieczeństwa i pozwala uzyskać określony status/pozycję;

•

Stwarza stabilizację osobowości;

•

Buduje poczucie własnej wartości;

•

Określa standardy zachowania;

•

Umożliwia negocjowanie z dorosłymi obowiązujących zasad postępowania, np. poprzez odwoływanie się do
argumentu „Dlaczego innym wolno, a mnie nie?”;

•

Rozwija kompensacje społeczną (wyrównuje braki);

•

Przekazuje wzory zachowań i stwarza warunki do naśladowania;

•

Zapewnia wsparcie społeczne i umożliwia artykułowanie własnych przekonań.

S

UBKULTURY MŁODZIEśOWE

Pojęcie subkultura zostało przyjęte do określania możliwych do wyodrębnienia „podsystemów kulturowych”
funkcjonujących w ramach danego społeczeństwa. Początkowo termin ten używany był w odniesieniu do grup
przestępczych i dewiacyjnych, rzadziej do innych środowisk wyizolowanych z całości systemu społecznego. Obecnie
termin ten ma znacznie szersze zastosowanie i obejmuje bardzo często wszelkie grupy, a nawet ruchy społeczne,
wyrażające swoją odrębność wobec obowiązującego systemu społecznego. Nie znaczy to, że odmienność prowadzić
musi do kolizji z prawem, obyczajowością, czy też wartościami etycznymi. Jeżeli dochodzi do kolizji wówczas mówimy
o subkulturach dewiacyjnych.

Subkultura oznacza, więc względzie spójną grupę społeczną pozostającą na marginesie dominujących w danym
systemie tendencji życia społecznego, wyrażającą swoją odrębność poprzez zanegowanie lub podważenie utrwalonych
i powszechnie akceptowanych wzorów kulturowych.

W rozwoju subkultury młodzieżowej można wskazać trzy jej fazy:

I.

Okres subkultury młodzieżowej – chęć odróżnienia się grup młodzieżowych od reszty społeczeństwa.
Subkulturowa „inność” jest podkreślana przez ubiór, styl spędzania czasu wolnego, język, zachowanie.

Pedagogika społeczna - wykłady

17

II.

Okres kontrkultury – młodzież uświadamia sobie swoją odrębność kulturową i pokoleniową. Protest wobec
zasad oraz wartości społeczeństwa prowadzi do tzw. światopoglądu kontestacyjnego. Jest to
zakwestionowanie świata rządzonego przez wartości materialne, nastawionego na efektywność i zysk. Wg
młodzieżowych kontestatorów, świat powinien być mniej uprzemysłowiony i zurbanizowany, bardziej
zdecentralizowany i dający jednostce możliwość uczestnictwa.

III.

Kultura alternatywna – stadium najbardziej dojrzałe, totalna krytyka zastanego świata dorosłych, jest
zastępowana przez próby kreowania wzorów i zachowań pozytywnych – redagowanie niezależnych pism, ruchy
ekologiczne, happeningi.

Wykład IX (7.05.2013).

Z

AGADNIENIA UCZESTNICTWA W ZAJĘCIACH SPOŁECZNO

-

KULTURALNYCH

1.

Pojęcie wychowania równoległego i edukacji równoległej.

Pojęcie wychowania równoległego wprowadził do pedagogiki społecznej Ryszard Wroczyński, mianem tym określił
szeroki strumień wpływów wychowawczych oddziałujących na młodzież poza szkołą. Poza szkołą działają różne kanały,
którymi dopływa intensywny strumień informacji i wpływów kształtujących intelekt, przekonania, postawy i działalność
młodzieży.
W latach 80-tych koncepcja wychowania równoległego została zastąpiona koncepcja edukacji równoległej, która
oznacza siły skierowane do dzieci, młodzieży i dorosłych. Obejmuje kształcenie i wychowanie przebiegające równolegle
do edukacji szkolnej, może mieć charakter intencjonalny i nieintencjonalny. Inicjatorami tej edukacji są jednostki, grupy
społeczne, instytucje i placówki edukacyjne. Edukacja równoległa tworzy odmienne w porównaniu z edukacją szkolną
warunki rozwoju. Uwzględnia bowiem przede wszystkim potrzeby i zainteresowania uczestników, zakłada dobrowolność
uczestnictwa, posiada mniejszy stopień sformalizowania instytucji. Efekty edukacji równoległej ujawniają się w rozwoju
intelektualnym, moralnym, społecznym, kulturalnym i fizycznym uczestników.

