KOMUNIKACJA WERBALNA I NIEWERBALNA

- WADY I ZALETY

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP


Komunikacja werbalna

1.1

Umiejętności podstawowe- słuchanie prawdziwe

1.2

Cztery kroki skutecznego słuchania

2.0 Odsłanianie się
2.1 Korzyści płynące z odsłaniania się
2.2 Opór przed odsłanianiem się
2.3 Optymalne poziomy otwarcia
3.0 Ekspresja
3.1 Cztery rodzaje ekspresji
3.2 Pełna komunikacja
3.3 Skrzyżowane komunikaty
3.4 Przygotowanie wypowiedzi
3.5 Zasady skutecznej ekspresji



Komunikacja niewerbalna

4.0 Język ciała
4.1 Mimika twarzy
4.2 Gesty
4.3 Postawa i oddech
5.0 Zależności przestrzenne
6.0 Parajęzyk i metakomunikaty
6.1 Zmiana parajęzyka
6.3 Metakomunikaty
6.4 Jak radzić sobie z metakomunikatami
7.0 Ukryte programy
7.1 Jestem dobry
7.2 Jestem dobry ( a ty nie)
7.3 Ty jesteś dobry ( a ja nie)
7.4 Jestem bezradny, cierpię
7.5 Jestem niewinny
7.6 Jestem słaby
7.7 Jestem twardy

3

7.8 Wiem wszystko
8.0 Analiza transakcyjna
8.1 Rodzic
8.2 Dziecko
8.3 Dorosły
8.4 Zasady czystej komunikacji
9.0 Precyzowanie wypowiedzi
9.1 Rozumienie modelu
9.2 Określenie ograniczeń modelu
9.3 Precyzowanie zniekształceń modelu
10.0 Kultura i rodzaj
10.1 Różnice kulturowe
10.2 Znaczenie
10.3 Siła głosu i gesty
10.4 Przestrzeń i dotyk
10.5 Rodzaj
11.0 Trening asertywności- trzy style komunikacji


Podsumowanie

Bibliografia

Aneks

4

WSTĘP

Sztuka porozumiewania się jest podstawową umiejętnością życiową, tak

ważną, jak umiejętność radzenia sobie w szkole czy zarabiania na życie.
Kiedy potrafimy skutecznie się porozumiewać, tworzymy i utrzymujemy
przyjazne relacje z innymi, doceniani jesteśmy w pracy, nasze dzieci obdarzają
nas szacunkiem i zaufaniem, potrafimy zadbać o nasze potrzeby seksualne. Jeśli
jakaś komunikacja z innymi jest mniej skuteczna, któraś z dziedzin naszego życia
niedomaga: w pracy może się układać, ale przy stole rodzinnym ciągle słychać
krzyki: być może jesteś zadowolony z seksu, jednak przyjaźnie nie trwają zbyt
długo: na przyjęciach dobrze się bawisz, jednak do domu wracasz sam.
Umiejętność skutecznego porozumiewania się z innymi sprawia, że życie nam się
układa.

Komunikacja interpersonalna w ujęciu psychologicznym - L. Grzesiuk

i E. Trzebińskiej jest procesem, dzięki któremu jednostka w bezpośrednim
kontakcie z inną osobą przekazuje i otrzymuje informacje. W procesie tym można
wyodrębnić kilka etapów:

−

inicjująca, bardziej lub mniej świadoma intencja nadawcy (osoby, która
wytwarza przekaz) przekazania pewnej treści,

−

kodowanie tj. przełożenie tych treści na określone zachowania,

−

nadawanie, tj. przekazanie wiadomości za pośrednictwem określonych
zachowań,

−

odbiór, tj. percepcja przez narządy zmysłów odbiorcy zachowań nadawcy,

−

odkodowanie, tj. przełożenie odebranych sygnałów na wiadomości,

−

interpretacja wiadomości, tj. przypisanie jej przez odbiorcę znaczenia
w kontekście jego ogólnej wiedzy o świecie.

Przekazami (komunikatami) w komunikacji interpersonalnej są zachowania

werbalne (wypowiedzi) i niewerbalne (mimika twarzy, kinezjetyka - pozycja ciała,
postawa, gesty, inne ruchy ciała, proksemika - przestrzenna odległość między
komunikującymi się osobami, parajęzyk - wysokość i natężenie głosu, tempo
mówienia, śmiech, itp.). Człowiek w procesie komunikacji interpersonalnej pełni
jednocześnie funkcję nadawcy przekazującego wiadomość i odbiorcy - obserwuje,
jakie wrażenie na rozmówcy wywołuje przekazana wiadomość: tak, że odbiorca
przyjmujący wiadomość przekazuje jednocześnie nadawcy swój stosunek do
odbieranych treści: działa tu więc pętla sprzężenia zwrotnego.


Układ treści pracy jest następujący :
praca zawiera dwie części: komunikację werbalną, komunikację niewerbalną.

5

Komunikacja werbalna zawiera: umiejętności podstawowe, cztery kroki

skutecznego słuchania, odsłanianie się, korzyści płynące z odsłaniania się, opór
przed odsłanianiem się, optymalne poziomy otwarcia, ekspresję, cztery rodzaje
ekspresji, pełną komunikację, skrzyżowane komunikaty, przygotowanie
wypowiedzi, zasady skutecznej ekspresji.

