Podstawy medycyny pracy

Wstęp
1. Historyczne kształtowanie się ochrony zdrowia
2. Organizacja opieki zdrowotnej nad pracującymi w Polsce — regulacje prawne
3. Opieka lekarska w środowisku pracy
4. Podstawy fizjologii i ergonomii pracy
5. Choroby zawodowe i parazawodowe występujące u pracowników

3

Wstęp

Przeobrażenia w gospodarce pociągnęły za sobą zmiany warunków pracy. Na wol-
nym rynku zwiększyła się konkurencja, która wymusiła wzrost wydajności, znacz-
nie zwiększyła się również mechanizacja i robotyzacja stanowisk pracy, a nowe
technologie informatyczne stały się powszechne. Pociągnęło to za sobą rozwój
i przekształcenia w dziedzinie medycyny i higieny pracy. Zmieniające się trendy
demograficzne również wpływają na opiekę zdrowotną nad pracującymi. Wydłu-
żenie okresu życia i zwiększenie odsetka ludzi starszych powoduje ujawnianie się
w większym stopniu charakterystycznych dla tego okresu chorób. O zmianie ich
profilu decyduje również nasilenie działania czynników cywilizacyjnych (zmniej-
szony wysiłek fizyczny, nadmierne stosowanie używek itd.).

Sprawne funkcjonowanie służby zdrowia pracujących przyczynia się nie tylko do
poprawy ochrony zdrowia osób pracujących, ale także do ogólnego rozwoju spo-
łeczno-gospodarczego. Za pomocą tych służb można również sprawować nadzór
nad nadmiernymi wydatkami związanymi między innymi z absencją chorobową.

W celu ochrony zdrowia pracujących przed niekorzystnym wpływem warunków
związanych ze środowiskiem pracy i sposobem jej wykonania, a także w celu spra-
wowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi, utworzono służbę
medycyny pracy.

Jednostkami organizacyjnymi służb medycyny pracy są:
1) jednostki podstawowe:

— publiczne zakłady opieki zdrowotnej, tworzone i utrzymywane w celu spra-

wowania profilaktycznej opieki nad pracującymi,

— zakłady opieki zdrowotnej, tworzone i utrzymywane przez pracodawców

i inne podmioty, jeżeli profilaktyczna opieka zdrowotna nad pracującymi jest
ich zadaniem statutowym,

— lekarze praktykujący indywidualnie, posiadający odpowiednie kwalifikacje,

2) wojewódzkie ośrodki medycyny pracy.

Praca dostarcza nie tylko finansowych i materialnych środków do zaspokojenia po-
trzeb życiowych, stanowi także źródło pozytywnych doznań społecznych, psycho-
logicznych, wpływa korzystnie na zdrowie i samopoczucie.

Jednak mimo wysokiego rozwoju gospodarczego miejsce pracy nadal może pozo-
stawać stanowiskiem niebezpiecznym. Pracownik może być narażony na działanie
szkodliwych czynników fizycznych, chemicznych, biologicznych, może pracować
w warunkach nadmiernego obciążenia wysiłkiem fizycznym bądź w nieprawidło-
wych warunkach ergonomicznych, może również doświadczać nadmiernego ob-
ciążenia psychicznego w pracy.

4

1. Historyczne kształtowanie się

ochrony zdrowia

Celem każdego z funkcjonujących w świecie systemów ochrony zdrowia jest za-
pewnienie obywatelom bezpieczeństwa zdrowotnego przez zaspokojenie zarówno
indywidualnych, jak i zbiorowych potrzeb zdrowotnych. Każda realizowana poli-
tyka społeczno-gospodarcza ma fundamentalny wpływ na stan zdrowia społeczeń-
stwa, ale podstawowymi czynnikami zapewniającymi dobry stan zdrowia są: sta-
bilny system ekonomiczny gwarantujący bezpieczeństwo ekonomiczne, które obej-
muje godne warunki mieszkaniowe, edukację, odpowiednie żywienie, pracę i wy-
nagrodzenie gwarantujące dostęp do dóbr społecznych. Prowadzenie odpowiedniej
polityki ochrony zdrowia wymaga współdziałania wszystkich elementów władzy
z podmiotami życia publicznego.

Treść, formy i zakres ochrony zdrowia ludności zawsze były konsekwencją stanu sił
wytwórczych, ustroju społeczno-politycznego oraz poziomu kultury, nauki i tech-
niki, które były i są różne w odpowiednich formacjach społeczno-ekonomicznych.
Aby zrozumieć przyczyny i uwarunkowania zmian systemowych w ochronie zdro-
wia, dobrze jest ukazać je na tle historycznych przemian cywilizacyjnych.

W najwcześniejszej formacji społecznej, jaką była wspólnota pierwotna, nie wystę-
pował ani społeczny podział pracy, ani pojęcie odrębnej kategorii ludzi zawodo-
wo zajmujących się ochroną zdrowia. W razie potrzeby udzielano sobie wzajemnej
pomocy, opartej na wielowiekowym — przekazywanym z pokolenia na pokolenie
— doświadczeniu.

W miarę rozpadu wspólnoty pierwotnej zaczęła pojawiać się własność prywatna,
a wraz z nią zawodowe wykorzystywanie wiadomości leczniczych. Ludzie posiada-
jący większe doświadczenie i szerszą wiedzę w zakresie leczenia zaczęli strzec swo-
ich umiejętności i wykorzystywać je w celu zdobycia majątku bądź wpływów. Two-
rzyli oni wyodrębnione grupy, nadając swojej wiedzy charakter tajemniczy oraz
łącząc ją z magią i zaklęciami. Czas ten nazwano okresem szamanizmu lub demo-
nizmu, a pierwszych „lekarzy” — czarownikami lub szamanami. Przeżytki tej for-
macji do dziś występują wśród nielicznych najbardziej zacofanych plemion Afryki,
Ameryki Południowej czy Polinezji.

Można założyć, że pierwszą przyczyną, która spowodowała powstanie opieki zdro-
wotnej był podział pracy, czyli wyodrębnienie grupy zajmującej się leczeniem.
W początkach kształtowania się społeczeństw cywilizowanych świata starożytne-
go, obok działalności leczniczej jednostek zaczęły pojawiać się pierwsze zarządzenia
o charakterze sanitarno-profilaktycznym, wydawane w postaci nakazów i przyka-
zań religijnym. Typowym tego przykładem były przepisy sanitarne na terenie Egip-
tu w III tysiącleciu p.n.e., hinduskie prawo Manu czy odpowiednie rozdziały babi-
lońskiego kodeksu Hammurabiego. Zawierały one między innymi przepisy prze-
strzegania zasad higieny osobistej, odżywiania oraz zapobiegania chorobom zakaź-
nym przez izolowanie chorych, zakopywanie ludzkich odchodów, grzebanie zwłok,
padliny zwierzęcej itp. W ten sposób nastąpiła kolejna zmiana w opiece zdrowot-
nej, mająca na celu ograniczenie zachorowalności w skupiskach ludzkich.

