epoka zelaza w palestynie

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

CHRONOLOGIA PALESTYNY W EPOCE ŻELAZA _



kilka systemów chronologicznych w oparciu o różne metody datacji, a ich twórcami byli: W.F.
Albright, G.E. Wright, G.W. Van Beek, D.J. Wiseman oraz K.M. Kenyon

 za

sadniczo terminem ‘epoka żelaza’ określa się przedział czasu począwszy od końca epoki brązu

ok. 1200 B.C.

, a skończywszy na zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej w 586 B.C.



duże zamieszanie w chronologii epoki żelaza spowodowali uczeni prowadzący wykopaliska w
Gezer i Jerycho 

błędy w datacji pojedynczych zabytków doprowadziły do stworzenia zupełnie

sprzecznych terminologii w periodyzacji dziejów Palestyny... wyniki prac archeologicznych były
zupełnie nieprzydatne dla badaczy Biblii, co przyczyniło się do sporu między Pismem Świętym a
nauką... sytuację uratowało datowanie ceramiki...



w 1921 r. chronologię opracowali przedstawiciele szkół archeologicznych działających w
Palestynie (ang., fran., amer.) oraz Departamentu Starożytności...

WCZ. OK. EP. ŻELAZA

1200-600 B.C.

(faza filistyńska i izraelska)

ŚROD. OK. EP. ŹELAZA

600-100 B.C.

(ok. żydowski i hellenistyczny)



chronologia przyjęta przez K.M. Kenyon opiera się na datowaniu ceramiki z domów prywatnych...
dzieli ona okres żelaza na dwa różne sposoby...

Żelazo I

1200 - 900

lub

Okres Przedfilistyński

1200 - 1150

Żelazo II

900 - 600

Okres Filistyński

1150 - 1050

Żelazo III

600 - 330

Okres Pofilistyński

1050 - 900

Podzielone Królestwo

900 - 700

Okres Asyryjski

700 - 500

Okres Perski

500 - 330



największą popularność zyskała chronologia ustalona przez W.F. Albrighta...

OKRESY

CHRONOLOGIA

HISTORIA BIBLIJNA

Żelazo I

1200

– 918/900 B.C.

Sędziowie i Zjednoczone Królestwo

Żelazo II

900

– 587 B.C.

Podzielone Królestwo

Żelazo III

ok. roku 550

– 330 B.C.

wygnanie i odnowa (ok. babiloński i perski)

w podziale zaproponowanym przez W.F. Albrighta okres Sędziów i Zjednoczonego Królestwa
zamyka się w ramach epoki żelaza I...



Inaczej pod tym względem postrzegają dzieje Palestyny R. Amiran i Y. Aharoni łącząc okres
Zjednoczonego Królestwa z okresem Podzielonego Królestwa w epoce żelaza II... taką
chronologię przyjmuje również (wprowadzając jedynie małe zmiany w datach granicznych
pomiędzy podokresami) A. Mazar... (1990 r.)

Epoka Żelaza IA

1200

– 1150 p.n.e.

ok. Sędziów

Epoka Żelaza IB

1150 - 1000 p.n.e.

Epoka Żelaza IIA

1000 - 925 p.n.e.

(ok. zjednoczonego królestwa)

Epoka Żelaza IIB

925 - 720 p.n.e.

(ok. od podziału do podboju asyryjskiego)

Epoka Żelaza IIC

720 - 586 p.n.e.

(ok. od podboju do zburzenia Św. Jerozolimskiej)



Epoka Żelaza III

586

– 330 p.n.e.

(niewola babilońska i panowanie perskie)

stosunkowo krótki, ale bogaty w źródła historyczne okres

niewola babilońska: 586 – 538 B.C.

- panowanie perskie: 538

– 331 B.C.

potem... ok. hellenistyczny (331-40 B.C.) i ok. rzymski (40 B.C.

– 324 A.D.)

TŁO HISTORCZYNE EPOKI ŻELAZA _



razem z załamaniem kultur epoki brązu około 1200 r p.n.e. we wschodniej części basenu Morza
Śródziemnego pojawiły się tzw. Ludy Morskie...



podjęły się one ataków na imperium hetyckie (doprowadzając je do upadku) oraz Egipt
(któremu w przeciwieństwie do Hetytów udało się odeprzeć wroga)...

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



teren nadmorskiej równiny Palestyny również został zajęty przez Ludy Morza... przodującymi
osadnikami byli Filistyni

– lud wywodzący się z kręgu cywilizacji kultury mykeńskiej, którzy

osiedlili się między Gazą a Ekronem narzucając swoją hegemonię pozostałym Ludom Morza
oraz podbitym Kananejczykom...



Filistyni sprowadzili do Palestyny żelazo i właśnie dzięki kontroli nad jego wytwarzaniem udało
im się zdobyć militarną przewagę na tym terenie  odzwierciedleniem takiej sytuacji są
znale

ziska żelaznych narzędzi i broni wykonanej z żelaza pochodzące głównie ze stanowisk,

które w okresie żelaza I znajdowały się pod wpływem filistyńskim, sporadyczne są natomiast
znaleziska takich zabytków w miejscowościach kananejskich i izraelskich...



Fil

istyni odegrali bardzo ważną rolę w dziejach Palestyny, ale z pewnością jeszcze większą wagę

należy przypisać napływowi koczowniczych plemion izraelskich, które stopniowo opanowywały
tereny kananejskie, rozpoczynając tym samym długotrwały konflikt z Filistynami...


proces osadniczy Izraelitów rozpoczął się w XII B.C.



pojawili się najpierw na terenie Negewu, w części Transjordanii i centralnej, górzystej części
Kanaanu, a dopiero sto lat później w Galilei



pierwszym krokiem w stronę ukształtowania organizacji państwowej był tzw. okres Sędziów...



OKRES SĘDZIÓW


pojawili się wtedy tacy wodzowie jak Otniel, Ehud, Gedeon, Barak, Jefte i Samson, borykający
się z zagrożeniami związanymi nie tylko z Filistynami, ale również z Edomitami, Moabitami,
Madianitami oraz Ammonitami



ostatnim wodzem Izraelitów był

SAMUEL

, któremu udało się skupić w swoich rękach wielką

władzę religijną i polityczną  następstwem tego było wprowadzenie ustroju monarchicznego
 namaszczenie przez Samuela

SAULA na

pierwszego króla Izraela (ok. 1000-990 B.C.)



początkowo obiecujące zwycięstwa nad Filistynami i Ammonitami, dzięki którym mógł założyć
swoją rezydencję w Gibea



niestety dalszy rozwój wydarzeń i zawiedzione nadzieje na wydostanie się spod jarzma
Filistynów, mimo wielkiej charyzmy i talentu przywódczego Saula, sprawiły że za pierwszego
wielkiego króla, od którego panowania rozpoczyna się właściwy okres monarchii, uważany
jest następca Saula – Dawid



OKRES ZJEDNOCZONEGO KRÓLESTWA


DAWID

(ok. 1000/990 - 965 B.C.)

jego celem było zjednoczenie rozdzielonych plemion izraelskich

połączenie północy i południa było niemożliwe bez zajęcia opanowanej przez

Kananejczyków Jerozolimy, która stanowiła pewnego rodzaju pomost między tymi regionami...
-

zdobył Jerozolimę...

wystąpił zbrojnie także przeciwko Filistynom, Edomitom, Moabitom i Ammonitom, znacznie

powiększając tym samym terytorium Izraela
-

chcąc połączyć trwale ze sobą zdobyte ziemie, Dawid wziął sobie za żony kobiety z plemion

izraelskich i cudzoziemskich, czego następstwem były nieprzewidziane przez niego konflikty
rodzinne i polityczne...



