O narodzinach kapitalizmu

Kapitalizm, system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodził się na przełomie XV i
XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w
Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych krajach Europy i świata. Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju
techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie.

Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej Europy i Ameryki w XIX w.,
charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie
mechanizm rynkowy. W kapitalizmie mieszanym własność prywatna i rynkowa alokacja zasobów są modyfikowane przez przepisy
wydawane przez państwo (rząd) i fakt posiadania przezeń części majątku produkcyjnego kraju (interwencjonizm państwowy)

WEBER

Weber uważał, iż charakterystyką ponowoczesnego kapitalizmu jest kierowanie się rachunkiem zysków i strat.

1.

„Popęd do zarobku”, „dążenie do zysku”, do zdobycia pieniędzy, do możliwie wysokiego zysku finansowego nie mają jako takie

nic wspólnego z kapitalizmem. Nieograniczona żądza zarobku nie jest w najmniejszym stopniu równoznaczna z kapitalizmem ani
też z jego „duchem”. Przeciwnie, kapitalizm może oznaczać poskromienie, a przynajmniej racjonalne ograniczenie tego
irracjonalnego popędu. Oczywiście, kapitalizm wiąże się nierozerwalnie z dążeniem do z y s k u w ramach działającego w
sposób ciągły, racjonalnego zakładu kapitalistycznego, jest dążeniem do ciągle odnawianego zysku, do „rentowności”. Tak
bowiem być musi. W ramach kapitalistycznego porządku całej gospodarki pojedynczy zakład kapitalistyczny nie
zorientowany na rentowność byłby skazany na zagładę.

2.

„Kapitalistycznym” aktem gospodarczym nazwijmy przede wszystkim taki akt, który opiera się na oczekiwaniu zysku przez

wykorzystanie szansy w y m i a n y , a więc na (formalnie) p o k o j o w y c h szansach zarobkowych.

POLEMIKA WEBERA Z MARKSEM



MARKS: o specyfice kapitalizmu stanowi podział środków produkcji (co do kogo należy) – WEBER: o specyfice kapitalizmu

stanowi nie podział środków produkcji, ale sposób zarządzania (biurokracja)



Biurokracja a model demokratyczny. Zdaniem Webera model demokratyczny i tak jest lepszy od socjalistycznego.

Pozycja rynkowa/status/partyjność wspólne mogą stworzyć stratyfikację społeczną. Nie wszystko sprowadza się do klasy i ekonomii. Status
nie równa się klasie społecznej.

Partyjność (zorganizowany sposób działania ze względu na cel, interes, pochodzenie) to nie równa się klasie.

Społeczeństwo konsumpcyjne a gospodarka kapitalistyczna

K. Marks:

Kapitalizm jest formacją społeczną następującą po feudalizmie i poprzedzającą socjalizm. Teoria „wartości dodatkowej”, uznaje za istotę
systemu kapitalistycznego systematycznie odbieranie pracownikowi części wypracowanej przez niego wartości przez kapitalistę.



podział środków produkcji (baza/nadbudowa – zmiana w jednej wpływa na zmianę drugiej)



reifikacja, uprzedmiotowienie



alienacja – pracownik jest oddzielony od rezultatów swojej pracy



produkt / towar [społeczne wytwarzanie wartości: towar jako hieroglif do odczytania, jego symboliczna wartość] – wartość

użytkowa / symboliczna, wymienna – dominuje ta druga



fetyszyzm towarowy – fałszywa potrzeba

Poglądy „Kapitał”:

1.

Aby stać się towarem, produkt musi przejść drogą wymiany do rąk tego, komu służy jako wartość użytkowa. Wreszcie żadna

rzecz nie może być wartością, jeżeli nie jest przedmiotem użytecznym. Jeżeli jest bezużyteczna, to i praca w niej zawarta jest
bezużyteczna, nie wchodzi w ogóle w rachubę jako praca i dlatego nie stwarza wartości.

2.

Przedmioty użytkowe tylko dlatego stają się w ogóle towarami, że są produktami niezależnie od siebie wykonywanych prac

prywatnych. Ogół tych prac prywatnych tworzy ogólną pracę społeczną. Ponieważ wytwórcy nawiązują z sobą społeczną
styczność dopiero przez wymianę produktów swej pracy, specyficznie społeczne znamiona ich prywatnych prac ujawniają się
dopiero w obrębie tej wymiany. Inaczej mówiąc, dopiero przez stosunki, jakie wymiana stwarza między produktami pracy, a za
ich pośrednictwem między wytwórcami, prace prywatne występują jako człony ogólnej pracy społecznej.

3.

Kapitalistyczne sposoby produkcji umożliwiają duże tempo rozwoju, ponieważ kapitalista może i ma motywację do

inwestowania zysków w nowe technologie. Kapitaliści stanowią klasę najbardziej rewolucyjną w historii, ponieważ stale
rewolucjonizuje środki produkcji.

M. Weber „Duch kapitalizmu”:

Kapitalizm rozwinął się na zachodzie i północy Europy, gdyż znalazł tam sprzyjające warunki stworzone przez kompatybilne poglądy
religii protestanckiej (a zwłaszcza kalwinizmu). Etos protestantyzmu popiera prywatną przedsiębiorczość w stopniu znacznie większym niż
katolicyzm lub jakiekolwiek inne religie, które przypisują mniejszą bądź wręcz negatywną wartość dobrom materialnym. W kulturach, w
których dominowały religie inne niż protestantyzm, społeczne poparcie dla handlu i rozwoju gospodarki jest więc mniejsze, a ludzie
trudniący się handlem cieszą się znacznie mniejszym prestiżem społecznym.