Do instytucji edukacji równoległej zalicza się:

I.

Ośrodki wychowania naturalnego, np. rodzina, grupa rówieśnicza.

II.

Placówki opieki wychowawczej nad dziećmi, młodzieżą (internaty, domy dziecka).

III.

Placówki wspomagające rozwój dzieci i młodzieży – świetlice środowiskowe, pałace młodzieży itp.

IV.

Instytucje upowszechniania kultury – kino, teatr, muzeum.

V.

Środki masowej komunikacji społecznej, np. TV, radio, praca, wydawnictwa, Internet.

VI.

Instytucje społeczne – świeckie i wyznaniowe.

Płaszczyzny powiązań szkoły z instytucjami edukacji równoległej dotyczą problemu przygotowania uczniów do
korzystania z edukacji równoległej i spożytkowania jej wpływów w realizacji programów kształtowania i wychowania
szkolnego.

Edukacja równoległa nabiera istotnego znaczenia w koncepcji edukacji permanentnej rozumianej jako proces ciągłej,
nieustannej edukacji człowieka realizowany od urodzenia do śmierci.

2.

Problemy czasu wolnego w ujęciu pedagogiki społecznej.

W budżecie czasu człowieka wyróżnić można cztery kategorie zajęć:

I.

Czas wydatkowany na zaspokojenie biologicznych potrzeb ludzkiego organizmu.

II.

Czas związany z pracą zarobkową.

III.

Czas obowiązków pozazawodowych, np. zapewnienie egzystencji we własnym gospodarstwie domowym.

IV.

Czas wolny, w którym dominuje zaspokojenie potrzeb autodelicznych (mających wartość samą w sobie).

Czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka może oddawać się z własnej chęci bądź dla wypoczynku,
rozrywki, rozwoju swoich wiadomości lub swego kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu
społecznym, po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych. Czas wolny może być
traktowany obiektywnie – w minutach, godzinach, dniach, itp., oraz subiektywnie jako czas przyjemności, relaksu,
odpoczynku, czas wolny od jakiejkolwiek konieczności.

W polskiej pedagogice społecznej pojęcie czasu wolnego i problemów z nim związanych najpełniej ujął i
scharakteryzował Aleksander Kamiński. W rozumieniu Kamińskiego „czas wolny” jest to ta część budżetu czasu, która
nie jest zajęta przez pracę zarobkową normalną i dodatkową, ani przez systematyczne kształcenie się uczelniane, ani

Pedagogika społeczna - wykłady

18

przez zaspokojenie elementarnych potrzeb fizjologicznych (sen, posiłki, higiena), ani przez stałe obowiązki domowe
(gotowanie, sprzątanie, pranie, opieka nad członkami rodziny niezdolnymi do samoobsługi) – i może być spożytkowane
na swobodne wczasowanie, bądź na życie rodzinne i aktywność przynoszącą doraźne korzyści.

Przez „wczasy” Kamiński rozumie część czasu wolnego, którą swobodnie i dowolnie dysponując możemy wypełnić
wypoczynkiem, zabawą oraz podejmowaną z własnej potrzeby dla własnego rozwoju pracą umysłową
(samokształceniem, aktywnością społeczną, artystyczną, sportową, techniczną i inną).

Pojęciem uzupełniającym i zarazem dopełnieniem jest czas „na wpół wolny”, jest to ta część budżetu czasu, która jest
przeznaczona na czynności, którym towarzyszy poczucie obowiązku i wykonania lub świadomość rzeczowych korzyści
albo, które wykonujemy z marginesem swobody, np. prace społeczne wykonywane pod naciskiem konieczności,
wychowywanie dzieci, niezawodowa hodowla przydomowa.