SALOMON

(975

– 935 B.C.)

syn Dawida… władca równie potężny i tak jak ojciec pragnący podtrzymać spójność Izraela

przejął bardzo silne i dobrze zorganizowane państwo, w którym jednak nadal przeżywały się

tradycje plemienne zaburzające jego jedność
- czas dobrobytu i pokoju, a przede wszystkim intensywnych prac budowlanych 

rozbudował

i umocnił Jerozolimę, a jej najważniejszym miejscem stała się wzniesiona przez Salomona
Świątynia, do której od południa przylegał królewski pałac...
-

działalność budowlana wychodziła również poza Jerozolimę; rozbudowano takie miasta jak

Megiddo, Hazor, Gezer, wzniesiono ważne konstrukcje obronne także na terenie Negewu:
Kadesz Barnea, Arad, Beer-Szewa...
- po panowan

iu króla Salomona okazało się, że wszelkie starania związane z planami

kontynuacji silnej, zjednoczonej monarchii zostały zaprzepaszczone wraz ze śmiercią tego
wielkiego władcy... narastające konflikty między południowymi i północnymi plemionami
izraelskim

i okazały się silniejsze niż polityczne dążenia dynastii Dawida do utrzymania

zjednoczonego narodu... przyczyniły się do tego zapewne nie tylko ciągle ożywające tradycje
plemienne, ale także duża tolerancja Salomona wobec kultów obcych bóstw, w stosunku do
której nie pozostali bez odzewu wyznawcy Jahwe...

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



pierwsze kroki zmieniające tor wydarzeń zaplanowanych przez Salomona podjął jego syn

ROBOAM

, który nie zdołał utrwalić zjednoczonego królestwa...



OKRES PODZIELONEGO KRÓLESTWA


dziesięć północnych plemion nie uznało władzy następcy Salomona i stworzyło odrębne
królestwo Izraela... pozostałe dwa plemiona skupione wokół Jerozolimy dały początek
królestwu Judy...



do ostatecznego podziału przyczynił się

JEROBOAM

– wysoki rangą dworzanin Salomona,

który wróciwszy ze schronienia na dworze faraona Szeszonka przejął władzę w Sychem – od
tej pory nowej stolicy Izraela 

głównym celem jego polityki była walka z Królestwem

Południowym



bogatsze państwo północne pozostawało w silnym kontakcie z Fenicją i innymi potężnymi
królestwami północnymi... w zupełnie innej sytuacji znalazła się Juda, która graniczyła od
południa z pustynią oraz od wschodu z wojowniczymi plemionami Transjordanii...



również odrębność religijna została podkreślona... Jeroboam ufundował dwa centra kultowe
słynące z sanktuariów, w których znajdowały się posągi złotych cielców (w Dan na północnych
krańcach jego królestwa i w Bethel na południu)  priorytetem Jeroboama było odcięcie się
od Jerozolimy, w której nieprzerwanie koncentrowało się życie religijne Judy...



okres podzielonego królestwa był czasem pełnym wewnętrznych napięć, a przede wszystkim
walk toczonych na pograniczu obu królestw... podzielone i osłabione państwa były narażone
także na militarne interwencje sąsiadów...

- 926 B.C. - podczas wyprawy faraona Szeszonka I

kilka miast judzkich uległo zniszczeniu

Królestwo Izraela natomiast było od północy niepokojone przez Aramejczyków, a głównie

przez królestwo Damaszku... prowadziło też wojny z Moabitami
-

ok. 800 B.C. pomoc przybyła z najmniej oczekiwanej strony, czyli z Asyrii, która podbiła

Damaszek...

 inwazja asyryjska...

- 734 B.C. -

Asyryjczycy pod dowództwem Tiglatpilesara III wkroczyli do Palestyny i zajęli

północną część Izraela (m.in. Megiddo)
-

dziesięć lat później Salmanassar V obległ Samarię, która w 722 B.C. została zmuszona do

poddania się Sargonowi II
-

Sargon ruszył na południe, gdzie pokonał wojska egipskie, a w trakcie drogi powrotnej w 720

B.C. ponownie spustoszył tereny Palestyny, skupiając się głównie na Królestwie Izraela...
część izraelskiej ludności została uprowadzona do Asyrii, a na to miejsce sprowadzono inne
ludy, które wraz z pozostałą ludnością miejscową utworzyły mieszankę etniczno-religijną,
którą nazywamy Samarytanami
-

z kolejnej wyprawy asyryjskiej Juda nie zdołała wyjść obronną ręką... 701 B.C. Sanheryb

wraz ze swoim wojskiem zniszczył sporą część Królestwa Południowego, zdobywając i
plądrując m.in. Lachisz
-

po aneksji Izraela Juda była mocno uzależnionym państwem wasalnym...

 605 B.C.

– Egipcjanie ponoszą klęskę w bitwie z Babilończykami pod Karkemisz... efektem

tego był bunt Królestwa Judy przeciwko babilońskiemu władcy Nabuchodonozorowi
(odmówili płacenia trybutu) ... Babilończycy zareagowali szturmem na Jerozolimę... oblężenie
trwało trzy miesiące... w końcu w 587 B.C. Jerozolima skapitulowała...
-

Jerozolima i jej świątynia zostały całkowicie zburzone

ludność pochwycona do niewoli babilońskiej

pokonanie takiej potęgi wydawało się niemożliwe... dopiero, gdy Babilonia została zdobyta

przez króla perskiego Cyrusa w 538 B.C. wygnańcy mogli powrócić i rozpocząć odbudowę
zniszczonego kraju i świątyni...

EPOKA ŻELAZA I (1200 - 900 B.C.)



napływ plemion izraelskich na tereny kananejskie (zdobycie Jerycha) i początki osadnictwa
izraelskiego (do Transjordanii przybyli u sch. PB)



otwarty konflikt z Filistynami (egip. Peleset)... ściśle ustalone strefy oddziaływania tych grup...
dopiero Dawid pokonał Filistynów... a ok. 995 B.C. pokonał także kananejskich Jebuzytów
władających Jerozolimą... podporządkował też część państw aramejskich, uzależnił okresowo
Królestwo Damaszku... pokonał Moabitów, Ammonitów, Edomitów...



na wybrzeżu obok miast filistyńskich, rozwijały się niezależne ośrodki fenickie...

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



PLEMIONA IZRAELSKIE...


nie posiadali umiejętności budowy miast i umocnień



początkowo wykorzystywali ruiny kananejskich domostw...



OSADY TYPU WIEJSKIEGO -

wraz z zarzucaniem koczowniczego trybu życia (pocz. XII B.C.)

początkowo rejon wzgórz centralnych, pn. Negew i Transjordania...

- w Galilei dopiero w XI B.C.
- niewielkie, proste osady o charakterze rolniczym
-

domy słupowe lub ‘domy o 3 lub 4 pomieszczeniach’

osiedla otwarte, z domostwami skupionymi na obwodzie i wolną przestrzenią w centrum (Tel

Mazos, Gilo,...)
- Gilo

– (XII B.C.) ciekawe rozplanowanie... skupiska domostw z zagrodami, a w centrum

kamienna wieża strażniczo-obronna (na planie kwadratu ok. 11 x 11m)
- Har Adir

– (XI B.C.) także kwadratowa wieża, ale otoczona murem kazamatowym! Pośród

małych osad rolniczych...