W ustroju niewolniczym ze stałej pomocy lekarskiej korzystali głównie władcy
świata starożytnego, ich urzędnicy, elitarne oddziały wojskowe i zamożni właści-

5

ciele niewolników. Działania właścicieli w zakresie opieki zdrowotnej niewolników
polegały na ograniczeniu rozwoju chorób wśród siły roboczej i to tylko wtedy, gdy
koszt leczenia nie przekraczał kosztu nabycia niewolnika. Można więc założyć, że
podstawowym motywem działania tej grupy była chęć zysku i ograniczenia nieko-
rzystnych efektów działań wojennych, które leżały u podstaw naboru niewolników.
Ochrona zdrowia była podporządkowana interesom klas i rodów panujących.

W miarę rozwoju wiedzy medycznej obok lekarzy-kapłanów zaczął wykształcać się
stopniowo zawód lekarza praktykującego samodzielnie (Grecja, Egipt, Babilonia).
Zaczęto zakładać szkoły kształcące lekarzy, organizowano pierwowzory otwar-
tych i zamkniętych placówek opieki medycznej (początkowo przy świątyniach)
oraz opieki medycznej dla żołnierzy. Okres ten spowodował kolejne zmiany w sys-
temie opieki zdrowotnej, które były możliwe dzięki:
1) rozwojowi nowoczesnych koncepcji zdrowia (Platon, Hipokrates, Galen),
2) rozwojowi nauk medycznych,
3) wprowadzeniu zasad odpowiedzialności lekarzy za dokonywane zabiegi (kodeks

Hammurabiego),

4) wprowadzeniu nakazów moralno-etycznych (przysięga Hipokratesa w V wieku

p.n.e.).

Efektem tych wszystkich działań była znaczna poprawa jakości usług zdrowotnych,
ale tylko dla tej części społeczeństwa, która była w stanie je nabyć.

Dopiero w Rzymie za czasów Oktawiana Augusta (schyłek I wieku p.n.e.) ochro-
na zdrowia uzyskała formę prawno-polityczną, zaczęto tworzyć odrębną strukturę
organizacyjną, której podstawą było funkcjonowanie lekarzy gminnych i szpitali
ogólnych, finansowanych przez władze miejskie. Tworzono zalążki państwowej or-
ganizacji sanitarnej, co wyrażało się między innymi w budowie wielkich akweduk-
tów, kanałów, łaźni czy zakazie chowania lub palenia zwłok w mieście. W formę
prawną ujęto także higienę miast (utrzymanie czystości ulic, zabudowań, kanałów
studni itp. jako środki zapobiegania przed epidemią). Działania tego okresu były
pierwszą próbą prowadzenia polityki zdrowotnej przez państwo i objęcia bezpłat-
ną opieką zdrowotną ludności. Po upadku potęgi Rzymu nastąpił spadek zaintere-
sowania zdrowiem, a zapoczątkowane ustawodawstwo w zakresie ochrony zdro-
wia odeszło w zapomnienie.

U schyłku starożytności rozwinęły się poglądy filozoficzne, w których wyniszcze-
nie fizyczne, cierpienie i ból zostały podniesione do rangi ideału (np. asceza), a me-
dycyna i higiena zostały wyparte przez astrologię i alchemię, które rozpowszech-
niły mit o tym, że los, życie i zdrowie człowieka zależą od układu gwiazd i planet.
Doprowadziło to do upadku prawdziwej opieki zdrowotnej — ustąpiła ona miejsca
poglądom filozoficznym niesprzyjającym zdrowiu.

Podstawą kolejnych przemian w opiece zdrowotnej był rozwój chrześcijaństwa,
którego światopoglądowe i kanonicznie uzasadnione miłosierdzie było powodem
objęcia opieką warstw najuboższych. Zaczęły powstawać pierwsze szpitale, któ-
re miały charakter bardziej przytułkowy niż leczniczy. Zazwyczaj ciasne, brudne,
przepełnione, stanowiły potężne siedlisko chorób zakaźnych i epidemii. Ludzie za-
możni korzystali z pomocy medyków, a rycerstwo — do opatrywania ran i składa-
nia kości — z pomocy balwierzy lub chirurgów. Z tego okresu pochodzą pierwsze
historyczne informacje o opiece zdrowotnej w Polsce, tworzonej wyłącznie dla naj-
uboższej warstwy społeczeństwa przez klasztory, miasta, parafie i gminy. Pierwszy
taki ślad to szpital założony przez biskupa gnieźnieńskiego Janisława przy klaszto-
rze cystersów w Jędrzejowie (1152 r.).

W odrodzeniu, dzięki reformom wprowadzonym przez Zygmunta I, Stefana Bato-
rego i Władysława IV, powstały zawody medyka, cyrulika, aptekarza armii i floty.
Ważnym etapem dla początków publicznej służby zdrowia było stopniowe wpro-

6

wadzanie urzędowych, miejskich medyków, którzy mieli sprawować dozór sanitar-
ny w większych miastach i ważniejszych portach, czego celem miało być zapobie-
ganie epidemiom.

W Polsce na potrzebę powołania państwowej służby zdrowia, podległej królowi,
wskazał w roku 1554 Andrzej Frycz-Modrzewski (ok. 1503–1572).

Począwszy od XV w. opieka medyczna kształtowana była przez różnorodne czyn-
niki, takie jak poglądy filozoficzne, sytuację ekonomiczną państwa, zaangażowa-
nie władców w rozwiązywanie problemów zdrowotnych, wiedzę i świadomość
podmiotów mających wpływ na funkcjonowanie państwa. Był to okres wielkich
społecznych chorób (czarna ospa, dżuma, trąd itp.), które dziesiątkowały popula-
cję i poprawiały — na pewien okres — stopień zaangażowania państwa w walkę
o zdrowie.

Zorganizowaną formą opieki zdrowotnej tego okresu były niewątpliwie ubezpie-
czenia brackie gwarków, wydobywających różne kruszce, dziś zwanych górnika-
mi. Brać górnicza łączyła się w związki o charakterze towarzyskim i humanitar-
nym, samorzutnie powstawały instytucje dla wspierania chorych, okaleczonych,
zubożałych górników i pozostałych po nich rodzin. Początki najstarszych związ-
ków górniczych w Polsce (w szczególności na Górnym Śląsku) sięgają zamierzchłej
przeszłości. W zależności od zwierzchnictwa politycznego prawodawstwo górnic-
twa na Śląsku układało się różnorodnie, ale znamiennym aktem prawnym, uzna-
nym w świecie za swoiste arcydzieło, stał się tak zwany „Ordunek Górny”. Ustawa
zawierała 72 artykuły, a artykuł 58 gwarantował opiekę ubogim i chorym, co mo-
gło stanowić namiastkę opieki socjalnej. Akt ten został wydany w roku 1528 przez
księcia Jana Opolskiego wspólnie z margrabią Jerzym Brandenburskim.