Komunikacja niewerbalna zawiera: język ciała, mimikę twarzy, gesty,

postawę i oddech, zależności przestrzenne, prajęzyk i metakomunikaty, elementy
prajęzyka, zmianę prajęzyka, sugestie, jak radzić sobie z metakomunikatami.

W pracy zostały omówione również ukryte programy- jestem dobry, jestem

dobry( a ty nie), ty jesteś dobry( a ja nie), jestem bezradny, cierpię, jestem
niewinny, jestem słaby, jestem twardy, wiem wszystko; analiza transakcyjna -
rodzica, dziecka, dorosłego; zasady czystej komunikacji, precyzowanie
wypowiedzi, rozumienie modelu, określanie ograniczeń modelu, precyzowanie
zniekształceń w modelu, kulturę i rodzaj, różnice kulturowe, znaczenie, siłę głosu
i gesty, przestrzeń i dotyk, rodzaj oraz trening asertywności.

Praca zawiera również podsumowanie, bibliografię.

6

KOMUNIKACJA WERBALNA

1.1

Umiejętności podstawowe- słuchanie prawdziwe.

Sztuka słuchania to podstawowa umiejętność służąca tworzeniu

i utrzymywaniu związków z innymi. Jeśli potrafisz słuchać, ludzie lgną do ciebie.
Przyjaciele zwierzają ci się, przez co pogłębia się wasza przyjaźń. Łatwiej ci
odnosić sukcesy, gdyż naprawdę słuchasz i rozumiesz innych; wiesz, czego chcą,
co ich rani lub irytuje. Często „uśmiecha się do ciebie szczęście, ponieważ ludzie
cię doceniają i lubią, gdy jesteś w pobliżu.

Brak umiejętności słuchania jest niebezpieczny. Umykają nam ważne

informacje i nie zauważamy nadchodzących problemów. Chcąc zrozumieć
postępowanie innych, musimy domyślać się i zgadywać, uzupełniając w ten
sposób luki wynikające z braku umiejętności słuchania.

Słuchanie to zaangażowanie i komplement. Słuchając, angażujemy swoją

uwagę, aby zrozumieć, jak czuje się rozmówca, w jaki sposób postrzegać swój
ś

wiat. Oznacza to wyzbycie się swoich uprzedzeń przekonań, niepokojów

i interesów, aby patrzeć oczyma drugiej osoby. Jest to próba postrzegania rzeczy
z jej perspektywy. Słuchanie to komplement, ponieważ niesie w sobie następującą
informację” interesuję się tym, co dzieje się w twoim życiu, ty i twoje
doświadczenia są dla mnie ważne”. W odpowiedzi na taki komplement ludzie
zwykle zaczynają cię lubić i doceniać.


1.2

Cztery kroki skutecznego słuchania

1)

słuchanie aktywne – to pełne zrozumienie komunikacji, zwykle wymaga
zadawania pytań i udzielania informacji zwrotnych. Obejmuje ono:

−

parafrazowanie- to powtarzanie swoimi słowami tego, co – jak nam
się wydaje- ktoś powiedział” mówisz, że….., innymi słowy…, czy
chcesz przez to powiedzieć, że…,”

−

precyzowanie- oznacza zadawanie pytań, aż do pełniejszego obrazu,
słyszysz wówczas opowieść o wydarzeniach w kontekście myśli
i uczuć twojego rozmówcy.

−

informacja zwrotna- to innymi słowy dzielenie się tym, co dzieje się
wewnątrz mnie, po wysłuchaniu, sparafrazowaniu wypowiedzi

7

drugiej osoby; pomaga jej ocenić znaczenie i skuteczność swojego
komunikatu. Daje rozmówcom szansę na poprawę błędnych
interpretacji i wyjaśnienie nieporozumień.

Dobra informacja zwrotna posiada trzy cechy, jest:

−

natychmiastowa - wypowiedziana zaraz po pełnym zrozumieniu
komunikatu,

−

szczera - ma to być twoja prawdziwa reakcja,

−

wspierająca - w sposób łagodny i delikatny przekazująca to, co chcesz
powiedzieć, ale nie powodująca szkody czy uciekania się rozmówcy do
obrony.

1)

słuchanie empatyczne wymaga uświadomienia sobie jednej tylko sprawy,
każdy z nas próbuje przetrwać, każda myśl, każdy wybór, każdy moment -
ma nam zapewnić przeżycie,

2)

słuchanie otwarte – to słuchanie bez oceniania lub szukania winy, wolne od
osądów,

3)

słuchanie świadome-składa się z dwóch elementów, jeden to porównanie
tego, co słyszymy, ze swoją wiedzą historyczną oraz wiedzą o ludziach
i życiu (porównanie bez osądu); drugi element to obserwowanie
i wsłuchanie się w spójność wywiadu( czy ton głosu osoby mówiącej,
akcentowanie pewnych fragmentów wypowiedzi, wyraz twarzy i postawa-
odpowiadają treści komunikatu),

−

pełne słuchanie- utrzymanie kontaktu wzrokowego, nachylenie się
w stronę rozmówcy, wspieranie mówiącego, kiwaniem głowy lub
parafrazą, precyzowanie wypowiedzi, zadawanie pytań; zadbanie o to,
aby nic nie rozproszyło waszej uwagi; zaangażowanie się w słuchanie
i zrozumienie wypowiedzi, nawet jeśli jest się rozdrażnionym lub złym,

−

sztuka słuchania w związkach (komunikacja odwzajemniona) - polega
na tym, że kiedy rozmawiacie na jakiś temat i powstaje konflikt, dajecie
sobie szansę wypowiadania kolejno swoich opinii - jesteście raz
mówiącym, raz słuchaczem.