TELL EL-FUL (GIBEA)


zidentyfikowano pięć poziomów użytkowania, począwszy od XII
wieku p.n.e., skończywszy na czasach rzymskich



w momencie zajęcia Gibea przez Saula stacjonował tam garnizon
filistyński... od tej chwili miejscowość była określana mianem Gibea
Saulowego, a król postanowił uczynić z miasta stolicę swojego
królestwa... w związku z tym badacze łączą pierwszą fortecę z
działalnością budowlaną Filistynów, a dopiero powstanie drugiej
twierdzy w Gibea z panowaniem Saula (koniec XI w. p.n.e.)



występująca tu konstrukcja

MURU KAZAMATOWEGO

jest typowym rozwiązaniem dla

izraelskiego budownictwa obronnego EŻ I

polega ona na wzniesieniu dwóch równoległych ciągów murów w pewnej odległości od

siebie, połączonych poprzecznymi przegrodami
-

uzyskane w ten sposób kazamaty wypełniano gruzem lub rumoszem skalnym, a niektóre z

myślą o praktycznym wykorzystaniu pozostawiano puste
-

technika ta pozwalała na znaczną oszczędność budulca, przyśpieszała realizację projektu

tego typu konstrukcje zostały przeniesione do Palestyny z Anatolii (umocnienia hetyckie z

epoki brązu) za pośrednictwem tzw. księstwa późnohetyckiego



gruba warstwa popiołu i węgla drzewnego... wyższe partie budowli wzniesiono z drewna?
takie założenie wyjaśnia okoliczności wyniszczenia drzewostanu Palestyny...

Har Adir
Tel el-Ful

MURY KAZAMATOWE

(dwa ostatnie przykłady są związane z

Sychem (XI B.C.)

działalnością Dawida – wzniesienie fortyfikacji w Judei -

Tell Beit Mirsim (pocz. X B.C.)

ochron

a przed naporem Filistynów)

Bet Szemesz (pocz. X B.C.)



KULT IZRAELITÓW...


niewiele pozostałości archeologicznych świadczących o życiu religijnym plemion izraelskich



GÓRA EBAL

na pn. od Sychem... tu zgodnie z tradycją Jozue miał wznieść ołtarz

- odkryto kamienne konstrukcje
-

A. Zertal: wczesnoizraelski obiekt kultowy... inni... wieża wartownicza w centrum wiejskiej

zabudowy, podobnie jak w Gilo...



pn. rejon wzgórz Samarii... tzw.

WYSOKIE MIEJSCE

kamienny okrąg o średnicy ok. 20m, w którego centrum rosło zapewne św. drzewo

we wschodniej części kręgu znajdowała się masseba (pionowo ustawiony duży kamień)

znaleziono tu brązową figurkę byka – obiekt kultu?



JEROZOLIMA


centralny ośrodek organizmu państwowego od momentu zdobycia jej przez Dawida



CYTADELA KANANEJSKA

na wzgórzu Ofel, do którego od str. wsch. i zach. utrudniały dostęp głębokie doliny (Cedronu

i Tyropoionu)
-

jej fortyfikacje wykorzystał także Dawid

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



w czasach Salomona miasto znacznie rozbudowano, umocniono i wzniesiono okręg
świątynny...



OKRĘG ŚWIĄTYNNY SALOMONA (wzniesiony ok. 960 – 950 B.C.)

Pismo Święte dokładnie opisuje przygotowania do budowy, sam proces

powstania oraz wygląd świątyni (na górze Moria - wzgórze na północ od
Ofelu

– gdzie Abraham miał złożyć ofiarę z Izaaka) – gł. źródło

świątynia Salomona znajduje się dzisiaj pod muzułmańskim sanktuarium

(Haram es Sharif) w związku z czym przeprowadzenie dokładnych badań i
zdobycie źródeł archeologicznych jest niestety niemożliwe...
-

być może część murów pd. okręgu z czasów przebudowy herdiańskiej

można przypisać czasom Salomona – ergo... św. na osi wsch.-zach.
-

wzniesiona przez architektów i rzemieślników fenickich

na dziedzińcu przed św.

OŁTARZ

ofiarny oraz duże naczynia brązowe z

wodą do rytualnych ablucji
-

św. wzniesiona na podium, na planie wydłużonego prostokąta (50 x 25m)

wejście flankowały dwie brązowe kolumny:

JACHIM

BOAZ

– między nimi schodki do

niewielkiego przedsionka ‘

ULAM

’

dalej... długie pomieszczenie halowe zwane ‘

HEKAL

’... kolejne schodki...

‘

DEBIR

’ – ‘święte świętych’ – sanktuarium z Arką Przymierza

budynek św. oblegały wokół trzy kondygnacje niewielkich pomieszczeń – na nich wspierała

się konstrukcja dachu... wysokość św. – ok. 15m
-

głównymi motywami zdobiącymi świątynię były: cherubiny, palmy, girlandy i owoce, czyli

elementy, które można napotkać także na terenie Syrii, Fenicji, Kanaanu oraz w izraelskich
miejscowościach wzniesionych przez Salomona: Megiddo, Hazor, Gezer
-

podstawowe elementy św. Salomona są zgodne z zasadniczymi cechami architektury

fenicko-

syryjskiej... dotyczy to również techniki kamieniarskiej oraz

wystroju wnętrza...
-

pojawiają się też elementy egipskie (typowe zjawisko sztuki

fenickiej)... np. podwyższanie poziomu posadzek kolejnych
pomieszczeń...
- 586 B.C. -

król babiloński Nabuchodonozor II doszczętnie zniszczył

dzieło Salomona... wyposażenie świątyni zostało wywiezione do
Babilonu, a los Arki Przymierza do dzisiaj nie jest znany... potem
odbudowywana, ale nie odzyskała już dawnej świetności...



PAŁAC SALOMONA

przylegał do pd. strony okręgu św.

- koncepcja znana z pn. Syrii jako

BIT HILANI

charakterystyczny kolumnowy portyk wejściowy

z portyku wejście do sali tronowej (tron przy krótszej ścianie?)

za salą tronową pomieszczenia mieszkalne

HAZOR

MEGIDDO

tutaj także skupiała się działalność budowlana Salomona...

GEZER



MEGIDDO SALOMONA


tzw. ‘spichrz królewski’; ważny ośrodek
administracyjny

 bardzo skomplikowana stratygrafia...
 Y. Yadin: miasto Salomona

– warstwy

IVB-VA

- otoczone murem kazamatowym
- brama 6-komorowa
-

dwa pałace („6000” i „1723”) w typie zbliżonym

do syryjskiego bit hilami



Y. Aharoni: uważał za miasto Salomona – warstwę

IVA

(IVB to czasy Achaba

– ok.850 B.C.)

mur z występami i uskokami

słynne stajnie Salomona (obecnie uważane

raczej za pomieszczenia magazynowe)

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



BET SZEAN


ważny ośrodek w czasach Salomona... za Saula jeszcze we władaniu Filistynów...

 warstwa V (1000

– 850 B.C.) –

DWIE ŚWIĄTYNIE

związane z kultami kananejskimi

ŚW. POŁUDNIOWA



zerwanie z obowiązującymi wcześniej schematami



plan przypomina św. jerozolimską (czyli typ fenicki)

nie jest pewne, czy powstały przed zdobyciem miasta przez Izraelitów, czy później... ale

ceramika świadczy o tym, że były użytkowane bez zakłóceń w ok. izraelskim (przykład
tolerancji Salomona wobec innych religii)



BET SZEMESZ


w pobliżu granicy izraelsko-filistyńskiej w Szefeli



w rękach Filistynów... za pan. Dawida całkowicie zniszczone... zupełnie na nowo
odbudowane...



kazamatowe mury (ponad 4m grubości)



URBANISTYKA

okólna ulica w pewnej odległości od wewn. pierścienia murów, dzieląca miasto na dwie strefy

między murem, a ulicą – regularne domy ustawione promieniście w stosunku do muru

strefa wewnętrzna – mniej regularna zabudowa

podobny układ urbanistyczny stwierdzono także w Megiddo



BUDYNKI MIESZKALNE

charakterystyczny plan dla EŻ

zwarty prostokątny blok z jednym pomieszczeniem w głębi, zajmującym całą

szerokość obiektu oraz przylegającymi do niego trzema podłużnymi
pomieszczeniami w przedniej części
- nie wia

domo, czy podłużne pomieszczenia były oddzielone murami, czy wspierały się

jedynie na dwóch rzędach kolumn
-

poniżej poziomy posadzek drążono okrągłe jamy zasobowe (silosy), wyłożone kamieniami,

kontynuując w ten sposób tradycje PB (w EŹ II jamy zasobowe tego typu zanikają zupełnie!)