Ducha nie należy także mylić z chciwością. Składa się on bowiem z etosu (uczciwej i ciężkiej) pracy oraz potępienia lenistwa. W
społeczeństwach, w których dominuje etyka protestancka i duch kapitalizmu, człowiek żyje nie dla siebie a dla swojej pracy, która
udowadnia mu i społeczeństwu jego wartość. Celem życia jest praca, a dobrą pracę widać w zgromadzonym majątku i zarobionych
pieniądzach, które świadczą o sprawności w zawodzie. W innych społeczeństwach motywacja do pracy jest znacznie mniejsza, a pieniądz
jest tylko środkiem umożliwiającym przeżycie i nie ma żadnej wartości moralnej.



Pozytywna krytyka Marksa



Etyka protestancka -> kapitalizm; praca, gromadzenie środków – rozwijanie przedsiębiorstwa, inwestycji



Odczarowanie, odmagicznienie – racjonalizacja, kłóci się z ideą społeczeństwa konsumpcyjnego



Nowoczesny, racjonalny kapitalizm przedsiębiorców wymaga zarówno niezawodnych technicznych środków produkcji, jak i

niezawodnego prawa i administracji funkcjonujących wg formalnych reguł, bez których możliwy jest wprawdzie kapitalizm
awanturniczo-spekulacyjny i wszelkie rodzaje warunkowanego politycznie kapitalizmu, ale nie jest możliwe racjonalne prywatne
przedsiębiorstwo, oparte na stałym kapitale i bezpiecznej kalkulacji.

Kapitalizm – system ekonomiczny oparty na prywatnej własności, wolnym obrocie towarami i usługami oraz na wolnej konkurencji
pomiędzy podmiotami.

Nigdzie na świecie nie ma systemu w pełni kapitalistycznego. Kapitalizm jest ograniczany m.in. przez:

1.

monopole państwowe – według zwolenników kapitalizmu, prywatne monopole praktycznie nie występowałyby przy całkowicie
wolnym rynku

2.

ograniczenia obrotu kapitałowego, np. przez kontrolę państwa nad systemem bankowym

3.

interwencjonizm i protekcjonizm (cła) państwowy

4.

nierówne traktowanie podmiotów przez prawo, w szczególności różne opodatkowanie

5.

różne ograniczenia w wolnym obrocie towarami i usługami

6.

koncesje, zezwolenia

7.

władzę biurokracji

BRAUDEL - formacje gospodarcze dzielą się na trzy grupy, poziomy: poziom kultury materialnej, wymiany rynkowej, kapitalizmu

Kultura materialna istnieje zawsze, w każdej kulturze; istnieje od neolitu; rozgrywa się w wąskim kręgu - różne narzędzia, gospodarka
materialna są wytwarzane w domu, albo w najbliższym otoczeniu; wytwarza się wszystko na miejscu, wymaga pieniądza; kultura materialna
obecnie się cofa, ale nie zanika

Poziom wymiany rynkowej – pojawia się później (wtedy, kiedy pojawia się miasto, nadwyżki żywnościowe, nadwyżki ludności, wyżej
rozwinięta kultura agrarna); odnosi się do potrzeb w najbardziej elementarnym wymiarze
* ciągłe utraty kruszców w Europie – za sprawą tezauryzacji i utraty środków płatniczych na rzecz Orientu (kupowanie towarów
luksusowych ze Wschodu); nawet teraz środki płatnicze wypływają z Zachodu na Wschód

Dekoniunktura – od dziesiątek lat prowadzi do cofania się gospodarki wymiennej, ma wpływ na szerzej pojmowany system gospodarczy,
zmienia go; wpływ na gospodarkę mają również czynniki klimatyczne, wojna (sprzyja tezauryzacji)

Cofanie się gospodarki wymiennej znowu powoduje rozwój kultury materialnej. To, czego nie można kupić, najpotrzebniejsze narzędzia
wytwarza się na miejscu.

Kapitalizm (funkcja wiedzy, czasu i środków) – ktoś, kto ma bardzo dużo środków, może np. kupić coś bezwartościowego, bo wie, że za 30
lat okaże się to dobrą inwestycją; wykorzystywanie wiedzy na temat różnych koniunktur
* jarmarki – kilka razy w roku (ok. XV wieku); ktoś może kupić towar, zawieźć ludziom biedniejszym; wożenie kruszców może być
niebezpieczne (zbójcy)

XV w. – wynalazek banknotu – Włosi –> kapitalizm pojawił się najpierw w kraju katolickim; wożenie czegoś w rodzaju kwitu, poręczenia –>
to bezpieczniejsze niż wożenie kruszcu, bo niepiśmienny zbój nie wie, o co chodzi; uniezależnienie się od czasu, przestrzeni,
niebezpieczeństw; tworzenie kantorów
Zysk jest możliwy dzięki niwelacji czynnika ryzyka i grze z czynnikiem ryzyka; kategoria czasu, przestrzeni i tego, kto pierwszy zdobędzie
informację

Kapitalizm to coś, co rozwija się za przyczyną 10-20 osób; odnosi się do pożądań i pragnień, wyobrażeń, marzeń (towary luksusowe,
używki)

1.