Pseudosłuchanie - jego intencją nie jest wysłuchanie drugiej osoby, ale
zaspokojenie jakiejś swojej potrzeby, osiągnięcie jakiegoś celu.

Bariery utrudniające uważne słuchanie;

−

porównywanie

−

domyślanie się (czytanie w myślach drugiej osoby)

−

przygotowywanie odpowiedzi

−

filtrowanie (słuchanie wybiórcze)

−

osądzanie

−

skojarzenia

−

utożsamianie się

8

−

udzielanie rad

−

sprzeciwianie się

−

przekonanie o swojej racji

−

zmiana toru myślenia

−

zjednywanie

2.0 Odsłanianie się

Pokazywanie innym prawdziwego „JA” wnosi do naszych relacji ekscytacje

i intymność. Oczyszcza je i ożywia. Bez odsłaniania się przed innymi pozostajemy
w izolacji, w obrębie swojego własnego doświadczenia. Nie możemy się nie
odsłaniać. Jeśli jesteśmy wśród innych, zawsze wysyłamy jakieś komunikaty
o sobie, nawet jeśli kogoś ignorujemy, to nasza postawa i cisza coś ujawniają. Nie
chodzi więc o to, czy odkrywać się przed innymi, ale jak to robić, w jaki sposób
właściwy i skuteczny.

Odsłanianie się jest to komunikowanie informacji o sobie, zakładając

istnienie drugiej osoby odbierającej komunikat, jak również ujawnianie siebie za
pomocą języka niewerbalnego, np. gestów, postawy czy tonu głosu. Sygnały
niewerbalne zawierają wiele nieuświadomionych, a więc niezamierzonych
komunikatów. Informacja w definicji oznacza, że to, co komunikujemy, to rzeczy
nowe dla drugiej osoby. Informacja może dotyczyć faktów, które
zaobserwowaliśmy i zwracamy na nie uwagę uczuć, których doświadczyliśmy
w przeszłości lub doświadczamy w danej chwili; myśli o sobie lub innych; oraz
pragnień i potrzeb aktualnych i minionych.

Wyrażenie „o sobie” – to prawdziwe JA, a odsłanianie nie polega na

otaczaniu się na otaczaniu się kłamstwem i zniekształceniami czy chowaniu się za
maską atrakcyjności.

Aby lepiej zrozumieć, o jakim JA mówimy, przedstawię siebie

symbolicznie jako koło podzielone na cztery części:

9

Opracowane na podstawie Okna Johari (str.31)
Otwarte Ja – obejmuje świadome działania i wypowiedzi

Ś

lepe Ja - to rozpoznane u nas przez innych, a czego sami jesteśmy nieświadomi

(nasze przyzwyczajenia, oznaki zmanierowania, mechanizmy obronne, strategie
ucieczki)

Ukryte Ja - zawiera nasze sekrety- wszystko, co potajemnie myślimy, czujemy,
czego pragniemy

Nieznane Ja - można przypuszczać, że istnieje (jest nieznane) oraz nazwać ja
nieświadomością; dowodem jego istnienia, są sny, doświadczenia po zażyciu
mocnych leków lub narkotyków oraz przeżycia mistyczne.

Powyższy podział nie jest sztywny, a poszczególne części nie są zamknięte.

Nasze obserwacje, myśli, uczucia, pragnienia stale poruszają się pomiędzy
poszczególnymi sferami. Wszystko, co widzisz, słyszysz i czego dotykasz
w świecie zewnętrznym przechodzi do naszego Ukrytego Ja. Część informacji
zapominamy, co oznacza, że przechodzą one do Nieznanego Ja. Niektóre
doświadczenia wzmacniają nasze nieuświadomione przyzwyczajenia- wędrują do
Ś

lepego Ja. Pewne rzeczy pamiętamy, ale ich nie ujawniamy- pozostają one

w ukrytym Ja. Inne zauważamy i dzielimy się nimi z innymi – te przechodzą do
Otwartego Ja.

Odsłanianie się to przechodzenie informacji dotyczących naszych

obserwacji, myśli, uczuć i potrzeb z Ukrytego Ja do Otwartego Ja.