TELL BEIT MIRSIM
 mur kazamatowy i analogiczna urbanistyka jak w Bet Szemesz


gliniane figurki i plakietki z przedstawieniem bogini płodności jako ciężarnej kobiety -
nawiązanie do analogicznych plakietek z PB i świadczą o żywotności dawniejszych wierzeń...



FORTECE CENTRALNEGO NEGEWU


charakterystyczne obiekty w tym górzystym rejonie...



tutaj... ok. 50 kolistych, owalnych lub rzadziej prostokątnych budowli o śred. 25-
70m



mur kazamatowy tworzył tu rodzaj zagrody otaczającej dziedziniec, na który
prowadziło jedynie wąskie przejście



większość usytuowana na wzgórzach... w pobliżu źródła lub doliny rzek...



osadnictwo związane z fortecami było krótkotrwałe... przypuszczalnie uległy onie zniszczeniu
w trakcie wyprawy faraona

SZESZONKA I

w 926 B.C.

 przeznaczenie jest nadal dyskusyjnym zagadnieniem...

umownie budowle te nazywane są FORTECAMI

siedziby izraelskiej administracji i własności ziemskiej (w II tys. B.C. tereny centralnego

Negewu nie były zasiedlone, w tym momencie stały się atrakcyjne)
-

(R. Cohen) są to elementy izraelskiej polityki mającej na celu kontrolę i panowanie nad

Negewem, by zapewnić bezpieczeństwo przebiegających tędy szlaków handlowych

 geneza...

część badaczy łączy te obiekty z koczowniczym plemieniem

AMALEK

ITÓW

(2 poł. XI B.C.),

które po ciężkich walkach zostało pokonane przez Saula
-

inni... wiążą te konstrukcje z działalnością

PLEMION IZRAEILSKICH

z czasów Saula (akcja

wymierzona przeciw pustynnym koczownikom, gł. Amalekitom)



FORTECA W ARAD (pn. Negew)
 datowana na czasy Salomona (warstwa XI)
 kwadratowy plan, otoczona murem kazamatowym


identyfikowana z toponimem występującym na spisie Szeszonka z Karnaku

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



DOMY MIESZKALNE (X B.C.)
 Tell el-

Fara pn., Bet Szemesz II,…



na tyłach domostwa poprzeczne pomieszczenie, zajmujące całą szerokość budynku



wyżej wspomniane pomieszczenie poprzedzone było wydłużonym dziedzińcem, oddzielonym
od bocznych partii zabudowy częściowo konstrukcją wspartą na słupach, częściowo murem
(stąd często nazywane są one:

DOMY FILAROWE

)

 n

a dziedzińcach... piece chlebowe itp. – tu wykonywano czynności gospodarcze



mury dość staranne, cieńkie



domy były zwrócone ku sobie tyłami, a wejścia znajdowały się od strony równolegle
biegnących ulic



za pan. Salomona intensywnie eksplorowano

ZŁOŻA MIEDZI

WADI EL-ARABA

, stanowiące jedną

z podstaw gospodarczych królestwa... utrata tego rozbudowanego systemu kopalń i ośrodków
przetwórczych na rzecz Edomu u sch. pan. Salomona stała się przypuszczalnie jedną z
ekonomicznych przyczyn, które także przyspieszyły rozpad królestwa...


kopalnie odkrywkowe, ale stwierdzono też obecność sztolni drążonych w zboczach skalnych



wydobytą rudę wzbogacano poprzez spiekanie na miejscu... potem transport... dalsza
obróbka



zachowały się pozostałości pieców służących do wytopu rudy (wykorzystywano silnie wiejące
w tym rejonie wiatry) oraz duże pokłady żużla



zlokalizowano tu także ślady pomieszczeń mieszkalnych robotników



były to tereny niezamieszkałe, nie mogące zapewnić podstawowych warunków życia... czyli
produkcja wymagała dużego wysiłku organizacyjnego... regularny transport karawanowy
(dostawy wody, pożywienia, narzędzi, węgla drzewnego z Edomu)



ośrodek przemysłowy np. w Tell el-Cheleifa (w pobliżu zatoki Akaba)



CERAMIKA


jedno z najważniejszych kryteriów chronologicznych



także ceramika filistyńska

/pyt. 16/



kontynuacja wielu typów z EB, ale pod wpływem osadnictwa izraelskiego istotne zmiany...



w ceramice kananejskiej i jej kontynuacjach przeważały formy kuliste... natomiast ceramika
EŻ preferuje kształty ostre, profilowane



maleje też znaczenie dekoracji malowanej, wzrasta natomiast popularność ceramiki pokrytej
warstwą delikatnej, polerowanej glinki (gł. czerwona... czasem żółta, brązowa, czarna)



różnorodne dzbany, puchary, misy, kubki, kratery, naczynia zasobowe,... a w kategorii
naczyń kuchennych duże garnki z zaokrągloną dolną częścią i profilowaną częścią
górną (nawiązanie do tradycji kananejskiej z PB)



PUCHARY

o szerokiej, raczej płaskiej czaszy na wysokiej stopce – wywodzą się z PB; bardzo popularne

w EŻ I na pd. i na pn.
-

o głębokiej czaszy na niskiej stopce (tzw. ‘ kubki’) – wywodzą się z PB; mniej

popularne w EŻ I... zanikają... właściwie uchwytne są tylko na pn.



KRATERY

wywodzą się z tradycji kananejskiej... (widoczne w kształtach brzuśca i stopki, w dekoracji –

fryzy na wysokości imadeł)
-

teraz... zdecydowanie większa ilość imadeł (4, 8 lub więcej)

teraz... dekoracja sznurowa na wysokości imadeł (szczególnie na pn. kraju)

teraz... pogrubione krawędzie naczyń



MISY

także wywodzą się z tradycji PB... grubościenne; niskiej jakości...

misy półkoliste, ze spłaszczonym dnem, dekorowane malowanymi pasami

także misy o ścianach profilowanych z charakterystycznym zagłębieniem (rowkiem) poniżej

krawędzi... stopki pierścieniowate...

 tzw.

MANIERKI

również nawiązują do wcześniejszych tradycji...

- trzy odmiany...

1). naczynie z kulistym brzuścem i pojedynczym imadłem, kształt
dzbana / butli, dwubarwna dekoracja
2). duże butle o lekko spłaszczonym brzuścu; dekorowane
koncentrycznymi kołami lub ornamentem metopowym w stylu PB

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

3). małe naczynia... w kilku wariantach



oprócz starannej ceramiki, toczonej na kole, występuje też kategoria ceramiki lepionej ręcznie,
surowej, spotykana najczęściej jako wyrób lokalny na terenie Negewu – tzw.

CERAMIKA

NEGEWU



NACZYNIA ZASOBOWE / PITOSY

w stosunku do swoich odpowiedników z PB uzyskują nowe, charakterystyczne cechy...

korpusy stają się jajowate lub eliptyczne

są wyposażone w imadła

z czasem... szyjka uległa skróceniu, tuż poniżej krawędzi wylewu modelowano

charakterystyczną obręcz (tzw. collared rim)
-

na brzuścu często odciski sznurów (ślad związany z tokiem ich produkcji –

obwiązywanie dużych naczyń w trakcie wyrobu?)
-

(Albright, Aharoni i in.) naczynia te należy łączyć z wytwórczością osadników izraelskich

EPOKA ŻELAZA II (900 - 586 B.C.)



wstęp historyczny jest na str. 3. ;)

_ KRÓLESTWO IZRAELA _



władcy Izraela nie posiadali początkowo stałej rezydencji...
 najpierw przebywali w

SYCHEM



następnie stolicę przenieśli do

TIRSY

(Tell el-Fara pn.)