3.

Funkcje czasu wolnego.

Pedagogika społeczna wyróżnia trzy funkcje czasu wolnego:

I.

Odpoczynek.

II.

Zabawa (rozrywka).

III.

Praca nad sobą.

Ad. I
Sens odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia, na odnowieniu sił psychicznych i fizycznych zużytych
nie tylko w pracy zawodowej, ale i na kłopotach dnia codziennego. Owo odreagowanie powinno odbywać się w ciszy
i spokoju, w kontemplacji, drzemce, raczej w samotności. Ilość i rodzaj odpoczynku uwarunkowany jest wiekiem, płcią,
kulturą, stylem życia, pracą zawodową.

Ad. II
Rozgrywka jest czynnym wypoczynkiem w przeciwieństwie do odpoczynku biernego; realizuje się w działaniu, w którym
stanowi cel sam w sobie. Jest nasycona bogactwem i zmiennością wrażeń, angażuje wyobraźnie. Przynosi odprężenie
po znużeniu monotonią codziennych obowiązków. Uwalnia człowieka od stresów związanych z przymusem poprzez
kreacje osobowości i potrzeb, rozrywka uwarunkowana jest również wiekiem, płcią, zawodem, wzorami i stylami życia.

Ad. III
Praca nad sobą zapewnia wszechstronny rozwój, udział człowieka w życiu społecznym i jego doskonaleniu w jakiejś
dziedzinie kultury. Jest to funkcja kreatywna życia społecznego, wiedzy i wyobraźni.

Wykład X (14.05.2013).

B

EZROBOCIE I UBÓSTWO JAKO ISTOTNA KWESTIA SPOŁECZNA

1.

Pojęcie bezrobocia i jego rodzaje.

W powszechnym użyciu są dwa sposoby podejścia do bezrobocia:

I.

Ujęcie przedmiotowe, gdzie bezrobocie traktowane jest jako kategoria analityczna rynku pracy i oznacza
niezrealizowaną podaż pracy, będącej efektem braku równowagi między podażą siły roboczej (zasobów ludzkich)
a popytem na pracę (chłonnością zatrudnieniową gospodarki).

II.

Ujęcie podmiotowe, w którym bezrobocie oznacza stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy
i zgłaszającym gotowość do jej podjęcia, przy czym dochody z tej pracy są dla tych osób podstawą egzystencji.
W ramach tego podejścia wykorzystuje się dwie definicje bezrobocia:

a.

Jako ogólną liczbę zarejestrowanych osób w odpowiednich agencjach (biurach pracy), używa się tu
terminu bezrobocia rejestrowanego. Jest to definicja przyjęta w polskim ustawodawstwie.

b.

Jako oszacowana na podstawie badań sondażowych liczba osób spełniających jednocześnie trzy
warunki:

I.

Osoby te nie pracują,

II.

Aktywnie poszukują pracy,

III.

Są gotowe do jej podjęcia.

W świetle polskich przepisów prawa bezrobotnym jest osoba, która:

I.

Nie jest zatrudniona i nie wykonuje pracy zarobkowej.

II.

Jest zdolna i gotowa do podjęcia pracy w pełnym jej wymiarze.

III.

Nie uczy się w szkole w systemie dziennym.

Pedagogika społeczna - wykłady

19

IV.

Jest zarejestrowana w urzędzie pracy.

V.

Ukończyła 18 lat, ale nie ukończyła 65 r. ż.

VI.

Nie nabyła praw do emerytury lub renty inwalidzkiej.

VII.

Nie jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych.

VIII.

Jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia, co najmniej w połowie
wymiaru czasu pracy.

IX.

Nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności.

Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli ukazana w procentach relacja pomiędzy
liczbą zarejestrowanych osób bezrobotnych a osób czynnych zawodowo tzn. zdolnych w prawnie określonych
warunkach do podjęcia pracy. Ta ostatnia grupa obejmuje wszystkich zdolnych do pracy w wieku 18-65 lat – tzn. także
bezrobotnych.

Rodzaje bezrobocia:
W zależności od przyczyn występowania, wyróżnia się następujące rodzaje bezrobocia:

I.