2.1 Korzyści płynące z odsłaniania się

−

większa samoświadomość

−

pogłębianie związków

−

poprawa komunikacji

−

mniejsze poczucie winy

−

więcej energii

2.2 Opór przed odsłanianiem się

Skoro odsłanianie się niesie ze sobą takie korzyści, dlaczego każdy z nas nie mówi
zawsze wszystkiego i wszystkim? A wręcz przeciwnie- istnieje ogromny opór
przed odkrywaniem siebie, który sprawia, że pozostajemy zamknięci w naszym
Ukrytym Ja. Otwarte mówienie o sobie nie jest społecznie akceptowane -

10

nieładnie jest mówić na swój temat zbyt dużo czy też rozmawiać o swoich
uczuciach i potrzebach poza kręgiem rodzinnym. Nie ujawniamy swojego wnętrza
również z lęku przed odrzuceniem, karą, obmową, czy wykorzystaniem informacji
przeciwko nam samym. Przecież ktoś może się z nas śmiać, odmówić nam lub
odejść. Jeśli wyjawisz jedną wadę, pomyślą, że posiadasz jeszcze wiele innych.
Jeśli ujawnisz coś pozytywnego, powiedzą, że się chwalisz. Można się również
obawiać samowiedzy- odkrywając siebie przed innymi, lepiej poznajemy samych
siebie, można odkryć jakieś nieprzyjemne prawdy o sobie, może lepiej trwać
w nieświadomości?


2.3 Optymalne poziomy otwarcia

Zdrowa otwartość wobec innych to kwestia równowagi- nauczenia się tego,
kiedy, co i komu można powiedzieć. Im więcej informacji systematycznie
przesuwamy do Otwartego Ja , tym lepsza będzie nasza komunikacja. Ostrożnie ze
skrajnościami. Jeśli Otwarte Ja będzie zbyt duże - staniesz się gadatliwy, jeżeli
zbyt małe- wycofasz się i staniesz się zbyt tajemniczy. Zbyt duże Ślepe Ja
zmniejszy świadomość tego, jak odbierają cię inni. Niewielkie Ślepe Ja to
uzależnienie od autoanalizy i samoświadomości. Jeśli Ukryte Ja jest zbyt duże,
trudno będzie nawiązać z tobą kontakt, a jeśli zbyt małe- nie będzie można na
tobie polegać i powierzyć ci żadnego sekretu.


3.0 Ekspresja

Ekspresja jest wyrażaniem siebie w sytuacjach dla nas ważnych i w kontaktach
z istotnymi dla nas osobami, jest sposobem jasnego wyrażania się na temat swoich
wewnętrznych doświadczeń oraz pełnym ich opisywaniem.


3.1 Cztery rodzaje ekspresji

Wyróżniamy

cztery

rodzaje

ekspresji:

dzielenie

się

obserwacjami,

przemyśleniami, wyrażanie uczuć oraz wyrażanie potrzeb.

−

obserwacje- dzielenie się obserwacjami oznacza mówienie o tym, co
odbierają nasze zmysły - bez spekulacji, domyślania się czy wyciągania
wniosków. Komunikat sprowadza się do podawania faktów

−

myśli - nasze myśli to konkluzje i wnioski wyciągnięte z tego, co
usłyszeliśmy, przeczytaliśmy lub zaobserwowaliśmy. Są to próby syntezy
naszych obserwacji, podejmowane w celu zrozumienia, co się dzieje
i dlaczego dochodzi do pewnych wydarzeń. Myśli to również oceny i osądy,

11

które stwierdzają, że coś jest dobre lub złe, właściwe lub niewłaściwe. Inne
rodzaje myśli to nasze przekonania, opinie i teorie

−

uczucia - czynią nas, tym, kim jesteśmy - osobami wyjątkowymi. Uczucia
dzielone z drugą osobą są cegiełkami budującymi bliskość. Kiedy
pozwalamy innym dowiedzieć się, co nas denerwuje, przeraża czy cieszy,
ma to dwojakie konsekwencje- inni lepiej nas rozumieją i współodczuwają
z nami oraz mogą modyfikować swoje zachowanie, aby zaspokoić swoje
potrzeby

−

potrzeby - nikt z wyjątkiem danej osoby - ciebie nie wie, czego
potrzebujesz, jesteśmy ekspertami i najwyższymi autorytetami w dziedzinie
swoich potrzeb. Może jednak istnieć w nas silny wewnętrzny zakaz ich
wyrażania, przyjaciele i rodzina nie wiedzą, czego chcemy - czego
potrzebujemy. Wyrażanie potrzeb nie stanowi oceny ani oskarżenia. To
proste stwierdzenie mówiące o tym, co mogłoby nam pomóc lub sprawić
nam radość.

3.2 Pełna komunikacja

Pełna komunikacja to połączenie wszystkich czterech rodzajów ekspresji: tego, co
widzimy, myślimy, czujemy i potrzebujemy. Nasi najbliżsi przyjaciele, nasz
partner I nasza rodzina nie pozna nas naprawdę, jeśli nie podzielimy się z nimi
wszystkimi swoimi doświadczeniami, nie można pomijać pewnych spraw,
ukrywać swojej złości czy tłumić swoich potrzeb. Oznacza to również precyzyjne
dzielenie się swoimi obserwacjami, jasne wypowiadanie swoich wniosków,
wyrażanie próśb i sugestii, jeśli czegoś potrzebujemy lub widzimy możliwość
zmiany.