Ze składek uiszczanych przez robotników powstała „Kasa Bracka” w Tarnowskich
Górach (realizowany przez nią system ubezpieczeniowy z różnymi modyfikacjami
przetrwał do 1946 roku). Powstanie form opieki ubezpieczeniowej spowodowa-
ne było specyficznymi warunkami pracy górniczej, cechującej się dużą wypadko-
wością i śmiertelnością. Wzmacniało solidarność zawodową i umożliwiało rozwój
tych form pomocy. Nie można pominąć faktu osiągania olbrzymich zysków z wy-
dobywania kruszców — zmuszał on uzyskujących te profity do dbałości o spraw-
ność górników. Niewątpliwym osiągnięciem tego systemu było wprowadzenie obo-
wiązkowej opieki medycznej dla wszystkich pracujących, a także objęcie opieką so-
cjalną niepełnosprawnych i członków rodzin zmarłych górników.

Po odrodzeniu nastąpił rozwój różnorodnych poglądów filozoficznych, które miały
wpływ na funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Na przykład uznanie zdrowia jako
zdolności do wykonywania pracy — a więc wartości społecznej — uzasadniało po-
trzebę ochrony zdrowia przez wszystkie klasy społeczne przyczyniające się do roz-
woju gospodarczego. Dostrzeżono potrzebę tworzenia systemu publicznej opieki
zdrowotnej, a także związek właściwego stylu życia z jakością zdrowia jednostki.
Mimo formułowania wielu idei zdrowotnych charakterystycznych dla tego okre-
su, opieka medyczna nadal oparta była na instytucjach dobroczynnych, przepisach
sanitarnych wprowadzonych przez władze państwowe i nielicznych formach ubez-
pieczeń pracowniczych.

Za czasów panowania Augusta III starano się ograniczyć szarlatanerię przez we-
ryfikację i kontrolę praktyk lekarskich, egzaminowanie lekarzy, cyrulików i aku-
szerek oraz rewizję aptek (Uchwała Komisji Sejmowej z roku 1775). Występujący
w omawianej epoce brak lekarzy w ogóle, a na terenie Polski w szczególności, był
następstwem braku ośrodków kształcenia zawodowego. Polscy medycy studiowali
za granicą do czasu powstania Wydziału Lekarskiego Akademii Krakowskiej, a na-
stępnie Wileńskiej. Nie mogły one jednak wykształcić odpowiedniej liczby lekarzy,

7

dlatego w Polsce często praktykowali cudzoziemcy, a także przeróżni zagraniczni
fuszerzy, co nie wpływało pozytywnie na stan opieki zdrowotnej.

Mimo różnorodnych trudności opieka zdrowotna w Polsce w tym okresie kształto-
wała się na poziomie innych krajów europejskich. Dalsze zamierzenia i plany usta-
wodawcze zostały przerwane wskutek rozbiorów Polski i upadku państwowości,
a ochrona zdrowia uzależniona została od realizowanej przez zaborców polityki
zdrowotnej.

Wraz z rozwojem kapitalizmu obserwuje się wiele zasadniczych zmian w dziedzinie
ochrony zdrowia. Zostały one uwarunkowane koniecznością tworzenia bardziej
dogodnych warunków sprawnego i rentownego rozwoju przemysłu, handlu, miast,
komunikacji oraz zabezpieczenia zdrowia i interesów warstw posiadających. Do
podstawowych zmian w zakresie ochrony zdrowia tego okresu można zaliczyć:
1) rozwój prywatnych praktyk lekarskich i komercyjnego stosunku lekarza do pa-

cjenta,

2) słabość społecznych form ochrony zdrowia (niedostatek liczby lekarzy w służbie

miejskiej, państwowej, przemyśle; brak funduszy na rozwój ambulatoriów i szpi-
tali fabrycznych, budowę urządzeń sanitarnych w miastach itp.),

3) brak jakichkolwiek powiązań między profilaktyką a leczeniem,
4) niespójność między zasadą maksymalnego zysku klas posiadających a sferą so-

cjalną pracowników.

Oprócz lekarzy wolno praktykujących i lekarzy społeczników, w wielu krajach za-
częto wprowadzać instytucje lekarzy urzędowych, do zadań których należało:
1) przestrzeganie ustawodawstwa sanitarnego,
2) zapobieganie epidemiom,
3) bezpłatne leczenie biedoty,
4) wypisywanie recept na bezpłatne leki dla biedoty.

Niezależnie od przejawów wąskiej, klasowej działalności warstw posiadających wo-
bec palących potrzeb społeczno-zdrowotnych nastąpił ogromny rozwój nauk przy-
rodniczo-medycznych, które u schyłku XIX wieku doprowadziły do rewolucyjnych
zmian we wszystkich dziedzinach wiedzy medycznej. Pojawiły się konkretne opra-
cowania, oparte na badaniach naukowych takich twórców nowoczesnej medycyny,
jak Rudolf Virchow (1821–1902 — naukowe podstawy medycyny pracy), Ludwik
Pasteur (1822–1895 — naukowe podstawy mikrobiologii i immunologii), Robert
Koch (1843–1910 — naukowe podstawy bakteriologii).

Niebagatelną rolę w dokonujących się zmianach w ochronie zdrowia, oprócz inte-
ligencji twórczej, odegrała klasa robotnicza, która pracując w niesłychanie ciężkich
i szkodliwych dla zdrowia warunkach, początkowo w sposób żywiołowy, a następ-
nie w oparciu o zorganizowany, polityczny ruch robotniczy, wywalczyła sobie wie-
le praw w zakresie:
1) długości dnia roboczego,
2) ochrony pracy i zdrowia,
3) bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) ochrony pracy kobiet i dzieci,
5) świadczeń lekarskich w przypadku choroby.

Zaczęły powstawać instytucje inspektorów pracy, lekarzy fabrycznych, otwiera-
no ambulatoria i szpitale fabryczne oraz rozpoczęto systematyczne badania nad
przyczynami chorób zawodowych. Jednak dopiero wprowadzona w 1883 roku
w Niemczech ustawa o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby i nie-
szczęśliwych wypadków stała się podstawowym instrumentem rozwiązywania
kwestii zdrowotnych społeczeństwa.