Bezrobocie strukturalne, które wynika z szybkich zmian strukturalnych zachodzących w gospodarce, za którymi
nie nadążą szkolnictwo zawodowe i ogólne. Występuje ono także wówczas, gdy zasoby kapitałowe są
niewystarczające do zatrudniania zasobów pracy.

II.

Bezrobocie technologiczne – wynika z postępu technologicznego, automatyzacji i mechanizacji procesów
wytwórczych, które mają charakter pracooszczędny.

III.

Bezrobocie koniunkturalne wywołane jest spadkiem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, który powoduje
zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw.

IV.

Bezrobocie frykcyjne jest rezultatem ruchu zatrudnionych na rynku pracy, dotyczy osób zmieniających zawód,
pracę, wiąże się z dopływem absolwentów uczelni na rynek pracy.

V.

Bezrobocie sezonowe jest efektem wahań aktywności gospodarczej w różnych porach roku, spowodowanych
zmianą warunków klimatycznych.

W zależności od form występowania wyróżnia się:

I.

Bezrobocie krótkookresowe (od 3 miesięcy bez zatrudnienia).

II.

Bezrobocie średniookresowe (od 3 do 12 miesięcy b.z.).

III.

Bezrobocie długookresowe (powyżej roku b.z.).

IV.

Bezrobocie ukryte – to pewna nieokreślona liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą zarejestrować się jako
bezrobotne albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna.

2.

Zakres i czynniki kształtujące bezrobocie w Polsce.

3.

Społeczne i indywidualne skutki bezrobocia.

Bezrobocie jest zjawiskiem negatywnym nie tylko dla osób nim dotkniętych. W skali masowej jest ogromnym ciężarem
dla gospodarki kraju:

••••

W skali makroekonomicznej pociąga za sobą drenaż finansów publicznych na zasiłki i inne świadczenia
socjalne oraz programy przeciwdziałania bezrobociu;

••••

Powoduje zmniejszenie dochodów budżetowych państwa, ponieważ bezrobotni nie płacą podatków
dochodowych, nie płacą składek na ubezpieczenia społeczne, nie kupują towarów lub w mniejszej ilości,
a w nich ukryty jest podatek pośredni;

••••

Praca nadaje życiu sens i jest podstawową formą aktywności człowieka, masowe bezrobocie oznacza niepełne
wykorzystanie zasobów pracy;

••••

Brak możliwości znalezienia pracy powoduje masową migrację młodych i wykształconych ludzi, co powoduje
nie tylko straty ekonomiczne, ale i demograficzne.

Wyniki badań w krajach rozwiniętych wskazują, że:

•

Bezrobocie powoduje pogorszenie się zdrowia fizycznego i psychicznego;

•

Wzrasta przestępczość wśród bezrobotnych;

•

Młodzi bezrobotni są grupą najbardziej zagrożoną dezaktywacją zawodową.

Pedagogika społeczna - wykłady

20

Wykład XI (28.05.2013).

N

IETOLERANCJA ZAGROśENIEM ŁADU SPOŁECZNEGO

1.

Pojęcie tolerancji.

Problematyka tolerancji ma ogromne znaczenia dla stabilnego i pokojowego funkcjonowania każdej społeczności, dzięki
tolerancji możliwa jest odmienność, istnienie odmienności sprawia natomiast, że tolerancja staje się konieczna. Wynika
z istnienia naturalnych różnic między ludźmi i świadomości, że inni mają prawo do swej niepowtarzalności.

Tolerancja oznacza cierpliwość i wyrozumiałość dla odmienności, jest poszanowaniem cudzych uczuć, poglądów,
upodobań, wierzeń, obyczajów i postępowania, chociaż byłyby całkowicie odmienne od własnych albo zupełnie z nimi
sprzeczne. Innymi słowy, jest to szacunek dla wolności innych ludzi, ich myśli i opinii oraz sposobu życia.

Mówi się o tolerancji intelektualnej, religijnej, moralnej i społecznej oraz politycznej.