Ekspresja częściowa to niepełny przekaz – pominięcie pewnych informacji.
Niepełne przekazy powodują zamieszanie i brak zaufania. Nasi rozmówcy czują,
ż

e czegoś w komunikacji brakuje, choć nie wiedzą czego. Wyłączają się, kiedy

słyszą osądy, nie złagodzone opisem twoich uczuć czy nadziei. Nie chcą słyszeć
twojej złości, jeśli nie opowiesz frustracji czy zranieniu. Podejrzliwie słuchają
wniosków nie popartych obserwacjami. Niedobrze czują się z zadaniami
wyrastającymi z wyrażonych uczuć i założeń.

Nie każdy związek czy sytuacja wymagają pełnej ekspresji. Jednak

ekspresja częściowa, w której pomijamy lub niejasno wyrażamy coś ważnego,
zawsze stanowi niebezpieczeństwo, zwłaszcza wówczas, gdy mówimy o sprawach
złożonych, które są nieodmiennie obecne w procesie budowania bliskości.


3.3 Skrzyżowane komunikaty

12

Komunikat jest skrzyżowany wówczas, gdy w jednej wypowiedzi zostały
wymieszane i pomylone różne rodzaje ekspresji. Często komunikaty takie
powodują zamieszanie, ale mogą również wprowadzać ogromny dystans
pomiędzy rozmówcami. Skrzyżowane komunikaty różnią się od komunikatów
częściowych tym, ze niczego w nich nie pomijamy. Mówimy o swoich uczuciach,
wnioskach czy potrzebach, jednak nie wprost- ukrywamy je, np.; „nie mógłbyś
choć raz zachować się jak człowiek?”. W tym stwierdzeniu potrzeba zabarwiona
jest osądem (myśl). Pełen komunikat mógłby brzmieć następująco; zwykle
mówisz mało, a jeżeli się odzywasz mówisz cichym i bezbarwnym głosem
(obserwacja). Wydaje mi się wówczas, że cię nie obchodzę i że nie odczuwasz
ż

adnych emocji( myśl). Czuję się zraniona (emocje) i bardzo chciałbym, abyś

rozmawiał ze mną (potrzeba).


3.4 Przygotowanie wypowiedzi

Przygotowanie wypowiedzi obejmuje:
samoświadomość, świadomość innych ludzi, świadomość miejsca.

−

samoświadomość- przyjrzenie się swojemu wewnętrznemu doświadczeniu.
Co w danej chwili obserwujesz, myślisz, czujesz i czego potrzebujesz? Jaki
jest cel twojej wypowiedzi? Czy cel ujawniony innym jest taki sam, jak cel
rzeczywisty? Czego się obawiasz powiedzieć? Co chcesz zakomunikować?

−

dzięki samoświadomości można przeprowadzić coś w rodzaju próby
generalnej przed rzeczywistą wypowiedzią. Zwłaszcza na etapie uczenia się
wypowiadania pełnych komunikatów ważne jest, aby przećwiczyć w myśli
każdą część wypowiedzi, dopóki wszystkie nie staną się jasne i wyraźnie od
siebie oddzielone. Obserwacje i wiedze oddzielamy od swoich
przypuszczeń i domysłów. Uświadamiamy sobie swoje uczucia i szukamy
sposobu ich wyrażenia. W końcu udaje nam się taktownie poinformować
o swoich potrzebach.

−

ś

wiadomość innych ludzi- przekazanie ważnego komunikatu powinno być

poprzedzone analizą odbiorcy. Przyjrzyj się swojemu rozmówcy. W jakim
jest stanie? Czy się śpieszy, czy cierpi, może jest rozzłoszczony i nie chce
cię słuchać? Świadomość innych oznacza również śledzenie reakcji twojego
rozmówcy na to, co mówisz. Zaobserwuj wyraz jego twarzy i język ciała.
Czy rozmówca utrzymuje z tobą kontakt wzrokowy? Czy zadaje pytania
i udziela informacji zwrotnych, czy może siedzi nieruchomo na krześle?

−

ś

wiadomość miejsca - ważne informacje przekazywane są w miejscach,

gdzie nikt nie zakłóca spokoju i prywatności rozmówców

Oto kilka ogólnych zasad, dotyczących właściwego miejsca rozmowy:

−

zadbaj o prywatność

13

−

znajdź miejsce, w którym nikt wam nie przeszkodzi

−

znajdź miejsce wygodne i stosowne dla obu stron

−

znajdź miejsce spokojne, bez czynników rozpraszających uwagę.

3.5 Zasady skutecznej ekspresji

1)

komunikaty powinny być bezpośrednie- nie można zakładać, że inni wiedzą,
co myślimy lub czego potrzebujemy, takie założenie często pociąga za sobą
poważne koszty emocjonalne. Jedyne założenie, jakie możemy zrobić, to
takie, że wielu rzeczy nie potrafimy się domyślić i nie mamy pojęcia, co
może się dziać w drugim człowieku.

2)

komunikaty powinny być natychmiastowe:

−

zwiększa się prawdopodobieństwo, że inni poznają moje potrzeby
i wezmą je pod uwagę, widać bowiem wówczas bezpośredni związek
pomiędzy tym, co się dzieje i konsekwencjami.

−

komunikacja natychmiastowa zwiększa bliskość związku, ponieważ
dzielimy się swoimi reakcjami tu i teraz.

−

komunikaty „tu i teraz” są bardziej ekscytujące i intensyfikują wspólne
doświadczenia.