8

2. Organizacja opieki zdrowotnej

nad pracującymi w Polsce

— regulacje prawne

Przekształcenia, jakie dokonały się w Polsce po 1989 r., zrodziły nowe wyzwa-
nia i konieczność zmian w organizacji systemu ochrony zdrowia pracujących. Ży-
wiołowa transformacja ustrojowa i ekonomiczna sprawiła, że musimy inaczej spoj-
rzeć na wiele zjawisk o charakterze społecznym, zmierzyć się z nowymi problema-
mi, znaleźć sposoby ich rozwiązywania, a także odnaleźć się wśród zmieniających
się kryteriów oceny tych zjawisk. Do tego rodzaju problemów należą zagadnienia
procesu pracy, a wśród nich należy wymienić zupełnie nowe, dla większości Pola-
ków, problemy: bezrobocia, robotyzacji stanowisk pracy, użytkowania technolo-
gii informatycznych, zatrudniania pracowników w małych i średnich przedsiębior-
stwach. W małych i średnich przedsiębiorstwach stosowane są bowiem inne formy
organizacji procesu pracy i stanowisk pracy. Inaczej też przedstawia się stabilność
rodzaju wykonywanej pracy i związanych z nią warunków.

Odrębne problemy zostały ponadto wywołane przez stosunki własnościowe
w przedsiębiorstwach, co przejawia się rozdzieleniem funkcji właściciela od funkcji
zarządzającego zakładem pracy oraz koniecznością przestrzegania wspólnych za-
sad zarządzania zakładem pracy. Chodzi tu o zasady, które w naszym kraju są no-
watorskie, ale w korporacjach i konsorcjach międzynarodowych zostały już daw-
no zunifikowane. W tej sytuacji innego podejścia wymagają zagadnienia związa-
ne z warunkami pracy. W dużych przedsiębiorstwach koncentrowano się na tym,
jak zdiagnozować i ograniczyć czynniki ryzyka chorób zawodowych związanych
z pracą. Dzisiaj zastanawiamy się raczej nad tym, jak dostosować warunki pracy
do możliwości pracownika, jak uczynić pracę łatwiejszą, a miejsce pracy — miej-
scem przyjaznym i zapewniającym pracownikowi rozwój osobisty. Zgodnie z kon-
wencją 161 MOP (Międzynarodowej Organizacji Pracy), którą Polska ratyfikowa-
ła w 1990 r., służba medycyny pracy powinna być utworzona we wszystkich za-
kładach działalności gospodarczej, dla wszystkich pracowników. Tymczasem tylko
połowa małych zakładów pracy, zatrudniających do 50 pracowników, objęta jest
opieką służb medycyny pracy. Powodów takiej sytuacji jest kilka. Wymienia się
wśród nich niechęć pracodawców — poprzestają oni na zapewnieniu pracownikom
badań wstępnych i okresowych, nie widzą potrzeby organizowania kompleksowej
opieki medycznej i nadzoru pielęgniarskiego nad środowiskiem pracy. Kolejny po-
wód to bierna postawa samych pracowników, przyzwyczajenie do tego, że państwo
dbało o ich zdrowie przez przemysłową służbę zdrowia. Strach przed utratą pracy
i nieznajomość praw gwarantowanych w Kodeksie pracy nie pozwala im na stawia-
nie żądań dotyczących bezpiecznego i higienicznego środowiska pracy. Następny
powód zaniedbań tkwi już w samej służbie medycyny pracy, która wciąż kładzie
nacisk na działanie w dużych, stabilnych przedsiębiorstwach, zatrudniających wię-
cej niż 50 pracowników.

Dostrzeganie i ocenianie tych zjawisk oraz restrukturyzacja ochrony zdrowia przy-
czyniają się do przekształceń i rozwoju w dziedzinie medycyny pracy. Razem ze
służbami medycyny pracy nad zdrowiem pracowników czuwają m.in. Państwowa
Inspekcja Sanitarna, Państwowa Inspekcja Pracy oraz służby BHP.

9

Źródłami prawa obowiązującego w Polsce są Konstytucja, ustawy, ratyfikowane
umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Te ostatnie wydawane są przez or-
gany wskazane w Konstytucji na podstawie zawartego w ustawie szczegółowego
upoważnienia, mającego na celu jej wykonanie.

Praca pozostaje pod szczególnym, konstytucyjnym nadzorem państwa, które po-
nadto sprawuje nadzór nad warunkami jej wykonywania. Konstytucja określa
prawo obywatela do ochrony zdrowia, do świadczeń opieki zdrowotnej, w tym
— w czasie wykonywania pracy w zakładzie o różnym tytule własności. Wprost
z Konstytucji wynika prawo obywateli do bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy. Sposób realizacji tego zapisu, a także obowiązki pracodawcy określa ustawa
— Kodeks pracy.

W ustawie tej sformułowane są podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie
bezpieczeństwa i higieny pracy, które sprowadzają się do zapewniania bezpiecz-
nych warunków w procesie pracy i do szkolenia pracowników w tym zakresie, sto-
sownie do zajmowanego stanowiska i wymagań technologii pracy. Za to praco-
dawca ponosi odpowiedzialność z tytułu prawa pracy, prawa karnego i prawa cy-
wilnego. Należy pamiętać, że wartością podlegającą ochronie jest zdrowie i życie
pracownika.

Kodeks pracy określa również prawa i obowiązki pracowników. Znamienne jest tu
nowe uprawnienie pracownika do powstrzymania się od pracy w sytuacji, gdy wa-
runki jej wykonywania nie są bezpieczne i higieniczne oraz zagrażają bezpośred-
nio jego zdrowiu i życiu. Ponadto pracownik musi znać przepisy bezpieczeństwa
i higieny pracy i przestrzegać ich, szkolić się, stosować środki ochrony osobistej,
ochrony zbiorowej, poddawać się badaniom wstępnym, okresowym, kontrolnym
(celowanym).

Medycyna pracy powstała w celu ochrony zdrowia i życia pracujących przed nieko-
rzystnym wpływem warunków pracy, sposobu jej wykonywania i środowiska pra-
cy. Jej celem jest również sprawowanie opieki profilaktycznej, pomocy medycz-
nej w sytuacji wypadków przy pracy, nagłych zachorowań i bieżących interwencji.
Zakres i cele działania medycyny pracy określa Ustawa o służbie medycyny pracy
z dnia 27 czerwca 1997 roku (DzU nr 96, poz. 593 z póżn. zm.). Służbę medycyny
pracy stanowią tacy pracownicy medyczni, jak pielęgniarka, lekarz, psycholog i in-
ni zawodowo przygotowani do wykonywania wielodyscyplinarnych zadań medy-
cyny pracy. W myśl ustawy wymienione osoby są niezależne od pracodawców pod-
czas wykonywania swoich obowiązków zawodowych.