To, co musimy mieć

2.

To, co możemy nabyć taniej

3.

Trzeba inwestować w towary, których wszyscy pragną.

Ogromny napływ kruszców do Europy za sprawą konwojów hiszpańskich i portugalskich –> pieniądz jest tani; nadmiar pieniądza
doprowadził do upadku Imperium Hiszpańskiego

Odkrycia geograficzne przyczyniły się do upadku miast, rzemiosła. Pieniądza jest nagle za dużo, towar drożeje, bo pieniądz jest tani; więcej
pieniądza niż towaru (pierwsza inflacja). Ludzie mogli wszystko kupić, więc nie musieli nic wytwarzać.



System scentralizowany – wszystko należy do króla

BRAUDEL – nie wszyscy jesteśmy objęci tymi samymi systemami gospodarczymi.

Ujęcie braudelowskie, które przypisuje główną rolę w gospodarce kapitalistycznej wymianie i przedsiębiorcom, którzy prowadzą grę
ekonomiczną. Według niego gospodarkę kapitalistyczną, dzięki przede wszystkim handlowi, można równać do budowli w kształcie
piramidy. Parter tej konstrukcji to po pierwsze kultura materialna, z procesami pozyskiwania energii, przetwarzania surowców,
konsumowania; jej konsekwencją jest zmieniająca się co do formy i istoty wymiana na rynku, która ciągle ulega rozwojowi, poczynając od
najbardziej prymitywnej wymiany na targach, pomiędzy miastem i wsią. Drugim poziomem tej konstrukcji staje się człowiek w roli
kapitalisty; kapitaliści, którzy dążą do pomnażania swych fortun, wykorzystania istniejącej polaryzacji w rozwoju kraju – regionu, dążą też
do monopolizacji i utrwalania swoich fortun. Starając się kontrować o główne dziedziny gospodarki rynkowej, prowadzą ciągłą grę,
podejmują nieustanne ryzyko itp. Takie właśnie zachowanie głównych „aktorów” gospodarczych, przedsiębiorców kapitalistycznych, a nie
„siła robocza”, staje się główną cechą systemów kapitalistycznych.

Teoria Webera – duch protestancki, nie ma możliwości w krajach katolickich; myślenie teologiczne jest ważne dla zmiany w sensie
ogólnym; teoria predestynacji (przeznaczenie do zbawienia albo potępienia) – nie luterańskie, a kalwińskie

Luter – merkantylność, myślenie o zbawieniu w sensie rynkowym (zbawienie za relikwie) go odrzuca

Kalwinizm - centralnym punktem doktryny kalwinizmu była nauka o predestynacji, wedle której ludzie od chwili urodzenia są przeznaczeni
przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia. Bóg dokonał tego wyboru przed stworzeniem świata i nie będzie on zmieniony.
Spełnianie dobrych uczynków jest wyłącznie dowodem, że należymy do grona wybranych przez Boga. Również powodzenie w biznesie i w
życiu jest dowodem łaski Bożej. Teologia kalwińska inspirowała się poglądami św. Augustyna. – Dostatek i zamożność jest znakiem, czy Bóg
ci błogosławi; zamożność jest zbawieniem.

Według Maksa Webera chęć udowodnienia przynależności do grupy, która zostanie zbawiona motywowała ludzi do wytężonej pracy, czym
przyczyniła się do rozwoju kapitalizmu.

Osiągając bogactwo, nie osiągamy zbawienia, nie kupujemy go, ale jest to przejaw drogi do zbawienia – początek kapitalizmu (Weber)

Pomnażanie majątku jest dobre, konsumpcja jest zła. Pomnażanie dobre, używanie złe –> w takim razie należy przekazać dobra potomnym
– tezauryzacja.

Kalwinizm wspiera tezauryzację (i dalej kapitalizm).

Narodziny kapitalizmu

Między rokiem 1500 a 1750 w Europie Zachodniej miał miejsce istotny postęp społeczno-gospodarczy. Handel kwitł, miasta
nieprzerwanie rozwijały się. W ten sposób przygotowany został grunt dla późniejszej rewolucji przemysłowej.

Rozwój gospodarczy Europy nie przebiegał bez zakłóceń. Po postępach poczynionych przez Europejczyków w pierwszych wiekach naszego
tysiąclecia, wiek XIV przyniósł katastrofy i regres. Dopiero pod koniec następnego stulecia zaznaczył się ponowny wzrost, a tempo zmian
zwiększyło się jeszcze po roku 1500. Dzięki odkryciom geograficznym i wytyczeniu nowych szlaków handlowych nawiązano kontakty z
Afryką, Ameryką i Azją. To spowodowało przesunięcie w politycznym układzie sił: państwa włoskie i niemieckie straciły na ważności, a w siłę
urosły kraje z dostępem do Atlantyku - Portugalia, Hiszpania, Holandia, Anglia i Francja.