3)

komunikaty powinny być jasne- oznacza to pełne i dokładne odbicie
naszych myśli, uczuć, potrzeb i obserwacji. Nie pomijamy niczego, nie
opowiadamy dwuznacznych i abstrakcyjnych bredni. Precyzja naszych
komunikatów zależy od poziomu naszej świadomości. Musimy zdać sobie
sprawę z tego, co obserwujemy, a następnie- jak na to reagujemy. Bardzo
łatwo jest pomylić to, co widzimy i słyszymy w świecie zewnętrznym,
z tym, co myślimy i czujemy wewnątrz. Umiejętność rozróżniania tych
dwóch sfer w dużej mierze pomoże nam w formułowaniu jasnych
komunikatów:

−

nie zadawaj pytań, kiedy trzeba wypowiadać twierdzenia

−

zachowaj spójność wypowiedzi (treść, ton głosu, język ciała powinny
komunikować to samo, przyczynia się to do jasności i zrozumienia
komunikatu)

−

unikaj podwójnych komunikatów( równoczesne podawanie dwóch
sprzecznych przekazów, np. podejdź bliżej, odejdź stąd. Występują
one często w relacjach rodzic - dziecko i związkach intymnych.

−

uświadom sobie swoje potrzeby i uczucia - dawanie innym do
zrozumienia, co czuję i jakie mam potrzeby, wydaje się
bezpieczniejsze niż ich wyrażanie. Jednakże posługując się aluzjami,
wprowadzamy słuchaczy w błąd.

14

−

odróżniaj obserwacje i myśli - zauważ różnicę pomiędzy tym, co
widzisz i słyszysz, a swoimi osądami, teoriami, przekonaniami
i opiniami

−

skoncentruj się na jednej sprawie w danej chwili- trzymaj się jednego
tematu, dopóki obydwie strony nie wypowiedzą pełnych i jasnych
komunikatów. Jeśli zdarzy ci się zboczyć z tematu możesz użyć
stwierdzenia - czuję, że pogubiliśmy się… o czym właściwie
mówimy?, lub zaczekaj, słyszysz, ci ja mówię? Mam poczucie, że
zboczyłem z tematu.

−

komunikaty powinny być szczere czyli takie, w których deklarowany
cel przekazu jest identyczny z rzeczywistym. Zakamuflowane
intencje i ukryte programy niszczą relacje, ponieważ stawiamy siebie
w pozycji osoby manipulującej innymi, a nie uczciwie budującej
związek. Aby sprawdzić, czy nasze komunikaty są szczere, możemy
zadać sobie dwa pytania:

1)

Dlaczego mówię to tej osobie?

2)

Czy chcę, aby usłyszała ona właściwie to, co mówię, czy
domyślała się czegoś innego?

Komunikat szczery to komunikat prawdziwy.
Mówimy o swoich autentycznych potrzebach i uczuciach. Kłamstwa odcinają nas
od innych, nie pozwalają innym dowiedzieć się, co czujemy i czego potrzebujemy.
Komunikaty powinny być wspierające.
Wspierać to znaczy porozumiewać się tak, aby druga osoba usłyszała, co mamy na
myśli i nie czuła się przy tym zdominowana i odepchnięta. Komunikaty
wspierające to unikanie gry, w której jedna strona musi przegrać, aby druga
wygrała, lub jedna ze stron musi się mylić, aby druga miała rację. Komunikaty
wspierające to dzielenie się z drugą osobą swoimi przeżyciami i próba
zrozumienia jej doświadczeń. W zależności od tego, jaka jest twoja intencja
w danej rozmowie - tak się potoczą jej losy. Chęć osiągnięcia prawdziwego
porozumienia prowadzi do zrozumienia i bliskości, natomiast gra typu
wygrana/przegrana oddala nas od siebie i rodzi konflikt. Jeśli zamiast budować
porozumienie wolisz ranić rozmówcę swoimi komunikatami - oto niezawodna
technika:

−

etykietki - najbardziej destrukcyjne, jeśli charakteryzujemy nimi osobę,
a nie

konkretne

zachowanie,

np.

głupi,

brzydki,

samolubny,

bezwartościowy, leniwy, itp.

−

Sarkazm - mówi rozmówcy o naszej pogardzie dla niego. Pod
sarkazmem kryje się złość i ból. Nasz rozmówca poczuje się odepchnięty
i rozzłoszczony.

−

odgrzebywanie przeszłości- niweczy szansę wyjaśnienia, jak obydwie
strony czują się w danej sytuacji, rozdrapywanie starych ran i dawnych
urazów nie pozwala skupić się na aktualnym problemie.

15

−

negatywne porównania- są destrukcyjne i krzywdzące, ponieważ nie
tylko zawierają przekaz- jesteś zły, ale również sprawiają, że dana osoba
czuje się gorsza od przyjaciół i rodziny.

−

osądzające komunikaty „ty” – są to stwierdzenia, które atakują
i oskarżają, np. „Już mnie nie kochasz”, „Nigdy nie pomagasz w domu”,
itp.

−

Zastraszanie - to sposób na odwrócenie uwagi od właściwego tematu,
zamiast rozmawiać o niewygodnych dla siebie sprawach, można
planować wszystkie okropności, jakich się chce dopuścić w przyszłości,
np. że się wyprowadzę, zrezygnuję (z czegoś), zastosuję przemoc, itp.