– ok. 885 B.C. – w czasie walk o Tirsę

miasto zostało zniszczone... na ruinach reprezentacyjne budowle zaczął wznosić Omri...
jednak wkrótce zaniechano tego zamiaru...

 przeniesienie stolicy do

SAMARII

– ok. 870 B.C. – tu lepsze warunki geograficzno-

strategiczne... ten plan umożliwiał też wzniesienie nowego miasta od podstaw, na nie
zabudowanym terenie... tutaj przerzucono ludność z Tirsy...



SAMARIA


przykład jedynego większego miasta założonego przez
Izraelitów...



ważne stanowisko... znamy historyczną datę założenia
miasta oraz kolejne fazy jego rozbudowy i zniszczeń...
możliwości uzyskania wiarygodnej chronologii wielu
wyrobów (oczywiście gł. ceramiki ;)



REZYDENCJA / PAŁAC OMRIEGO

na najwyższym miejscu wzgórza Omri rozpoczął

budowę swojej rezydencji...
- otoczona niezbyt masywnym murem (1,6 m grub.)

– spełniał on również rolę muru

oporowego, podtrzymującego terasę rozszerzającą teren nadający się pod zabudowę
-

doskonała kamieniarka – przypisywana specjalnie sprowadzonym rzemieślnikom fenickim

bloki kamienne w dolnej części muru mają powierzchnię nieregularną, wyżej natomiast

znajdują się bloki starannie dopasowane
- pomieszczenia

pałacowe znajdowały się na przestrzeni wyznaczonej murem (w pewnej

odległości od niego)



sześć lat po przeniesieniu stolicy władzę przejął Achab... przystąpił do rozbudowy miasta i
pałacu...



AKROPOL ACHABA

powiększono przestrzeń pałacową objętą murem... (210 x 100 m)

mur kazamatowy pełnił w tym wypadku wyraźne funkcje strategiczne (5m grub., od pn. 10 m)

BLOKI KAMIENNE

obrabiane w charakterystyczny sposób z dobrze opracowanymi

krawędziami i silnymi wypukłościami na powierzchni

- dobrze dopasowane

rzemieślnicy feniccy

KAPITELE PROTOEOLSKIE

– łączone także z rzemieślnikami fenickimi, w

późniejszych okresach użyte wtórnie...
-

liczne fragmenty ozdób z kości słoniowej, zdobiących niegdyś wnętrza pałacowe (należą do

kręgu sztuki fenickiej)

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

obszar otoczony murem kazamatowym był wyłożony kamiennymi płytami... tu pałac...

PAŁAC

zły stan zachowania... nie udało się ustalić dokładnego planu...

w centrum... duży prostokątny dziedziniec... otoczony kompleksami zabudowań...

mieści się w kananejskiej tradycji PB z pewnymi oddziaływaniami fenickimi

BRAMA

mieściła się od wschodu... niestety ta część również została silnie zniszczona...

ślady bramy na ‘osi łamanej’

- kapitele protoeolskie (element bogatego wystroju bramy)

ZACH.

CZĘŚĆ

- budynki administracyjne

od wsch. podłużne, wąskie magazyny

od zach. trzy grupy kwadratowych pomieszczeń

‘OSTRAKA Z SAMARII’

grupa 63 krótkich tekstów związanych z dostawą

oliwy i wina... stanowią one ważny zestaw dokumentów ilustrujących
funkcjonowanie ówczesnej administracji



odsłonięto także pozostałości murów miejskich... w czasach Achaba Samaria mogła
pomieścić ok. 10 tys. Mieszkańców...

 722 B.C.

– Asyryjczycy spustoszyli rezydencję... ale uboższe dzielnice prawdopodobnie nie

uleg

ły całkowitemu zniszczeniu... ośrodek asyryjskiej administracji...  cienkościenna

ceramika nowego typu, będąca importem asyryjskim



MEGIDDO
 warstwa

IVA

– wcześniej łączona z Salomonem

 734 B.C.

– zniszczenie tej warstwy (najazd asyryjski)

ergo... przyłączone wcześniej do Asyrii niż Samaria



podobnie jak w Samarii, tutaj także nad miastem
górowała rezydencja dostojnika wojskowego...



REZYDENCJA

(BUDOWLA 338)

znaczny budynek we wsch. części miasta

- otoczony murem kwadrat o boku 57 m
- identyczna jak w Samarii technika kamieniarska



STAJNIE

(MAGAZYNY?)



MURY MIEJSKIE

– z systemem występów i uskoków



BRAMA

– od pn.; konstrukcja z sześciu komór... plus

na osi łamanej część zewnętrzna bramy (dwukomorowa)



TUNEL WODNY

– zapewniał dostęp do wody (szyb i specjalnie wydrążony tunel)



WARSTWA III



po fazie zniszczeń... na miejscu monumentalnych budowli wzniesiono domu

mieszkalne (regularna siatka ulic)
 zmiany w rozplanowaniu miasta wprowadzili Asyryjczycy? nowi sprowadzeni
przez Asyryjsczyków osadnicy?
 w cerami

ce formy obce... ale tutaj zmiany nie były tak zasadnicze jak w

Samarii



TIRSA (Tell el-Fara pn.)


ok. 800 B.C. była znacznym ośrodkiem miejskim... (warstwa VIId)



ceramika analogiczna do ceramiki z warstwy IV z Samarii (łatwe datowanie)



brak wyraźnie wyodrębnionego zespołu pałacowego!



ośrodek władzy znajdował się wewnątrz miasta, w pobliżu bramy

 dwie dzielnice miejskie oddzielone murem...

zdecydowane zróżnicowanie społeczne

w bogatszej domostwa o planie analogicznym do tych z EŻ I

- w biedniejszej m

ałe, mocno ścieśnione domki



zniszczona w czasie najazdu asyryjskiego... w okresie zależności od Asyrii znacznie zubożało
i straciło na znaczeniu... w tej fazie – importowana ceramika asyryjska...



HAZOR (warstwy IX

– V)



po podziale królestwa uległo gwałtownemu zniszczeniu (wojny z
Aramejczykami?)



za Achaba... powiększenie obszaru... wzniesienie solidnego muru
obronnego... i cytadeli...



CYTADELA

(w zach. części)

oddzielona własnym murem od reszty zabudowy

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

- brama zdobiona pilastrami z protoeolskimi kapitelami



ZESPÓŁ MAGAZYNÓW i SPICHRZ ZBOŻOWY

– ważna rola tego ośrodka w administracji

 podziemny

SYSTEM DOPROWADZAJĄCY WODĘ

– umożliwiał przetrwanie długotrwałego

oblężenia...



DOMY

spore domostwa w typie tzw. domów o 4 pomieszczeniach

także znacznie mniejsze o rozmaitych planach

wzdłuż regularnie rozmieszczonych ulic



duże straty podczas trzęsienia ziemi... odbudowane na poprzednim planie...



tuż przed najazdem wzmocniono i poszerzono mury broniące dostępu do cytadeli (warstwa
V)... miasto

nie oparło się jednak wojsku Tiglatpilesara III



w kolejnej fazie (warstwa IV) stwierdzono jedynie bardzo ubogie ślady osadnictwa...