Rozwój handlu spowodował wyłonienie się zamożnej klasy średniej i rozkwit miast, co z kolei wpłynęło na wykształcenie się gospodarki
opartej na pieniądzu i stymulowało popyt na produkty rolne. Zmiany ekonomiczne, w tym przede wszystkim wzrost znaczenia pieniądza i
problemy z tym związane, jak na przykład inflacja, pociągnęły za sobą przemiany w strukturach społecznych. Rozpoczął się proces, w
którym związki oparte na zależnościach ekonomicznych (pracodawca i pracobiorca, kupujący i sprzedający) zastąpiły relacje opierające
się na stosunkach feudalnych, systemie patronatu i dziedzicznych tytułach.

Tempo tych zmian było bardzo różne w różnych krajach. Jeszcze w roku 1800 rolnictwo pozostawało podstawową formą działalności
gospodarczej prawie wszędzie w Europie. Większość ludzi mieszkała i pracowała na wsi, a dziedziczne tytuły i pozycja wciąż stanowiły o
prestiżu i zakresie władzy jednostki. Jednak rozwój handlu wywarł widoczny wpływ na warunki życia już w XVII wieku. Co ważniejsze,
przygotowany został grunt dla zapoczątkowanej w Wielkiej Brytanii w końcu XVIII wieku wielkiej rewolucji przemysłowej, która miała
radykalnie zmienić oblicze Europy i ostatecznie całego świata.

Rzemieślnicy
Aż do XVIII wieku zasięg zmian był ograniczony do handlu i finansów, w niewielkim stopniu obejmując rzemiosło. Warsztatów zasługujących
na miano „fabryk" było bardzo mało, a większość wytwarzanych towarów była produkowana przez stosunkowo niewielkie grupy miejskich
rzemieślników. Wielu „robotników" dzieliło swój czas między pracę rzemieślniczą, a uprawę własnego kawałka ziemi. Do tej grupy należeli
wiejscy przę-dzarze i tkacze, którzy otrzymywali od kupców surowy materiał do produkcji tekstyliów.

W niektórych dziedzinach jednak nastąpił wyraźny rozwój, na przykład w technologii odlewania żelaza i mosiądzu, co stanowiło odpowiedź
na potrzeby armii, stosującej w coraz większym zakresie artylerię, oraz na wymagania aktywnych i ambitnych „nowych monarchii"
europejskich. Wynalezienie ruchomej trzcionki i druku w XV w. pozwoliło nowym technologiom i pomysłom szybko się rozprzestrzeniać,
pomimo ciągłych prób panujących, by utrzymać je w tajemnicy.

Największy postęp, jeśli chodzi o przemysł, dokonał się w górnictwie. W hiszpańskich kopalniach w Ameryce wydobywano złoto i srebro,
rósł także popyt na metale, wykorzystywane jako surowiec w rzemiośle. Oprócz tego coraz silniejsze stało się zapotrzebowanie na węgiel,
szczególnie w krajach, w których brakowało już drewna. Na przykład południowo-wschodnia część Anglii, z Londynem, była zaopatrywana
drogą morską w węgiel z kopalni w Tynside. Wydobycie węgla w Anglii wzrosło pod koniec XVI wieku, wraz ze zwiększeniem produkcji
blach, ołowiu i miedzi, tak że niektórzy historycy nazwali ten okres „elżbietańską rewolucją przemysłową" (od imienia panującej królowej).

Spadek znaczenia Włoch
Koniec dominacji włoskiej na kontynencie przyśpieszony został przez wojny między najsilniejszymi państwami regionu, które wstrząsnęły
Półwyspem Apenińskim po roku 1494, a ostatecznie został przypieczętowany przez wielkie podróże i odkrycia geograficzne. Po wytyczeniu
nowych dróg morskich, Morze Śródziemne straciło status głównego szlaku handlowego ze Wschodem. W pierwszych latach XVI wieku
Antwerpia, we Flandrii (dziś Belgia), stała się handlowym i finansowym centrum Europy. Sukces miasta opierał się długiej, sięgającej
głęboko w średniowiecze, tradycji doskonale rozwiniętego kupiectwa i handlu. Do rozkwitu Antwerpii przyczyniły się także silne związki z
Anglią. Sukno, główny towar eksportowy Anglii, było skupowane przez kupców flamandzkich i rozprowadzane po całej Europie.

Bunt prowincji holenderskich przeciw rządom hiszpańskim doprowadził Antwerpię do ruiny. Po zdobyciu miasta przez Hiszpanów,
Holendrzy zablokowali rzekę Schledt, która łączyła Antwerpię z morzem. Wielu mieszkańców miasta uciekło na północ, by osiedlić się w
Holandii. Ich umiejętności zawodowe i doświadczenie przyczyniły się do wzrostu nowo powstałej Republiki Niderlandów, która objęła
głównie północne, dotąd słabiej rozwinięte prowincje kraju. Mądrze gospodarując pozornie skąpymi zasobami swego małego, nizinnego
kraju, Holendrzy zaczęli się bogacić, a Amsterdam zastąpił Antwerpię w roli europejskiego centrum handlu.