W strukturze organizacyjnej medycyny pracy wyróżnia się następujące jednostki:
1) podstawowe — wśród nich publiczne zakłady opieki zdrowotnej — utworzone

i utrzymywane w celu sprawowania opieki nad pracującymi:
— zakłady opieki zdrowotnej utworzone i utrzymywane przez pracodawców

i inne podmioty, jeżeli w statucie tych podmiotów zapisane jest zadanie spra-
wowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami,

— lekarz z kwalifikacjami praktykujący indywidualnie,
— pielęgniarka z kwalifikacjami praktykująca indywidualnie,

2) wojewódzkie i międzywojewódzkie ośrodki medycyny pracy.

Pracownicy medycyny pracy realizują zadania wobec:
1) pracowników,
2) osób pozostających w stosunku służbowym,
3) kandydatów do szkół ponadpodstawowych lub wyższych, uczniów i studentów

tych uczelni, którzy w trakcie praktycznej nauki zawodu narażeni są na działa-
nie czynników uciążliwych, szkodliwych lub niebezpiecznych,

4) osób świadczących pracę w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności.

10

3. Opieka lekarska

w środowisku pracy

Opieka lekarska w środowisku pracy to profilaktyka kompleksowa — od oceny wa-
runków pracy, przez ocenę ryzyka, screening, wczesną diagnostykę patologii zawo-
dowej i lecznicze przeciwdziałanie chorobom zawodowym i parazawodowym, aż
do rehabilitacji leczniczej i zawodowej.

Jednym z istotnych problemów najbliższych lat będzie zmiana nastawienia do za-
sady obligatoryjności badań profilaktycznych pracowników. Zasadą akceptowaną
w Unii Europejskiej jest sytuowanie kontroli zdrowia pracujących w sferze praw,
a nie obowiązków pracowników. W Polsce, dzięki Kodeksowi pracy, obowiązek
poddawania się badaniom profilaktycznym został rozciągnięty na wszystkich pra-
cowników, a wyniki tych badań są obowiązkowo przekazywane pracodawcom
przez lekarzy.

Oddzielnym problemem pozostaje spór o opiekę nad pracownikiem. Do niedawna
nadzór ten pełnił specjalista z dziedziny medycyny pracy, obecnie część uprawnień
przejęli specjaliści medycyny rodzinnej. Mogą oni wykonywać badania profilak-
tyczne pracowników, u których na stanowisku pracy nie stwierdzono występowa-
nia czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych. Pracodawcy
często nie informują lekarzy ogólnych lub rodzinnych o zagrożeniach zawodowych,
a ci, ze względu na niedostateczną wiedzę lub brak motywacji, nie są w stanie sami
weryfikować tego stanu. Sytuacja taka rodzi niebezpieczną lukę w ocenie stanu
zdrowia z jednej strony, z drugiej zaś nie daje pełnej analizy możliwości wykona-
nia określonej pracy ze względu na stan zdrowia. Pierwsza sytuacja służy wdraża-
niu optymalnego postępowania lekarskiego, druga wspomaga procesy orzeczni-
cze w kategoriach istnienia bądź braku (nawet w przypadkach wykrytej patologii)
przeciwwskazań do podjęcia pracy na określonym stanowisku. Minusem braku
współpracy między lekarzem rodzinnym a służbami medycyny pracy jest również
brak przepływu informacji o pacjencie. Sytuacją taką najczęściej zainteresowany
jest sam pacjent, który od lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej oczekuje pomo-
cy w chorobie, a u lekarzy medycyny pracy, w obawie przed dyskwalifikacją, stara
się tę chorobę ukryć.

Czynnikiem determinującym postęp w opiece zdrowotnej nad pracującymi w stop-
niu najbardziej znaczącym jest rozwój gospodarczy kraju i kształtowana na jego ba-
zie polityka świadczeń społecznych.

Zadania, jakie powinny świadczyć podstawowe jednostki służb medycyny pracy, to:
1) ograniczanie szkodliwego wpływu pracy na zdrowie przez:

— rozpoznawanie i ocenę czynników występujących w środowisku pracy oraz

sposobów wykonywania pracy mogących mieć ujemny wpływ na zdrowie,

— rozpoznawanie i ocenę ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz infor-

mowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia niekorzyst-
nych skutków zdrowotnych, będących jego następstwem,

— udzielanie pracodawcom i pracującym porad w zakresie organizacji pracy, er-

gonomii, fizjologii i psychologii pracy,

2) sprawowanie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi przez:

11

— wykonywanie badań wstępnych, okresowych i kontrolnych przewidzianych

w Kodeksie pracy,

— orzecznictwo lekarskie do celów przewidzianych w Kodeksie pracy i przepi-

sach wydanych na jego podstawie,

— ocenę możliwości wykonywania pracy lub pobierania nauki, uwzględniającą

stan zdrowia i zagrożenia występujące w miejscu pracy lub nauki,

— prowadzenie działalności konsultacyjnej, diagnostycznej i leczniczej w zakre-

sie patologii zawodowej,

— prowadzenie czynnego poradnictwa w stosunku do chorych na choroby za-

wodowe lub inne choroby związane z wykonywaną pracą,

— wykonywanie szczepień ochronnych, niezbędnych w związku z wykonywa-

ną pracą,

— monitorowanie stanu zdrowia osób pracujących, zaliczanych do grup szcze-

gólnego ryzyka, a zwłaszcza osób wykonujących pracę w warunkach prze-
kroczenia normatywów higienicznych oraz osób młodocianych, niepełno-
sprawnych, kobiet w wieku rozrodczym i ciężarnych,

— wykonywanie badań umożliwiających wczesną diagnostykę chorób zawodo-

wych i innych chorób związanych z wykonywaną pracą,

3) prowadzenie ambulatoryjnej rehabilitacji leczniczej, uzasadnionej stwierdzoną

patologią zawodową,

4) organizowanie i udzielanie pierwszej pomocy medycznej w nagłych zachorowa-

niach i wypadkach, które wystąpiły w miejscu pracy, służby lub pobierania nauki,

5) inicjowanie i realizowanie promocji zdrowia, a zwłaszcza profilaktycznych pro-

gramów prozdrowotnych, wynikających z oceny stanu zdrowia pracujących,

6) inicjowanie działań pracodawców na rzecz ochrony zdrowia pracowników

i udzielania pomocy w ich realizacji w zakresie:

— informowania pracowników o zasadach zmniejszania ryzyka zawodowego,
— wdrażania zasad profilaktyki zdrowotnej u pracowników należących do grup

szczególnego ryzyka,

— tworzenia warunków do prowadzenia rehabilitacji zawodowej,
— wdrażania programów promocji zdrowia,
— organizowania pierwszej pomocy przedmedycznej,

7) prowadzenie analiz stanu zdrowia pracowników, a zwłaszcza występowania

chorób zawodowych i ich przyczyn oraz przyczyn wypadków przy pracy,

8) gromadzenie, przechowywanie i przetwarzanie informacji o narażeniu zawodo-

wym, ryzyku zawodowym i stanie zdrowia osób objętych profilaktyczną opieką
zdrowotną,

9) wykonywanie badań lekarskich do celów sanitarno-epidemiologicznych.