16

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA

Istnieją dwa rodzaje komunikatów niewerbalnych:

1)

ruchy ciała, takie jak wyraz twarzy, gesty, postawa,

2)

zależności przestrzenne, czyli na przykład dystans, jaki utrzymujesz
pomiędzy sobą i innymi.

Kluczem do sztuki komunikacji niewerbalnej jest spójność. Sygnały niewerbalne
zwykle występują w spójnych grupach gestów i ruchów ciała, które znaczeniem
korespondują z towarzyszącymi im słowami. Kiedy uświadomimy sobie swoje
niewerbalne komunikaty, odkryjemy, że język naszego ciała jest kopalnią wiedzy
o naszych nieświadomych uczuciach i reakcjach. Odkryjemy również, że
komunikacja niewerbalna jest ściśle związana z kontekstem. Ten sam gest może
mieć inne znaczenie w różnych sytuacjach.


4.0 Język ciała

Kinetyka czyli komunikacja ciałem jest w dużej mierze wyuczona. Gesty
przekazywane są z pokolenia na pokolenie bez specjalnego treningu. Niektóre
gesty ograniczają się do pewnych grup rówieśniczych, inne - typowe są dla
regionów czy kultur, a jeszcze inne są uniwersalne.
Poszczególne kultury łączy raczej podobieństwo mowy ciała niż języka
werbalnego. Dlatego też jeżeli w języku ciała istnieją jakieś różnice, stwarza to
wiele nieporozumień. Na przykład utrzymywanie kontaktu wzrokowego podczas
odpowiadania na pytania zwierzchnika jest w naszej kulturze oznaką szczerości.
Dla Portorykańczyka utrzymywanie kontaktu wzrokowego w takich samych
okolicznościach świadczyłoby o braku szacunku. Tak więc zacny Portorykańczyk
mógłby być oceniony przez Amerykanina jako osoba niegodna zaufania.
W obrębie jednej kultury istnieją różne sposoby wyrażania tej samej treści:
jedna osoba może sygnalizować swoje rozdrażnienie wykonując szybkie nerwowe
ruchy, natomiast inna wyrazi to samo marszcząc brwi, zakładając ręce i stojąc
sztywno „na baczność”. Wzajemne dostrojenie się do sposobów wyrażania uczuć
i nastrojów pomaga budować porozumienie.
Język ciała służy nie tylko do wyrażania uczuć i nastrojów, ale także do
ilustrowania i regulowania. Ruchy ciała są często ilustratorami komunikatów
werbalnych, np. używając rąk, rysujemy w powietrzu coś, o czym dyskutujemy.

17

Naśladujemy ruch, który opisujemy słowami albo poruszamy się w sposób
podkreślający znaczenie jakiegoś słowa lub frazy.
Regulatory to niewerbalne sygnały, które monitorują lub kontrolują wypowiedź
drugiej osoby. Podczas słuchania drugiego człowieka kiwasz głową dając tej
osobie do zrozumienia, że ją rozumiesz i chcesz, aby mówiła dalej. Pochylasz się
do przodu albo uciekasz wzrokiem, aby sygnalizować, że chcesz, by twój
rozmówca przestał mówić. Podnosisz brwi z niedowierzaniem, co oznacza, że
autor wypowiedzi musi obronić swoje stanowisko. Wrażliwy mówca modyfikuje
swoją wypowiedź w kierunku wyznaczonym przez regulatory słuchacza.


4.1 Mimika twarzy


Twarz jest najbardziej ekspresyjną częścią ciała. Jeżeli weźmiesz czasopismo
i przyjrzysz się zamieszczonym w nim fotografiom różnych osób, możesz
przeprowadzić doświadczenie - zakryj wszystko z wyjątkiem twarzy- jakich
informacji tam brakuje? Prawdopodobnie odkryjesz, że choć nie jesteś w stanie
odgadnąć, co te osoby robią, łatwo możesz domyślić się, co czują i jaki mają
nastrój. Później spróbuj zakryć wszystko z wyjątkiem oczu i sprawdź, czy
potrafisz odgadnąć uczucia i nastroje. A potem zakryj wszystko z wyjątkiem ust.
Zauważysz, że niektóre emocje można poprawnie odgadnąć, patrząc jedynie na
oczy i usta. Oczywiście, im większą część twarzy zakrywasz, tym trudniej jest
zidentyfikować emocje i nastroje.
Mowę twarzy zauważamy szczególnie, gdy rozmówca chce ukryć nieprawdę.
Najbardziej widoczne jest to u dziecka. Jeśli kłamie, to zakrywa usta rękami, jeśli
nie chce słuchać kolejnych napomnień matki, demonstracyjnie zakrywa uszy. W
ś

wiecie dorosłych natomiast, jeśli nie rozumiemy jakiegoś człowieka, to możemy

treści wypowiedzi domyślić się z wyrazu jego twarzy.
W języku twarzy oprócz jej ogólnego wyglądu możemy wyróżnić język:

−

oczu (a w nim spojrzenie - odrzucające, ukośne, z góry, z dołu,
wędrujące)