W końcu XVII wieku Holandię wyprzedziły Anglia (od 1707 Wielka Brytania), a potem Francja. Jednak Francja nigdy nie zdołała dorównać
sąsiadom zza kanału La Manche i brytyjska supremacja w handlu i polityce stawała się coraz wyraźniejsza. Wyspy Brytyjskie znajdowały się
na skrzyżowaniu północnoatlantyckich szlaków handlowych. Morze i silna flota skutecznie chroniły kraj przed inwazją obcych wojsk. Wlk.
Brytania, w przeciwieństwie do innych obszarów Europy w tamtym okresie, nie ucierpiała z powodu zniszczeń spowodowanych przez ciągłe
wojny. Państwo brytyjskie było silniejsze i bardziej stabilne niż inne kraje kontynentu. Najważniejsza chyba jednak była stosunkowa
płynność struktury społecznej, ułatwiająca awans ambitnym jednostkom.

Choć Wielka Brytania zdominowała była przez arystokrację, ci spośród nisko urodzonych, którzy wzbogacili się i osiągali sukcesy, szybko
uznawani byli równymi szlachcicom i jako takich dopuszczano do zajmowania wysokich stanowisk politycznych i publicznych. Także sami
członkowie klasy posiadaczy ziemskich chętnie inwestowali w handel, więc i parlament przez nich zdominowany pilnie zajmował się
sprawami gospodarki.

Rozrost miast
W obejmującym 250 lat okresie, o którym mowa, liczba ludności w Europie szybko wzrastała, a miasta kwitły. W poszczególnych
państwach rozwój ten skoncentrowany był najczęściej w jednym mieście, zajmującym centralną pozycję - jak Amsterdam, Londyn, Paryż.
Generalnie, inne miasta w tych samych krajach rosły zaskakująco wolno, choć porty francuskie, takie jak Nantes, Bordeaux i Marsylia, mogą
być uznane za wyjątki. Rozrost Londynu stanowi chyba najbardziej uderzający przykład: w roku 1700, z 600 tysiącami mieszkańców, był on
już największym miastem Europy, a do roku 1800 osiągnął 900 tys., prawie dwa razy tyle co Paryż. Jest to tym bardziej zaskakujące, że cała
populacja Wielkiej Brytanii była ponad trzy razy mniejsza niż Francji. W Rzeczypospolitej wiodącą rolę odgrywały Kraków i, cieszący się
znaczną autonomią, Gdańsk, choć pozycja miast była tu ogólnie o wiele słabsza niż na zachodzie kontynentu.

Znaczenie wielkich miast trudno przecenić, ponieważ to tutaj wykształcił się nowy sposób myślenia i styl życia, bardziej dynamiczny od
panującego na wsi. Poza tym rozwój miast powodował zwiększenie popytu na żywność, co stymulowało wzrost wydajności rolnictwa i
przyczyniło się do stworzenia rynku wewnętrznego oraz koncentracji instytucji handlowych i finansowych.

Działalność instytucji zajmujących się obrotem pieniędzmi stała się niezbędna przy coraz bardziej skomplikowanych transakcjach, w
których operowano już nie tylko gotówką, lecz także kredytem i prawem własności. Zaczęto więc stosować weksle (papier wartościowy
zawierający obietnicę zwrotu długu), od XVIII wieku także czeki i pierwsze pieniądze papierowe.

Rozbudował się system bankowy i powstały takie duże instytucje jak słynny Bank Anglii. Gdy przedsiębiorcom brakowało pieniędzy,
łączyli się oni w spółki akcyjne, których właścicielami byli wspólnie udziałowcy. Gdy na rynku znalazła się duża liczba udziałów w formie
akcji, zaczęto nimi handlować. Wycena i obrót akcjami odbywały się początkowo najczęściej w miejscach spotkań towarzyskich (w Anglii np.
były to kawiarnie), aż wreszcie przeznaczono do tego specjalne miejsca, nazwane giełdami. Te i podobne innowacje ułatwiały zebranie
odpowiedniego kapitału, zainwestowanie go, transakcje gotówkowe, spłacanie i ściąganie długów. Umożliwiały one przeprowadzenie
podstawowych operacji finansowych, które dla rozwijającej się gospodarki Europy miały ogromne znaczenie. Jednak pojawiły się także
dotkliwe skutki uboczne rewolucji w handlu.

W XVI wieku Europę dotknęła długotrwała inflacja (spadek wartości pieniądza przejawiający się wzrostem cen) spowodowana
masowym napływem złota i srebra z Nowego Świata. Najbardziej ucierpieli biedacy, z powodu rosnącej przepaści między ich dochodami i
cenami, ale także grupy zawodowe o stałych dochodach odczuły jej skutki. Monarchowie z kolei nie byli w stanie ściągnąć rosnących
feudalnych należności i tradycyjnych trybutów. Próby takich działań wywoływały konsekwencje, nad którymi nie mogli zapanować. Na
przykład w Anglii pusty skarb był jednym z głównych powodów niezdolności Karola I do ujarzmienia parlamentu, co w rezultacie kosztowało
go tron, a potem i głowę.

Bogactwa Nowego Świata
Handel w krajach Europy Zachodniej i handel pomiędzy poszczególnymi państwami regionu był w rozkwicie, lecz decydującym nowym
czynnikiem w rewolucji handlowej stało się otwarcie na świat, które nastąpiło w epoce wielkich odkryć i podróży. Nowe kontakty przyniosły
kupcom bogactwo i umożliwiły sprowadzanie nieznanych dotychczas towarów: czekolady, kawy, herbaty, cukru z trzciny, kaliko, pieprzu i
tytoniu. Były wśród nich także rośliny, które można było z powodzeniem uprawiać w klimacie europejskim, takie jak pomidory czy ziemniaki
(choć Europejczycy długo nie doceniali zalet ziemniaka). Jednak produkcja niektórych towarów sprowadzanych z Nowego Świata - cukru,
tytoniu, złota i srebra - wymagała dużego nakładu pracy i ceną za rozkwit handlu europejskiego były cierpienia ogromnej ilości afrykańskich
niewolników.