_ KRÓLESTWO JUDY _



tutaj w ramach stopniowego procesu (bez większych zakłóceń, walk,...) szereg osad powstałych w
EŻ I przekształciło się w znaczne ośrodki miejskie... chronione systemami murów obronnych...
wiele spośród nich uległo zniszczeniu w trakcie asyryjskiego najazdu (701 B.C.), lecz zdołały się
podźwignąć i wiek VIII stanowi dla Judy wręcz okres odrodzenia i pomyślności, aż do inwazji
babilońskiej (587 B.C.)



ludność skoncentrowana w Jerozolimie (10-20 tys. ludzi), a drugie także gęsto zaludnione miasto
to Lachisz... inne formy osadnicze ...
- liczne, lecz niewielkie i umocnione osady miejskie
-

wsie pozbawione systemów obronnych

- farmy i pojedyncze domostwa



URBANISTYKA... MIASTA...


silne umocnienia na planie koła lub owalu (w zależności od naturalnego ukształtowania
wzgórza)



podobny przebieg miały ulice, z jednym szeregiem domostw przyległych do muru (czasem
tylne pomieszczenia domów stanowiły element składowy murów kazamatowych)



ośrodki administracyjne, garnizony wojskowe,...



miasta z górującym nad nimi ośrodkiem władzy (pałac, cytadela) oraz miasta posiadające
tylko zabudowę mieszkalną



gęste zaludnienie miast

 regularna zabudowa


często specjalizacja w pewnych dziedzinach wytwórczości



mury kazamatowe i mury z dodatkowym pochyłym stokiem (wzmocnienie konstrukcji)



JEROZOLIMA


miasto ucierpiało w czasie kampanii Sanheryba (701 B.C.), ale przetrwało oblężenie... pomógł
w tym bezpośredni, bezpieczny dostęp do wody pitnej...

TUNEL SILOE

przed oblężeniem asyryjskim wydrążono we wzgórzu Ofel specjalną

konstrukcję
-

osiągnięcie techniczne dużej rangi



zabudowa miejska skupiała się w dwóch rejonach – na terenie tzw. ‘miasta Dawida’ i na Ofelu



MIASTO DAWIDA

- w okresie VIII

– VII B.C. otoczone było masywnym murem, obejmującym swym zasięgiem

obszar gęstej, tarasowej zabudowy
-

ze względu na brak miejsca zabudowano również wsch. stok wzgórza (już poza murem)...

także pobliskie jaskinie



OFEL

pomiędzy miastem Dawida, a wzgórzem świątynnym

niestety pozostałości EŻ znajdują się pod późniejszymi nawarstwieniami i budowlami

z tym okresem łączy się jedynie tzw.

WIEŻĘ WARRENA

– zapewne była to konstrukcja

chroniąca bramę miejską



w świetle badań (po 1967 r.) okazało się, że zachodnia cześć miasta też kryje pozostałości
umocnień i zabudowy mieszkalnej (wcześniej badacze nie włączali tego rejonu w obręb
miasta)

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

fragmenty potężnych umocnień (7 m grub.) wzniesionych przez Ezechiasza w obliczu

najazdu asyryjskiego
- nieco dalej na pd.

– wieża stanowiąca element systemu fortyfikacyjnego... także fragment

solidnego muru zachowanego do wys. 8 m
-

umocnienia te zostały znisczone przez wojsko Nabuchodonozora (586 B.C.)

we wschodniej części tego terenu – SKALNE GROBY z IX B.C. z wyraźnymi

oddziaływaniami fenickimi, przeznaczone dla bogatszych mieszkańców miasta



RAMAT RACHEL
 niedaleko od Jerozolimy (na pd.)


dyskusje odnośnie funkcji tej okazałej budowli... PAŁAC
KRÓLEWSKI wzniesiony przez jednego z ostatnich królów
Judy w VII B.C.



po zniszczeniach zw. z asyryjską kampanią Sanheryba
przystąpiono do prac niwelacyjnych na wzgórzu, otaczając je
jednocześnie solidnym murem



PAŁAC

zarys prostokąta (75 x 50 m)

- otoczony murem kazamatowym (5 m grub.) - kazamaty
wykorzystane jako magazyny
-

od wsch. brama... prowadziła na spory dziedziniec wyłożony wapiennymi płytami

zarówno w planie, jak i w technice kamieniarskiej i zastosowaniu kapiteli protoeolskich

wido

czne są zbieżności z cytadelą z Samarii



LACHISZ (Tell el-Duweir)


w czasach zjednoczonego królestwa wzgórze było
tylko częściowo zabudowane (warstwa V), nie było
też umocnień...



podwójna linia murów (warstwa IV-III)

- dolna partia z kamienia i ceglana nadbudowa!
-

podstawa muru wzmocniona pochyłym stokiem

ziemnym



PAŁAC

od wschodu przylegał dziedziniec wyłożony płytami

i otoczony murem, dostępny przez bramę...
-

sześciokomorowa brama (na osi założenia)

do dziedzińca przylegały wąskie, podłużne

pomieszczenia

– magazyny

na wysokim podium w pn. części miasta

- otoczony murem
- trzy fazy budowlane

– od pocz. podzielonego

królestwa po podbój asyryjski w 701 B.C. (od budynku na planie kwadratu o boku 32m, po
założenie o wym. 76 x 36 m na podbudowie o 6 m wys.)
-

ważne centrum administracyjne, siedziba lokalnego zarządcy i zapewne dowódcy garnizonu



domostwa mieszkalne i pomieszczenia sklepowe rozmieszczone były wzdłuż ulicy w pd.
części miasta, prowadzącej od monumentalnej bramy miejskiej w stronę pałacu



obecność zabudowy miejskiej stwierdzono także poza murami, na stoku wzgórza



RELIEF Z PAŁACU SANHERYBA W NINIWIE

oblężenie Lachisz podczas najazdu Asyryjczyków w 701 B.C.

oblężenie... walka... egzekucja... i deportacja mieszkańców

 po odbudowie mias

to istniało jeszcze przez jakiś czas (warstwa II), do momentu najazdów

babilońskich w 596 i 586 B.C. – na ogromnych nawarstwieniach gruzów odbudowano
umocnienia i nieliczne domostwa... tzw. ‘listy z Lachisz’ – grupa ostrakonów znalezionych przy
bramie miej

skiej, dokumentujących ostatnie dni Judy...



GEZER


znaczny ośrodek w tym okresie... ale brak odpowiednich danych stratygraficznych...

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



TELL BEIT MIRSIM B


uległo zniszczeniu w czasie egipskiej wyprawy Szeszonka I (926 B.C.)

 nowe miasto odbudowane na

zupełnie nowym planie... rozwijało się do

najazdów babilońskich... po których miasto nie dźwignęło się już
z ruin...



ważny ośrodek produkcji tekstylnej i farbiarstwa



dobrze zachowane plany domów



ceramika z tego stanowiska ma duże znaczenie dla chronologii

2 poł. EŻ II

 z VII B.C.

– spory zespół glinianych figurek (bogini płodności)



BET SZEMESZ


także uległo zniszczeniu w czasie najazdu Szeszonka I

 odbudowane na poprzednim planie... (warstwa IIb)

– wzrosła także liczba jego mieszkańców,

zajmujących się produkcją oliwy i wina



po zniszczeniach asyryjskich w 734 B.C. zostało jeszcze raz odbudowane (warstwa IIc), lecz
wkrótce padło bezpowrotnie pod ciosami Babilończyków



TELL EN-NASBE
 biblijna Micpa


większe znaczenie uzyskało dopiero po rozpadzie królestwa – wtedy zaczęło pełnić rolę
izraelskiej twierdzy granicznej...



w miejsce wcześniejszych murów potężne umocnienia

kamienne mury (4 m grub.) wzmocnione prostokątnymi wieżami

pochyły stok przy murach (zwiększał ich grub. do 8 m)

 domy mieszkalne wzniesione w

pobliżu murów wzdłuż okólnej ulicy miały układ promienisty

plan typowy dla EŻ I

nie przylegały do murów (lepszy dostęp?)

w przestrzeni między murami, a zabudową... silosy



centrum zachowało się fragmentarycznie...