Tolerancja oznacza rezygnacje z przymusu jako środka wpływania na postawy innych ludzi, z wyjątkiem sytuacji
zagrażających bezpieczeństwu (nie wolno tolerować psychopatów, terrorystów, zbrodniarzy itp.).

Postawa tolerancyjna może być pozytywna, ale również negatywnie rozumiana, kiedy występuje przyzwolenie na
godzenie się na różne przykrości oraz ustępliwości prowadzących do zatarcia podstawowej zdolności odróżniania dobra
od zła. Często spotykamy się z obojętnością, która nie ma nic wspólnego z tolerancją, a raczej egoizmem i bezradnym
nie angażowaniem się.

Tolerancję od cierpliwości, pobłażliwości, obojętności odróżnia świadomość, iż jest to określona, indywidualna wobec
otoczenia postawa regulowana intelektualno-poznawczymi, emocjonalnymi oraz motywacyjnymi elementami.

2.

Istota nietolerancji w życiu społecznym.

Przeciwieństwem tolerancji jest nietolerancja, dyskryminacja, ksenofobia, dogmatyzm, fanatyzm i szowinizm.

Nietolerancja to zachowanie lub opinia skierowana przeciwko ludziom, zjawiskom lub wartościom, które nam nie
odpowiadają, są „inne”, w celu ich zmiany lub zniszczenia, mimo że ich istnienie czy posiadanie jest uprawnione przez
prawa natury, obyczaj, moralność.
Natomiast dyskryminacja to określony przejaw nietolerancji, przejawiający się prześladowaniem ludzi ze względu na
ich pochodzenie, przynależność narodową, rasę, wyznanie.
Kolejnym przejawem nietolerancji jest ksenofobia, czyli przesadna niechęć lub wrogość w stosunku do obcych.
Dogmatyzm to bezkrytyczne przyjmowanie pewnych poglądów lub twierdzeń, uznanie ich za prawdy ostateczne, bez
dowodu, bez liczenia się z doświadczeniem i praktyką.
Fanatyzm oznacza nieustępliwą, bezkrytyczną wiarę w słuszność jakiejś idei, sprawy, doktryny, połączona
z nietolerancją i ostrym zwalczaniem odmiennych poglądów.
Szowinizm oznacza skrajną postać nacjonalizmu, bezkrytyczny stosunek do własnego narodu (niedostrzeganie wad,
przecenianie zalet) w pogardzie dla innych narodów.

Wrogiem tolerancji jest również ekstremizm, oznaczający idee i zachowania, które cechuje się skrajnością
i radykalizmem w stosunku do istniejącego ładu społecznego oraz wobec uznawanego powszechnie systemu wartości.

W literaturze najczęściej wskazuje się na następujące źródła nietolerancyjnego zachowania lub przekonań człowieka:

I.

Ignorancja, czyli nieznajomość czegoś, brak wiedzy, świadome nie zauważanie, nie branie pod uwagę,
lekceważenie, nieuctwo.

II.

Poczucie odmienności, które dodatnio wartościuje własną pozycje i posiadane cechy. Towarzyszy temu
przekonanie „ja jestem lepszy” wobec innych.

III.

Lęk i zagrożenia występujące w sytuacji zagrożenia, utraty wyłączności i przywileju. Jest to odmiana społecznego
i indywidualnego egoizmu.

IV.

Przesądy jako szczególna postać ignorancji, ale różniąca się od niewiedzy uporczywością trwania
i nieusuwalnością przez objaśnienie. Obok przesądów, źródłem nietolerancji są stereotypy, które są trwałym
i uporczywym stanem świadomości, stanowiąc łatwą pożywkę dla zachowań agresywnych lub, co najmniej
niechętnych.

Pedagogika społeczna - wykłady

21

V.

Źródłem nietolerancji mogą być dyspozycje psychiczne, np. osobowość autorytarna, odznaczające się
rygoryzmem wobec innych, a także siebie. Cechuje go sztywność, schematyczność obrazu świata, a także
zachwiane poczucie bezpieczeństwa, co stanowi przesłankę nietolerancji.

VI.