Do zadań wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy należy w szczególności:
1) udzielanie konsultacji podstawowym jednostkom służby medycyny pracy,
2) wykonywanie kontroli podstawowych jednostek służby medycyny pracy i osób

realizujących zadania tej służby poza zakładami opieki zdrowotnej,

3) prowadzenie podyplomowego kształcenia z zakresu medycyny pracy,
4) prowadzenie działalności diagnostycznej i orzeczniczej w zakresie chorób zawo-

dowych,

5) rozpatrywanie odwołań od orzeczeń lekarskich,
6) programowanie działań z zakresu promocji zdrowia i udzielanie pomocy w re-

alizacji tych działań,

7) udzielanie konsultacji i opiniowanie spraw dotyczących organizacji i funkcjo-

nowania opieki zdrowotnej nad pracującymi oraz innych spraw związanych
z ochroną zdrowia pracujących,

8) prowadzenie rejestru zgłoszeń działalności lekarza lub pielęgniarki w zakresie

profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi,

9) udzielanie świadczeń zdrowotnych uzupełniających świadczenia związane

z działalnością podstawowych jednostek służby medycyny pracy.

12

Opieka nad zdrowiem pracowników ma charakter działalności profilaktycznej, sta-
nowiącej realizację podstawowego zadania personelu medycznego w miejscu pra-
cy. Inne, poza nadzorem w środowisku pracy, działania na rzecz opieki nad zdro-
wiem to badania profilaktyczne i czynne poradnictwo. Do badań profilaktycznych
zalicza się badania: wstępne, okresowe, kontrolne i celowane.

Badania wstępne

służą kompleksowej ocenie psychofizycznego stanu zdrowia osób

podejmujących naukę zawodu, ubiegających się o pracę lub przenoszonych do pracy
w innych warunkach. W wyniku przeprowadzonych działań podmiotowych i przed-
miotowych osoba badana otrzymuje orzeczenie lekarskie, w którym stwierdza się
(albo nie) przeciwwskazania do zatrudnienia na określonym stanowisku pracy.

Badania okresowe

służą kontroli stanu zdrowia pracowników w określonych odstę-

pach czasu. Ich celem jest możliwie najwcześniejsze wykrycie zaburzeń mających
przyczynę w samej pracy lub w warunkach, w których praca się odbywa. Częstotli-
wość tych badań jest różna, w zależności od zagrożenia szkodliwym czynnikiem.
Przeprowadzenie okresowych badań umożliwia jednocześnie wykrycie innych cho-
rób we wczesnym stadium ich trwania.

Badania kontrolne

obejmują pracowników wracających do pracy po nieobecności

trwającej ponad 30 dni, spowodowanej chorobą lub wypadkiem.

Badania celowane

organizowane są w celu wczesnego wykrycia określonych rodza-

jów chorób, które powstają w wyniku ciągłego oddziaływania na organizm czynni-
ka szkodliwego, powodującego zagrożenie chorobą (np. temperatura miejsca pracy
w hutnictwie, wymuszona pozycja siedząca w pracy przy komputerze). To badania
osób z grup zwiększonego ryzyka.

Badania screeningowe

są uznawane w świecie za najbardziej efektywny rodzaj badań

profilaktycznych. Przeprowadza się je w celu wykrycia chorób w najwcześniejszym
ich stadium. Pracowników do badań testowych dobiera się według określonego
kryterium, np. płeć, wiek. Testy mogą obejmować np.:
1) próby tuberkulinowe u najmłodszych pracowników do 30 roku życia,
2) badanie radiofotograficzne u palących czterdziestolatków,
3) badania mammograficzne u kobiet po 40 roku życia,
4) pomiar ciśnienia tętniczego,
5) badanie poziomu glukozy.

Przeprowadzenie badań screeningowych uzależnia się od wielu czynników, wśród
których znaczące miejsce zajmują: profilaktyczne programy rządowe i samorządo-
we, programy fundacji, a także środki finansowe przedsiębiorstw.

Działania promujące zdrowie w środowisku pracy są istotnym składnikiem pra-
cowniczej opieki zdrowotnej i obejmują proces umacniania zdrowia drogą celowo
zaplanowanych działań. Są one nakierowane na:
1) ciągłe ulepszanie zdrowotnych warunków środowiska pracy,
2) tworzenie możliwości do realizowania sprzyjającego zdrowiu stylu życia.

Działania mające na celu uaktywnianie pracowników, tak aby stali się twórcami
własnego zdrowia, powinny zmierzać w kierunku:
1) dostarczania właściwych informacji na temat warunków sprzyjających utrzyma-

niu zdrowia,

2) pobudzania aktywności do działań na rzecz zdrowia,
3) stwarzania obiektywnych warunków ułatwiających realizację działań sprzyjają-

cych zdrowiu.

Zakłady pracy są dla pracowników ochrony zdrowia korzystnym miejscem do pro-
wadzenia zdrowotnych akcji promocyjnych z uwagi na długi czas oddziaływania
i koncentrację pracowników. Decyzje dyrekcji dotyczące zaangażowania środków

13

finansowych w programy promocji zdrowia coraz częściej przynoszą zakładowi
wymierne korzyści przez obniżenie absencji chorobowej i poprawę wydajności pra-
cy, wynikającą z lepszej kondycji zdrowotnej zatrudnionych. Programy promocji
zdrowia w zakładach pracy zwykle dotyczą dwóch kategorii ludzkich zachowań:
1) związanych z miejscem pracy — w odniesieniu do realizacji przepisów BHP,
2) związanych z codziennym funkcjonowaniem — aktywnością, sposobem żywie-

nia, wypoczynkiem, reakcją na stres, paleniem itp.

Ważnym elementem sprzyjającym osiąganiu skutecznych rezultatów działań proz-
drowotnych jest formułowanie programów w porozumieniu z załogą z maksymal-
nym uwzględnieniem jej najpilniejszych potrzeb. Powodzenie programów uzależ-
nione jest także od sprawnego przygotowania i przeprowadzenia rzetelnej kampa-
nii informacyjnej. Oddziaływanie na świadomość, postawy i zachowania prowa-
dzące do realizacji założonych celów wymaga od personelu medycznego nie tylko
wiedzy i umiejętności, ale również pozycji niekwestionowanego autorytetu w spra-
wach zdrowia i relacji społecznych.