Wielkie zyski przynosił handel w tak zwanym „trójkącie handlowym". Europejczycy wymieniali w Afryce takie przedmioty, jak paciorki i broń
palną na ludzi, chwytanych w tym celu przez niektóre plemiona i łowców niewolników. Następnie niewolnicy wymieniani byli na
poszukiwane w Europie towary amerykańskie. Proceder ten nasilał się w ciągu trzech kolejnych stuleci, osiągając szczyt w XVIII wieku, a
kapitał zdobyty na tej drodze odegrał niezwykle ważną rolę w dalszym rozwoju europejskiego handlu.

Do połowy XVIII wieku handel zamorski był przedsięwzięciem ryzykownym, ponieważ zainwestowane pieniądze można było całkowicie
stracić w wyniku takich wypadków, jak burze morskie, epidemie, napady statków obcych bander i piratów. Z tego powodu kupcy tej samej
narodowości nie byli skłonni dodatkowo zwiększać ryzyka konkurując ze sobą. Starali się oni o uzyskanie wsparcia i ochrony ze strony
państwa.

Zakładano więc powszechnie spółki, często w formie kompanii handlowych - korporacji kupców posiadających nadany przez króla monopol
na handel w pewnym regionie. Do najsławniejszych brytyjskich spółek należały Kompania Hudsońska i Kompania Wschodnioindyjska (która
długo administrowała Indiami w imieniu Wielkiej Brytanii). Lecz były i takie jak Kompania Mórz Południowych, jeden z najwcześniejszych
przykładów przedsiębiorstwa, które z powodu złego zarządzania i malwersacji zakończyło swoją działalność nagle, w atmosferze skandalu.

Rządy państw europejskich chętnie chroniły i kontrolowały działalność gospodarczą, w pełni doceniając jej znaczenie polityczne. Jednakże,
postępując zgodnie z ówczesną doktryną ekonomiczną, znaną jako merkantylizm, traktowano handel jako grę konkurencyjną w stylu
„wolnej amerykanki", bardziej niż działalność przynoszącą korzyści szerszym grupom. Tak więc poszczególne państwa próbowały
monopolizować handel z własnymi koloniami, jednocześnie usiłując wywalczyć prawa obrotu handlowego z posiadłościami innych
mocarstw. Wielką wagę przykładano przy tym do tego, by towary przewożone były przez statki rodzimej bandery, ponieważ to stymulowało
rozwój floty, zarówno wojennej jak i handlowej, która potrzebna była do rozszerzania strefy wpływów. Sukcesy gospodarczo-polityczne i
supremacja Holendrów, a potem Brytyjczyków opierały się na umiejętnym pośredniczeniu w handlu między Europą a resztą świata.

Nowa era
W omawianym okresie, określanym jako wczesno kapitalistyczny, problematyka ekonomiczna coraz częściej wiązała się ściśle z dyplomacją i
polityką zagraniczną. Wojna angielsko-holenderska w latach 1652-54 była oczywistym przykładem konfliktu o podłożu prawie wyłącznie
ekonomicznym. Podobnie konfrontacje francusko-brytyjskie w XVIII wieku i późniejsze dotyczyły w takim samym stopniu walki o rynki
zbytu, co o dominację kolonialną. W XVIII wieku wady merkantylizmu wyraźnie się uwidoczniły (ta polityka była jedną z przyczyn utraty
przez Wielką Brytanię władzy nad 13 amerykańskimi koloniami). Nadchodziła era rewolucji przemysłowej i wolnego handlu.

Scharakteryzuj czynniki prawno-ustrojowe stanowiące podstawę dla powstania kapitalizmu.



powstanie i upowszechnianie się stanu wolności osobistej i wolności gospodarczej (wolne miasta, Holandia, Anglia, USA, Francja

itd.) – powstanie niezależnej sfery gospodarczej i klasy przedsiębiorców



państwo w służbie obywateli (monarchia konstytucyjna, republika – cel: ochrona życia, wolności i własności)



nowe formy prawno -organizacyjne prowadzenia dział. gospodarczej



świeckie prawo gospodarcze ( np. Kodeks Cywilny, prawo patentowe)

Scharakteryzuj czynniki gospodarcze stanowiące podstawę dla powstania kapitalizmu



systematyczne działania zmierzające do osiągnięcia zysku



stałe poszukiwanie inwestycji przynoszących największy zysk (od lichwy i handlu towarami luksusowymi do produkcji masowej) -