GIBEA (Tell el-Ful)


założenie z czasów Saula zniszczone jeszcze w ok. zjednoczonego królestwa...



odbudowana pod koniec X B.C. jako przyczółek systemu obronnego Jerozolimy



zarys kwadratu o boku 16 m, otoczonego murem i pochyłym stokiem

 zniszczona w czasie najazdu asyryjskiego w 734 B.C.



inne budowle związane z ochroną granic i szlaków handlowych (Juda, Szefela, Negew, Pustynia
Judzka)

– odgrywały one także funkcję administracyjną jako siedziby lokalnych urzędników



na planie kwadratu lub prostokąta

 centralny dziedziniec otoczony murem kazamatowym


zazwyczaj wyniosły punkt strategiczny



WOLNOSTOJĄCE WIEŻE
 na wysokiej podbudowie


kontrola i obserwacja szlaków prowadzących do ważniejszych miast



przesyłanie sygnałów



np. dwie wieże w pobliżu Jerozolimy



NEGEW


tutaj także twierdze i umocnione miasta... ochrona przed naporem plemion koczowniczych



ARAD

(warstwa XI)

- szlak z Judy do Moabu i Edomu
- kwadratowa budowla (50 x 50 m)
-

na wyniosłym wzgórzu

- pocz. VIII B.C. - nowa forteca o kamiennych murach (warstwa X)

- brama flankowana dwoma wi

eżami

- pomieszczenia mieszkalne, magazynowe i

świątynia (w narożniku)
-

uległa zniszczeniu... wpierw atak Sanheryba... potem Edomici...

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

- VII B.C.

– odbudowana na poprzednim planie –

OSTRAKI Z ARAD

– ważne dokumenty, info.

o najemnikach z Kittim (cypryjskie Kition) itd.



KADESZ BARNEA

pozostałości twierdzy o owalnym zarysie... mur kazamatowy... element

całego systemu umocnień z XI B.C. ... zniszczona przez Szeszonka?
- po przerwie odbudowa (pocz. VIII B.C.)

– ważny punkt na szlaku z

Gazy na wybrze

żu M. Śródziemnego nad M. Czerwone; także obrona

Judy przed koczownikami z Negewu i Synaju
-

na planie prostokąta (60 x 40 m)

mur grub. ponad 6 m wyposażony w osiem prostokątnych wież

wokół muru dodatkowy wał ziemny wzmocniony murem oporowym

- na pocz.

VII B.C. zniszczona przez plemiona Edomitów (przybyły po

inwazji asyryjskiej)
- odbudowana w VII B.C.

– zewnętrzny mur kazamatowy

- 586 B.C.

– ostatecznie znisczona...



KUNTILLET ADŻRUD

prostokątna twierdza (25 x 15 m)

- centralny dziedziniec otoczony z trzech stron murem kazamatowym
-

solidne wieże w narożnikach

na szlaku z Ezjon Geber na wybrzeżu do Morza Czerwonego

ryte inskrypcje na powierzchni ścian niektórych pomieszczeń, także na naczyniach – gł.

błogosławieństwa i dedykacje... rysunki na kilku naczyniach  (Z. Meshel) intrygujący
ośrodek kultu religijnego z czasów panowania Atalii (841-835 B.C.), związanym być może ze
zrzeszeniem Rekabitów



MATERIAŁ EPIGRAFICZNY


m.in. odciski pieczęci na dzbanach...



KALENDARZ Z GEZER

(koniec X B.C.)



STELA MESZY

(król Moabu, 823 B.C.; sławi zwycięstwo nad Izraelem po upadku dyn.

Omriego)

 ostraki z Samarii (pocz. VIII B.C.; zapisy administracyjne)
 inskrypcja z tunelu Siloe w Jerozolimie (k. VIII B.C.)


ostraki z Lachisz (tuż przed 588 B.C. – przed zdobyciem miasta przez Babilończyków)



odciski pieczęci na naczyniach zasobowych o czterech imadłach

ciekawy materiał... ok. 2000 przykładów...

znak królewski (uproszczony wizerunek skarabeusza o czterech skrzydłach lub uproszczony

zarys uskrzydlonego dysku słonecznego)
-

powyżej znaku... słowo ‘lmlk’ = ‘należący do króla’

poniżej znaku... nazwy czterech miejscowości – odnoszą się one do dóbr królewskich, w

których zlokalizowane były winnice oraz plantacje oliwek
-

stemple odciskane na imadłach miałyby oznaczać pochodzenie zawartości

inni badacze twierdzą, że owe cztery miasta odnoszą się do ówczesnego systemu

administracyjnego Judy... ewentualnie związane były z organizacją zaopatrzenia wojsk... w
okresie buntu przeciw Asyryjczykom dostarczano w nich żywność dla armii Ezechiasza?



OZDOBY
 bardzo proste...


znikoma ilość wyrobów ze srebra lub złota



CERAMIKA


różnorodna, o wysokim poziomie wykonania...

 tzw.

MISY Z SAMARII

jeden z najbardziej charakterystycznych wyrobów EŻ II

- dwie zasadnicze odmiany... grub

ościenna i cienkościenna

doskonały poziom techniczny

powierzchnia pokryta warstwą delikatnej glinki (slip) i starannie polerowana

CIENKOŚCIENNE -

liczne typy mis półkulistych oraz profilowanych, niezwykle

delikatnych

gruba warstwa slipu, wygładzona na kole (rzadziej ręcznie)

liczne odmiany kolorystyczne (różne kombinacje z czerwonym i

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

żółtym slipem... pasy, na zewnątrz jeden, wewnątrz inny itd.)
-

na granicy pasów czerwonych występują wąskie pasy odsłaniające

naturalny, żółty kolor gliny

GRUB

OŚCIENNA

naczynia o ścianka prostych i profilowanych

na stożkowatych, pustych nóżkach

slip żółty i czerwony (równocześnie lub oddzielnie)

- rzadziej czarny slip

brak rowków odsłaniających naturalny kolor gliny



ceramika występująca na innych terenach wykonana jest także bardzo
starannie...

- z dobrze oczyszczonej gliny
-

najczęściej czerwony slip, gładzony ręcznie (nieregularny)

na kole wygładzano zasadniczo tylko misy i dzbany



TERENY PÓŁNOCNE...

misy o ściankach profilowanych

misy półkuliste (bardzo popularne)

rzadko misy o ściankach równobocznych (Megiddo, Samaria, Hazor,...)



TEREN POŁUDNIOWE...

misy półkuliste profilowane

misy z tzw. imadłami sztabkowymi

misy ze szczątkowymi imadłami poziomymi (jedne z najpopularniejszych)

najczęściej ręcznie gładzona



zwiększa się teraz ilość

PUCHARÓW DEKOROWANYCH

takie same kształty na pd. i pn. kraju

u schyłku EŻ II maleje ich popularność... przeradzają się w rodzaj kubków na wysokiej nóżce



duża różnorodność

DZBANÓW

DZBANKÓW

- tzw.

KARAFKI

sch. ok. EŻ II

zarówno na pn. jak i na pd.

o kulistym, lekko spłaszczonym brzuścu z wyodrębnionymi

w górnej partii żeberkami

- szyjka z profilowanym wylewem

jedno imadło łączy szyjką z górna częścią brzuśca

- dzbany

z trójlistnym wylewem

- dzbany

z dzióbkiem i sitkiem przekłutym w powierzchni naczynia

dzbany o kulistym brzuścu, z lekko do środka nachylona krawędzią wylewu



zmniejszyła się popularność MANIEREK
- PN.

– w stylu dwubarwnym oraz mniejsze wyroby

- PD.