14

4. Podstawy fizjologii

i ergonomii pracy

Nazwa ergonomia wywodzi się z dwóch słów greckich: ergon — praca i nomos
— prawo. Ergonomia to nauka wielodyscyplinarna łącząca w sobie medycynę, na-
uki humanistyczne, technikę, ekonomię i organizację pracy. Zasadniczą sprawą
w procesie ergonomii jest upodmiotowienie człowieka. Udział nauk humanistycz-
nych jako nadbudowy jest w ergonomii znaczący, choć nie zawsze dobrze prze-
kłada się na praktykę życiową i zawodową. Obserwujemy dziś zmiany dotyczące
wartości wyższych, degradację uczuć i przeżyć duchowych człowieka: kultury or-
ganizacyjnej, osobistej, zdrowotnej, systemu wartości, religii, tolerancji, wrażliwo-
ści i reakcji na piękno. Powszechniejsze stają się agresja, chamstwo, obojętność na
krzywdę innych, manipulowanie (przez pracowników i pracodawcę), brak głęb-
szych, wartościowszych zainteresowań, konsumpcyjne nastawienie do większości
przejawów życia, bierność i apatia.

Niekorzystne zmiany w sferze nadbudowy mają zły wpływ na zdrowie człowie-
ka i na jego najbliższe otoczenie, w tym na osobowe elementy środowiska pracy
i przebieg samego procesu pracy. Naukowcy zajmujący się ergonomią włączają te
problemy do swoich badań. Pojęcie ergonomii jest konsekwencją przyjętej przez
Światową Organizację Zdrowia definicji zdrowia. Ergonomia przejęła ideę równo-
wagi trzech dobrostanów w czasie wykorzystywania sprzętu w procesie pracy.

Ergonomia jest nauką stosowaną (najbardziej praktyczną i wykorzystywaną na-
tychmiast). Zajmuje się dostosowaniem technologii pracy do fizjologicznych, psy-
chologicznych i społecznych możliwości człowieka, tak aby zapewnić pracę spraw-
ną, niezagrażającą zdrowiu i wykonywaną z udziałem możliwie niskiego kosztu
biologicznego. W ten sposób ergonomia dąży do zapewnienia wysokiej sprawności
człowieka, ma charakter zapobiegawczy, który przekłada się na eliminowanie za-
grożeń zdrowia, dąży do optymalnego kształtowania biologicznego kosztu wyko-
nywania pracy — koszt ten rozumiany jest jako wszelki wydatek fizyczny ponoszo-
ny w procesie pracy.

Ergonomia to nauka o optymalnym dostosowaniu narzędzi, maszyn, urządzeń,
technologii, przedmiotów powszechnego użytku, organizacji pracy i materialne-
go środowiska pracy do wymagań i potrzeb człowieka. Nie należy jej utożsamiać
z bezpieczeństwem pracy. Zajmuje się ona ochroną zdrowia i profilaktyką uciążli-
wości wynikających z procesu pracy, a zatem i z jej bezpieczeństwem. Bezpieczeń-
stwo pracy dotyczy konkretnych środków przeznaczonych do ochrony zdrowia
i życia pracownika. Chodzi tu np. o zasady pracy, przepisy prawa, środki ochrony
osobistej, ustalone technologie wykonywania pracy, warunki środowiska pracy.

Do zadań ergonomii zalicza się:
1) badania naukowe, przez które określa się reakcje fizjologiczne i psychiczne or-

ganizmu na związek z techniką, a także wykrywa wpływ nowych zjawisk tech-
nicznych na zdrowie człowieka i jego efektywność w pracy; efektem tych badań
są zalecenia i normy określające biologiczne granice tolerancji i możliwości ada-
ptacyjne organizmu człowieka; badania prowadzą instytuty naukowe (Instytut
Medycyny Pracy), uczelnie techniczne (politechniki i akademie techniczne);

15

2) przekładanie zaleceń i norm na programy i projekty oraz gotowe obiekty

— tym zajmują się biura projektów przemysłowych, biura konstrukcyjne, insty-
tuty wzornictwa, instytuty prototypowe; podstawą działalności tych biur jest
racjonalność, innowacyjność i skuteczność;

3) przestrzeganie zasad i norm ergonomicznych w obiektach lub zakładach wdro-

żeniowych; nadzór — tylko w zakresie warunków środowiska — sprawują Pań-
stwowa Inspekcja Pracy i Państwowa Inspekcja Sanitarna, pracownicy tych in-
spekcji konsekwentnie egzekwują wymogi.

Praca jest złożonym procesem, na który składa się działalność fizyczna i umysłowa.
Ma ona na celu przekształcenie środowiska przyrodniczego w sposób zwiększają-
cy szansę przeżycia gatunku ludzkiego. Jest wykonywana świadomie i celowo, nie
oznacza prostego zdobywania dóbr, które pozwalają na zaspokojenie najbardziej
podstawowych potrzeb.

Wysiłek fizyczny występujący w czasie pracy powoduje zmiany w:
1) układzie krążenia — zmiany ciśnienia krwi, pojemności minutowej serca i roz-

mieszczenia krwi, utrata ciepła,

2) układzie oddechowym — wzrost wentylacji płuc, co powoduje odczucie duszno-

ści wysiłkowej, zwiększenie głębokości oddechu — przy ciężkiej pracy fizycznej
liczba oddechów wzrasta do 40–50 razy na minutę,

3) mechanizmach utraty ciepła — zmiana ukrwienia skóry, rozszerzenie naczyń

krwionośnych, wzrost przepływu skórnego, podwyższenie ciepłoty ciała na po-
wierzchni ciała i zwiększenie utraty ciepła w mechanizmie promieniowania, po-
budzenie gruczołów potowych.

W organizacji pracy należy przestrzegać zasad uwzględniających fizjologię organi-
zmu ludzkiego:
1) czas pracy (aspekty: fizjologiczny i ekonomiczny) — z fizjologicznego punk-

tu widzenia czas musi być tym krótszy, im cięższa jest praca; z ekonomicznego
punktu widzenia musi być tak dobrany, aby uzyskać najwyższą wydajność; istot-
na jest pora doby;

2) wydłużony czas — praca w dłuższym wymiarze jest specjalnie opłacana, nie

wolno jednak zapominać o przeciążeniu; problem rozwiązuje się przez wprowa-
dzenie dyżurów;

3) rytm okołodobowy — wykonywanie pracy nie tylko w dzień, rotacja zmian, wol-

ny czas po pracy nocnej dla regeneracji sił i odwrócenia zakłóconego rytmu;

4) przerwy w pracy — w zależności od rodzaju i intensywności pracy — prawie nie

występują sytuacje, aby pracownicy mieli dodatkowe przerwy oprócz regulami-
nowej przeznaczonej na posiłek; dodatkowe przerwy występują w pracy przy
komputerze — po każdej godzinie pracy należy wprowadzić co najmniej 5 mi-
nut przerwy; przerwa jest też konieczna, gdy czynnik obciążający ma natężenie
większe niż średnie, czyli wówczas, gdy praca jest uciążliwa;

5) urlop wypoczynkowy — pierwsza część nie może być krótsza niż 10–14 dni.