Kumulacja kapitału



popyt na dobra i usługi wyższego rzędu (w zależności od epoki: korzenie, żelazo, bawełna, kolej, chemia, samochód, elektronika)



stopniowa dereglamentacja życia gospodarczego – wolny rynek



konkurencja, elastyczność, różnorodność i innowacyjność w sferze produkcji i dystrybucji – poszerzanie rynku (innowacje:

poprzez:



rozwój handlu i odkrywanie nowych bogactw,



obniżanie kosztów produkcji,



wprowadzanie nowych produktów)



stałe zwiększanie podaży energii (woda, wiatr, kopaliny, e. jądrowa)



stały spadek znaczenia rolnictwa na rzecz innych działów produkcji i usług

czynniki kulturowe



indywidualizm i głód sukcesu Europejczyków



likwidacja barier religijnych w życiu społecznym i gospodarczym



racjonalizm i świecki światopogląd



oświata, rozwój nauki i techniki (instytucjonalizacja postępu)



społeczna otwartość na zmiany – przezwyciężanie oporów przed „nowym”



czynniki społeczno – demograficzne



wzrost liczby ludności



migracje i urbanizacja

DAWNIEJ



ograniczenie dni pracy w święta i niedziele



Kościół sprzeciwiał się lichwie – potępiał kredyt



Kwestia bogacenia niemile widziana – urodziłeś się chłopem, musisz nim zostać. Gloryfikacja ubóstwa, umartwiania, żebrania



Protestantyzm (brak kultu maryjnego, zakaz spożywania alkoholu, dopuszczał kredyt na uczciwy procent) zmienił podejście do
bogacenia się „Bogaćcie się bo to miłe Bogu”, powodzenie na ziemi to przychylność Boga. Wzywa się do wytężonej pracy,
potępia żebractwo i nieróbstwo, wzywa do skromnego życia – ale nie ascezy. Człowiek ubogi jest sam sobie winien.



Tam gdzie w kraju panował protestantyzm region był lepiej rozwinięty.



czynniki prawno – ustrojowe



powstanie i upowszechnianie się stanu wolności osobistej i wolności gospodarczej (wolne miasta, Holandia, Anglia, USA, Francja

itd.)



*w średniowieczu o wszystkim decydowała władza zwierzchnia, ludność niewielki wkład, każdy swój obowiązek – zależny od
władcy, zależność - wiara w boga, władcy mają więcej praw niż obowiązków, ludność – poddani odwrotnie, sytuacja się zmienia
do 13w.



*Pierwsze państwem, które wszedł na drogę poszarzania wolności była Holandia, pod koniec 16 w. ( Niderlandy ówczesne),
bogate obszary- miasta Holandii, jedne z bogatszych na świecie, Arcykatolictwo wśród władców H, rozpoczęto walkę – konflikt
zbrojny, 70 lat, podzielenia obszaru Niderlandy na 2 części, południowa częśc- Hiszpania - zlikwidowano protestantyzm, obecnie
Belgia, ( 7 zjednoczonych prowincji, największa- Holandia stąd nazwa), król Hiszpanii był legalnym władcą z woli boga.,



*wielka burżuazyjna rewolucja angielska, króla osądzono i ścięto – z reki poddanych, wspaniała rewolucja, ostatecznie obalono
władzę królewska, obecnie król panuje, ale nie rządzi, monarchia konstytucyjna, aczkolwiek WB nie ma konstytucji!, 13, 16,18w.
przepisy WB,



*wojna o niepodległość stanów zjednoczonych,



nowa relacja pomiędzy państwem a poddanym.



powstanie niezależnej sfery gospodarczej i klasy przedsiębiorców



*czynnikiem decydującym w monarchii staje się pieniądz, urodzenie też się liczy, Można stać się z chłopa - szlachcicem,
pomocnik fryzjera stał się najbogatszy a świecie, ALKRAJD, skupywał włosy, robił perułki i BIZNES :D stał się jednym z bosów,
patent na żółte karteczki samo przyklejające, Hit,



*dzięki kasie wytworzyła się nowa strefa – szlachta pieniądza – obecnie przedsiębiorcy, jak się dorobili kupowali sobie dworek –
posiadłość – dziś to samo:D



państwo w służbie obywateli (monarchia konstytucyjna, republika – cel: ochrona życia, wolności i własności)

Historia

W początkowym etapie kształtowania się systemu kapitalistycznego, sytuacja życiowa robotników była bardzo zła. Zgodnie z zasadą wolnej
konkurencji, właściciel czynników produkcji ustalał ich czas pracy oraz wysokość płac. Z powodu występowania wysokiego bezrobocia , miał
on dużą dowolność. Jeśli tylko wynagrodzenie oferowane przez niego zapewniało minimum egzystencji, znajdował chętnych pracowników.
Z racje tego, iż maszyny wykorzystywane w produkcji były bardzo drogie, były wykorzystywane maksymalnie, co w praktyce oznaczało, iż

obsługujący je ludzie pracowali nawet po 16 godzin dziennie. W podobnych warunkach pracowały także kobiety i dzieci. Z początkiem XIX
wieku angielscy filantropowie, swoim działaniem przyczynili się do początków ustawodawstwa pracy. Zmiany przebiegały jednak powoli i
dopiero pod koniec wieku w roku 1874 wprowadzono w Anglii 10-godzinny czas pracy. Większość krajów europejskich wprowadziło
podobne regulacje. Kapitalizm w swojej czystej postaci nie występuje nigdzie na świecie. W zależności od państwa i regulacji w nim
występujących może być bliższy bądź znacząco różniący się od modelowego.

Właściwości.