– tylko odmiana mniejszych manierek

u sch. EŻ II ich popularność wzrasta... przeważają większe odmiany...

manierka asymetryczna

(dekoracja ze żłobkowanych koncentrycznych kół)



NACZYNIA ZASOBOWE

pięć zasadniczych typów...

o owalnym brzuścu i dwóch imadłach w górnej części (szarobrązowa glina z

domieszkami, słabo wypalane)
-

o wydłużonym korpusie i krótkiej szyjce (czasem zupełny jej brak), z dwoma

imadłami (czasem zwężenie w środkowej części brzuśca) glina żółtoróżowa
(lepiej oczyszczona, dobrze wypalona)
- o owal

nym brzuścu, z trzema imadłami oraz występem służącym do

umieszczenia małego dzbanka-czerpaka
-

naczynia z odciskami pieczęci lmlk... duże dzbany (45-53 l), wąska i krótka szyjka, pękaty

brzusiec zwężający się ku niewielkiej stopce, cztery półokrągłe imadła na największej
wypukłości brzuśca – z jednego warsztatu w Judzie?



CERAMIKA IMPORTOWANA
 znaleziska z Samarii, Tell el-Fara pn., Hazor,...
 odmienna technika produkcji


obce kształty



bardzo dobra jakościowo



cienkościenna

 charakterystyczne misy o wysoko uniesionych, profilowanych brzegach

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)



smukłe, wrzecionowate butle



wyróżnił ją i określił jako asyryjską Petrie w trakcie badań wykopaliskowych w Tell Dżemme
(Gerar)

– znalezienie takiej ceramiki w Samarii w warstwach datowanych po zdobyciu miasta

przez Asyryj

czyków potwierdza jego interpretację...

EPOKA ŻELAZA III (586 - 330 B.C.)



stosunkowo krótki etap... czasy panowania babilońskiego i perskiego, charakteryzujące się daleko
posun

iętym upadkiem wszystkich dziedzin kultury na terenie Palestyny... w efekcie dla obu tych

okresów posiadamy niewielką ilość materiałów archeologicznych...



po zdobyciu Jerozolimy przez

Babilończyków w 587 B.C. miasto i św. zostały zniszczone, a

część ludności uprowadzono do Nippur... szacunkowo deportowano ok. 20 tys. mieszkańców
Judei (wyższe warstwy społeczne, rzemieślnicy)  w zw. Ze zniszczeniem Jerozolimy centrum
administracji babilońskiej przeniesiono do

MICPY

(Tell en-Nasbe)



538 B.C.

– przejęcie władzy przez Persów... Cyrus zezwolił Żydom na powrót do ojczyzny...

wystąpienia przywódców religijnych, którzy próbowali doprowadzić do odbudowania miasta i św.

spory religijne i konflikty między Żydami, wracającymi z ‘niewoli babilońskiej’, a ludnością, która

pozostała w kraju
-

część ludności pozostała w Babilonii i utworzyła tam wpływową kolonię żydowską

odbudowa św. zakończona w 515 B.C. (dzięki staraniom Zorobabela)

- 444 B.C.

– odbudowanie przez Nehemiasza umocnień Jerozolimy mimo sprzeciwów ze strony

Samarytan (zezwolenie od Artakserksesa I)
-

narastające spory doprowadziły do rozłamu religijnego... wzniesienie na Górze Gerizim

konkurencyjnej dla Jerozolimy świątyni (poł. V B.C.)



proces zasiedlenia Judy po powrocie z Babilonii był długotrwały... kraj powrócił do wcześniejszej
gęstości zaludnienia dopiero w III B.C.



JEROZOLIMA
 wykopaliska (1961-

1964) w mieście wykazały duży kontrast kulturowy pomiędzy osiągnięciami

ok. zjednoczonego królestwa, a okresem babilońsko-perskim



świątynia została odbudowana (520-515 B.C.), ale nie odkryto żadnych jej pozostałości w
związku ze wspomnianymi już ograniczonymi możliwościami badawczymi w tym miejscu



uchwycono pozostałości murów miejskich wzniesionych przez Nehemiasza



MICPA (Tell en-Nasbe)


spodziewano się tutaj wspaniałych odkryć... w końcu tutaj była stolica babilońskiej prowincji...



nie przypisano temu okresowi żadnego obiektu architektonicznego na tym stanowisku...
jedynie drobne znaleziska...



SAMARIA


zdecydowany upadek miasta... a także było ono ośrodkiem administracyjnym...

 rozproszona, uboga zabudowa...


na szczycie wzgórza... pałac zarządcy?



LACHISZ
 umocnienia odbudowane dopiero po ok. 100 latach od momentu zniszczenia miasta przez

Babilończyków...



ranga ośrodka administracyjnego...



odsłonięto niewielką liczbę domów mieszkalnych



REZYDENCJA PERSKA (V/IV B.C.)

wzniesiona dla zarządcy perskiego na ruinach pałacu z poprzedniego okresu

obiekt zamknięty w prostokącie (50 x 35 m)

wyraźnie związany z tradycjami architektonicznymi Mezopotamii – m.in.

zastosowanie sklepień, do tej pory nie występujących w Palestynie
- w centrum budowli

– dziedziniec – otoczony od pn. i wsch. szeregiem

przylegających do siebie niewielkich pomieszczeń... o funkcji administracyjnej...
- natomiast od pd. i zach. od dz

iedzińca... dwie podłużne sale (po dwie kolumny od frontu)

EPOKA ŻELAZA W PALESTYNIE

(Marta Wawrzynkiewicz)

- sala pd.

– funkcja sali audiencjonalnej

z sali pd. w głąb budynku prowadziły przejścia do pomieszczeń prywatnych i gospodarczych

podobne założenie znaleziono w

TELL DŻEMME

– w tym wypadku pomieszczenia były

zgrupowane wzdłuż trzech boków wąskiego, długiego dziedzińca... brak jednak pozostałości
zabudowy miejskiej...



MEGIDDO (warstwa II i I)


ranga tego ośrodka również znacznie upadła...



regularna zabudowa przypisywana ok. asyryjskiemu uległa zniszczeniu...



pozostałości nowych i niestarannie budowanych domów



konstrukcja zbliżona do tej z Lachisz i Tell Dżemme – jakaś budowla o funkcji oficjalnej



jako osada o niewielkim znaczeniu Megiddo przetrwało do ok. 350 B.C. – wtedy zostało
definitywnie opuszczone...



CERAMIKA


zakłócenia ciągłości osadniczej na terenie Palestyny spowodowały znaczne trudności w
ustaleniu typologii i chronologii ceramiki...

 pocz. XX

– na okres ten datowano większość wyrobów ceram., które jak się potem okazało,

należało łączyć z EŻ II



luka... którą w nieznacznym stopniu zapełniły badania na wspomnianych stanowiskach...



osady zlokalizowane na wybrzeżu (m.in. Aszkalon, Tell Dżemme,...) rozwinęły w ok. perskim
kontakty ze światem śródziemnomorskim...
-

ceramika grecka (jońska czarnofigurowa, a od pocz. V B.C. attycka czerwonofigurowa)

także w Tell en-Nasbe odnaleziono fragmenty ceramiki z Klazomenai z k. VI B.C.



pod panowanie perskim arcykapłani w Judei otrzymali prawo bicia własnej MONETY
 srebrne szekle wzorowane na drachmach attyckich, z napisami hebrajskimi lub aramejskimi


ok. 400 B.C. powszechnym środkiem płatniczym były również monety attyckie



po okresie upadku cywilizacji epoki żelaza II, ponowny rozkwit miast palestyńskich nastąpił
dopiero w czasach hellenistycznych i rzymskich...

S. Gądecki, Archeologia Biblijna
W. F. Albright, Archeologia Palestyny
A. Negev, Encyklopedia

archeologiczna Ziemi Świętej

J. Śliwa, Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu: 194 - 242