Intensywność wysiłku, podczas którego zaczynają narastać objawy zmęczenia, jest
indywidualną cechą każdego człowieka, zależy od poziomu wydajności fizycznej
oraz od warunków środowiska pracy.

16

5. Choroby zawodowe

i parazawodowe

występujące u pracowników

Choroby zawodowe są definiowane jako wszelkie zaburzenia stanu zdrowia swo-
iście związane ze środowiskiem pracy zawodowej lub z technologią jej wykonywa-
nia. W przypadku stwierdzenia uszczerbku na zdrowiu związanego z wykonywaną
pracą przewidywane są świadczenia pieniężne w postaci renty zawodowej oraz stu-
procentowa wysokość zasiłku chorobowego w okresie pozostawania na zwolnieniu
lekarskim w związku z procesem leczenia. Istnieje również obowiązek zgłaszania
i rejestrowania tych chorób przez inspekcję pracy i inspekcję sanitarną. Rozporzą-
dzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych
(DzU nr 105, poz. 869) definiuje choroby zawodowe i podaje ich katalog. Według
tego aktu prawnego, choroba zawodowa to choroba wymieniona w wykazie, która
została spowodowana działaniem czynników szkodliwych i uciążliwych dla zdro-
wia występujących w środowisku pracy.

Do najczęściej występujących w naszym kraju chorób zawodowych należą:
1) zawodowe uszkodzenia słuchu,
2) zatrucia ostre i przewlekłe,
3) pylice płuc,
4) choroby skóry i błon śluzowych,
5) choroba wibracyjna.

Przyczyny chorób zawodowych można podzielić na następujące grupy (Indulski J.,
1991: Patologia zawodowa, IMP, Łódź; Marcinkowski T. J., 1997: Podstawy higie-
ny, Wydawnictwo Volumed, Wrocław):
1) toksyczne substancje chemiczne:

— rozpuszczalniki organiczne,
— gazy drażniące,
— gazy duszące, metale ciężkie,
— substancje alergizujące,
— substancje o działaniu rakotwórczym,

2) pył przemysłowy:

— pyły mineralne,
— pyły organiczne,
— pyły z tworzyw sztucznych,

3) czynniki fizyczne:

— hałas,
— wibracje,
— pola elektromagnetyczne,
— promieniowanie jonizujące,
— promieniowanie podczerwone,
— podwyższone lub obniżone ciśnienie atmosferyczne,
— przeciążenia grawitacyjne,

4) czynniki biologiczne:

— wirusy,

17

— bakterie,
— drożdże,
— pasożyty,

5) niekorzystne warunki mikroklimatyczne,
6) czynniki związane ze sposobem wykonywania pracy:

— ruchy monotypowe,
— wymuszona pozycja ciała,
— nadmierny wysiłek głosowy,
— ucisk na pnie nerwowe,
— nadmierne przeciążenie mięśni i przyczepów ścięgnistych, kaletek mazio-

wych, układu kostno-stawowego.

Do rozpoznania choroby zawodowej niezbędne są:
1) wywiad o narażeniu zawodowym, warunkach pracy i technologii pracy,
2) poznanie charakterystyki stanowiska pracy, która powinna zawierać dane o wy-

stępujących szkodliwych lub uciążliwych czynnikach oraz dane o ich pomiarach,

3) analiza stażu pracy na danym stanowisku,
4) analiza czasu pracy w narażeniu zawodowym.

Przedstawione tu założenia dochodzenia do rozpoznania choroby zawodowej nie
dotyczą czynników alergizujących i onkogennych. Objawy alergii mogą ujawnić się
przy niewielkim stężeniu alergenu w środowisku pracy. Te dwie sytuacje wymaga-
ją ustalenia, jak długo pracownik pozostawał pod wpływem działania czynników
szkodliwych dla zdrowia. W trakcie rozpoznawania choroby zawodowej ustala się,
czy zgłaszane dolegliwości nie występowały wcześniej, przed rozpoczęciem pracy
zawodowej. Tymi danymi powinny dysponować służby medycyny pracy w doku-
mentacji medycznej, na podstawie której weryfikuje się zapisy lekarza i analizuje
się wyniki badań wstępnych.

W Polsce obowiązuje trójetapowy tryb zgłaszania, stwierdzania i rejestrowania
chorób zawodowych:
1) podejrzenie choroby zawodowej — określa lekarz podstawowej opieki zdrowot-

nej, lekarz medycyny pracy, sam pracownik lub pracodawca,

2) ustalenie rozpoznania — jest zastrzeżone dla poradni chorób zawodowych, in-

stytutów naukowo-badawczych z zakresu medycyny pracy, oddziałów i klinik
chorób zawodowych akademii medycznych,

3) decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej albo braku podstaw do jej uznania

— jest wydawana przez powiatowego inspektora sanitarnego na podstawie orze-
czenia lekarskiego w sprawie choroby zawodowej.

Stwierdzenie choroby zawodowej to decyzja administracyjna uprawniająca do
określonych świadczeń. Od decyzji tej pracownikowi przysługuje odwołanie do
wojewódzkiego inspektora sanitarnego, a następnie do Naczelnego Sądu Admini-
stracyjnego.

Praca zawodowa może wywierać niekorzystny wpływ na rozwój niektórych cho-
rób przewlekłych, występujących z dużą częstością w populacji ogólnej i uwarun-
kowanych różnymi przyczynami, nie zawsze dostatecznie poznanymi. Trudno jest
w wymierny sposób określić wpływ pracy zawodowej na rozwój tych chorób, Nie
znajdują się one w większości istniejących na świecie wykazów chorób zawodo-
wych i nazywane są chorobami związanymi z pracą (work related diseases) lub cho-
robami parazawodowymi.

Choroba parazawodowa to przewlekłe schorzenie internistyczne występujące
w populacji ogólnej i uwarunkowane różnymi czynnikami, które zostało nieko-
rzystnie zmodyfikowane przez wpływ pracy zawodowej. Do takich chorób zalicza
się: chorobę wrzodową żołądka, chorobę wieńcową, chorobę nadciśnieniową, cho-

18

roby narządu ruchu, zespoły nerwicowe, zespoły bólowe kręgosłupa. Praca zawo-
dowa może niekorzystnie wpływać na rozwój i przebieg wymienionych tu chorób.
Częstsze występowanie objawów oraz ich nasilenie może mieć związek z wykony-
waniem pracy.