Kapitalizm znamionuje specyficzne zróżnicowanie pozycji wielkich grup społecznych: 1) pracowników, których głównym

źródłem utrzymania staje się praca najemna; są oni wolni pod względem prawnym, również w tym sensie, że do nich należy decyzja o
podjęciu lub porzuceniu pracy; nie mogą podjąć samodzielnej działalności gospodarczej ze względu na brak odpowiednich środków
produkcji bądź na taką działalność się nie decydują z innych przyczyn; 2) właścicieli

kapitału

obejmującego: budynki, maszyny, środki

transportu, aktywa finansowe oraz ziemię. Szczególną rolę w kapitalizmie odgrywają przedsiębiorcy — ludzie obdarzeni umiejętnościami
organizowania wytwórczości, promowania nowych produktów, wdrażania nowych technik wytwarzania, skłonni do podejmowania ryzyka.
Proces wytwarzania i świadczenia usług wymaga nieustannego łączenia zasobów wytwórczych, czyli

czynników produkcji

: pracy, ziemi,

kapitału oraz

przedsiębiorczości

. Wsparta przymusem zależność osobista, w formie poddaństwa feudalnego, ustępuje miejsca

współzależnościom rynkowym (

rynek

) posiadaczy odmiennych czynników produkcji. Współzależności te przybierają postać ruchu

okrężnego dochodów pieniężnych, zasobów wytwórczych oraz dóbr i usług.

Powstanie.

Początki kapitalizmu sięgają XIII w.; we Florencji rozwijał się przemysł wełniany zatrudniający najemną siłę roboczą; podobny

wyłom w systemie feudalnym nastąpił w XIV w. we Flandrii; jednak trwałe podstawy kapitalizmu uzyskał dopiero w XVI w., wraz z rozwojem
przemysłu tekstylnego w Anglii; zmiany w sposobach wytwórczości były pobudzane przez przekształcenia w ich otoczeniu; rewolucja
nawigacyjna w XV w. i odkrycia geograficzne w XVI w., wraz z towarzyszącym im handlem dalekosiężnym, stwarzały rozległe rynki
zewnętrzne; napływ kruszców szlachetnych do Europy w wyniku szybkiego wzrostu cen osłabił pozycję warstw feudalnych na korzyść ludzi
handlu, rzemiosła i właścicieli manufaktur; rozwój miast i mieszczaństwa pobudzał rynek wewnętrzny i rozluźniał zależności feudalne; w
procesie powstawania kapitalizmu istotną rolę odegrały szczególnie miasta północnych Włoch, południowych Niemiec, Niderlandów i
Anglii.

Różnie interpretowano powstanie kapitalizmu; w ciągu wielu dziesięcioleci przeważał pogląd, że kapitalizm jest jednym z koniecznych
etapów rozwoju cywilizacyjnego, przez który wcześniej czy później musi przejść każde społeczeństwo (XIX-wieczny determinizm, K. Marks);
w tym sensie Europa, gdzie kapitalizm powstał najwcześniej, miałaby pokazywać drogę rozwoju innym kontynentom. Rozpowszechniła się
również inna opinia — że powstanie kapitalizmu było zjawiskiem wyjątkowym, które nie musiało wystąpić, a które pojawiło się jako wynik
splotu wielu okoliczności, czegoś w rodzaju „cudu europejskiego” (E.L. Jones, E. Gellner, M. Mann i inni); to, że Europa potrafiła zerwać
ze

stagnacją

właściwą społeczeństwom wiejskim, z hierarchią zależności osobistych i wkroczyła na drogę trwałego wzrostu gospodarczego,

pokonywania głodu,

ubóstwa

i epidemii oraz budowania demokratycznych instytucji było wynikiem wielu specyficznych cech tej części

świata; były to m.in. warunki szczególnie sprzyjające rozwojowi rynku, spowodowane zróżnicowaniem geograficznym zachodniej Europy,
pobudzającym do wytwarzania odmiennych dóbr, podlegających wymianie; społeczności północnej i zachodniej Europy wykazywały
„racjonalny niepokój” (M. Weber), ciekawość wobec czegoś nowego, skłonność do dziedziczenia dorobku kultury materialnej innych
cywilizacji, zwłaszcza Wschodu; osiągnięcia techniczne, przejęte za pośrednictwem islamu, ulegały w ciągu wieków dalszym usprawnieniom
na miejscu, co zaowocowało najpierw odkryciami geograficznymi, a następnie

rewolucją przemysłową

przełomu XVIII i XIX w.; wreszcie

Europa, od upadku Rzymu, nigdy nie wytworzyła jednej władzy imperialnej, która wzmacniałaby tendencje stagnacyjne; zawsze był to
system konkurujących ze sobą państw, otwartych dla imigrantów, na nowe idee i techniki wytwarzania.

Ewolucja.

Kapitalizm jest systemem dynamicznym, nieustannie ewoluującym; istotne znaczenie dla jego powstania i rozwoju miała

zdumiewająca, nie znana poza Europą, przemiana ustroju politycznego; erozja despotyzmu i innych form zależności osobistej następowała
od dawna; od układów stanów z monarchią (jak Magna Charta Libertatum 1215 w Anglii), przez rewolucję w Niderlandach w XVI w., w
Anglii w XVII w. i we Francji w XVIII w.; proces ten wprowadzał podział władzy, poszerzał uczestnictwo kolejnych warstw społecznych w
życiu politycznym, a wraz z nabywaniem praw obywatelskich zwiększał margines decyzji gospodarczych jednostek.