Dyspozycje psychiczne warunkowane okolicznościami zewnętrznymi: propagandą, systemem wychowania lub
szczególną presją konformizmu.

Wykład XII (4.06.2013).

A

GRESJA I KONFLIKTY W śYCIU SPOŁECZNYM

1.

Pojęcie agresji.

Agresją nazywamy fizyczne lub werbalne zachowania, podjęte w zamiarze zranienia kogoś, zadania bólu, wyrządzenia
komuś lub czemuś szkody. Może tu chodzić o wyrządzenie komuś cierpienia fizycznego lub psychicznego, a także
spowodowane szkody lub straty cenionych wartości. Jest to świadome i celowe działanie agresora. Przykładami działań
agresywnych może być uderzenie kogoś, ale także wypowiedzenie pod adresem drugiego człowieka obraźliwej uwagi,
a nawet tzn. plotkowanie.

Podana definicja agresji opisuje dwa jej rodzaje:

I.

Agresje wrogą, motywowaną gniewem i będącą samą w sobie celem działania.

II.

Agresje instrumentalną, stanowiącą środek do osiągania innego celu.

Tak więc źródłem agresji wrogiej jest gniew, a jej celem jest wyrządzenie komuś krzywdy. Natomiast przy agresji
instrumentalnej ból zadawany innej osobie służy jedynie jako środek do osiągania innego, właściwego celu. O agresji
wrogiej mówi się, że jest gorąca, a o instrumentalnej zimna.

Należy podkreślić, że celem agresji jest zaszkodzenie ofierze w odróżnieniu od przemocy, w której celem jest wywarcie
pewnego rodzaju wpływu. Często przemocy towarzyszy agresja.

2.

Źródła i uwarunkowania agresji.

3.

Istota konfliktu społecznego.

W sensie ogólnym konfliktem nazywamy wszelkie starcie wywołane rozbieżnością postaw, celów, sposobów działania
wobec konkretnych przedmiotów, wartości lub sytuacji. W sferze społecznej konflikt charakteryzują następujące
właściwości: pośrednie albo bezpośrednie wzajemne zmaganie się przeciwników, którzy świadomie pragną i dążą do
wymuszenia swoich celów, czy też racji, a nawet przy użyciu fizycznej przemocy. Celem tych zmagań może być
zdobycie lub utrzymanie władzy, danej pozycji społecznej, uzyskanie wartości cieszących się społecznym uznaniem, ale
także pozyskanie, neutralizacja, a nawet eliminacja rzeczywistego lub domniemanego przeciwnika.

Można także mówić o konflikcie w sensie psychologicznym, inaczej konflikcie wewnętrznym jednostki, postawionej w
sytuacji sprzecznych konieczności, sprzecznych motywów lub równoczesnego pełnienia sprzecznych ról.

Konflikt społeczny realizuje się nie tylko w określonych warunkach obiektywnych i ma swoje społeczne podłoże, ale ma
także aspekt subiektywny. Aby na konkretnym podłożu konfliktowym doszło do rzeczywistego konfliktu konieczne jest
także uświadomienie sobie przez danych ludzi istniejących sprzeczności interesów, własnej krzywdy lub wzajemnej
wrogości.

Tak więc obiektywne warunki stwarzają podłoże konfliktowe, ale same nie wywołują konfliktu społecznego w sposób
automatyczny, jeżeli nie zaistnieją po temu: świadomość i osobiste zaangażowanie ludzi uwikłanych w danych
sytuacjach konfliktowych, czyli sytuacjach uwarunkowanych sprzecznościami interesów. A zatem konflikt społeczny
różni się od innych konfliktów tym, że wchodzi tu w grę świadome, uczuciowe zaangażowanie uczestników.

Praźródłem każdego konfliktu jest przekonanie o istnieniu jednej prawdy, jednej wartości jednego przekonania i wiary, że
tylko one są prawdziwe, dobre i słuszne. Tak rodzi się świat nasz i obcy, świat praw jedynie słusznych i błędów. To rodzi
mentalność, która wyraża dychotomia” poglądy dzielą się na „moje” i „niesłuszne”.