−

nosa

−

ust (oblizywanie się, obgryzanie ust)

−

brody

−

uszu

−

czoła

−

skóry

−

włosów jako potrzeba dekoracji

−

ogólne gesty trzymania głowy

18

4.2 Gesty

Ręce i dłonie - prawdopodobnie znasz osoby, które „rozmawiają rękoma”, nawet
jeśli jest to rozmowa telefoniczna nieświadomie używają regulatorów
i ilustratorów, których przecież słuchacz nie widzi. Niektórzy drapią się po głowie
ze zdziwienia, pocierają nos, gdy mają wątpliwości trą szyję w złości lub
frustracji, załamują ręce z żalu, pocierają dłonie, oczekując na coś. Kładą dłonie
na kolana, aby zaznaczyć gotowość, a na ustach - niecierpliwość. Wyciągają
ramiona do przodu z dłońmi odwróconymi do góry na znak szczerości, a potem
wzruszają ramionami w tej pozycji, aby powiedzieć - skąd ja mam wiedzieć? lub
nic nie mogłem na to poradzić?

Nogi i stopy - kiedy siedząc nie krzyżujesz i nie łączysz ciasno nóg -
komunikujesz otwartość. Siedzenie okrakiem na krześle oznacza dominację.
Położenie jednej nogi na poręczy krzesła sugeruje obojętność. Założenie łydki
jednej nogi na kolano drugiej lub siedzenie ze skrzyżowanymi łydkami może być
oznaką oporu. Założenie jednej nogi na drugą i machanie nią jest często oznaką
znudzenia, złości lub frustracji. Ludzie, którzy we wzajemnym kontakcie nie
krzyżują kończyn łatwiej dochodzą do porozumienia. Kierunek, w którym
zwrócone są nogi i stopy, jest często kierunkiem największej uwagi danej osoby.


4.3 Postawa i oddech

Postawa – skulona postawa może być oznaką przygnębienia, zmęczenia, poczucia
niższości, chęci pozostania niezauważonym. Niektórzy wrażliwi, wysocy ludzie
kulą się, aby nie górować nad niskimi osobami i nie onieśmielać ich.
Wyprostowana sylwetka jest na ogół utożsamiana z dobrym nastrojem, większą
pewnością siebie i większą otwartością niż postawa skulona. Pochylanie się do
przodu z reguły sugeruje otwartość i zainteresowanie. Odchylanie do tyłu oznacza
brak zainteresowania i defensywność. Sylwetka napięta i sztywna to przeważnie
oznaka nastawienia obronnego, natomiast zrelaksowana - implikuje otwartość.

Oddech - jest kolejnym ważnym czynnikiem obrazującym uczucia i nastroje.
Szybki oddech utożsamiany jest z podekscytowaniem, lękiem, irytacją, ogromną
radością lub niepokojem. Powtarzający się wzorzec wstrzymywania oddechu na
przemian

z

krótkimi

„łykami”

powietrza

–

jest oznaką

niepokoju

i skumulowanego napięcia. Płytkie oddechy, z których powietrze dociera tylko do
górnej części klatki piersiowej sygnalizują, że proces myślenia odcięty jest
zupełnie od uczuć. Natomiast oddechy głębokie, przeponowe pozwalają nam na
większą łączność naszymi uczuciami i działaniem.

19

5.0 Zależności przestrzenne

Proksemika to nauka o zależnościach przestrzennych, mówi o komunikatach, jakie
kryją się w sposobie wykorzystania przez nas przestrzeni. Odległość, jaką
otrzymujesz podczas rozmowy, twoja reakcja, kiedy drugi człowiek wchodzi na
twoje terytorium – wszystko to są ważne niewerbalne komunikaty.
Twórcą proksemiki był Edward T. Hall, wyróżnił on cztery sfery używane przez
nas nieświadomie podczas interakcji z innymi:

1)

intymna - podstrefa „blisko” to dotykanie a daleko od 15-45cm od ciała. Jest
to sfera dla partnerów, bliskich przyjaciół i dzieci przytulających się do
rodziców lub bawiących się ze sobą. Inne osoby zwykle czują się
zażenowane lub przerażone, jeśli okoliczności zmuszają je do dzielenia tej
przestrzeni ze sobą bez niewerbalnych barier ochronnych.

2)

Osobista - bliższa granica to 45-75cm. Jest to strefa komfortu podczas
rozmów, na przykład na przyjęciach- taka odległość daje jeszcze możliwość
dotknięcia drugiej osoby. Podstrefa dalsza 75-120cm. Pozwala na
stosunkowo prywatną rozmowę, bez ryzyka dotyku. W podstrefie dalekiej
można rozmawiać z kimś, dosłownie trzymając go na dystans (wyciągniętej
ręki).

3)

społeczna – posiada podstrefę bliską od 1,2-2,1m, w której przeważnie
załatwiamy sprawy służbowe, takie jak rozmowa z klientem lub osobą
z obsługi.

Ta

podstrefa

jest

często

wykorzystywana

w

celach

manipulacyjnych, na przykład do podkreślenia dominacji nad drugą osobą.
W podstrefie dalszej od 2,1-3,6m – najczęściej przebiegają oficjalne
kontakty w miejscu pracy oraz niektóre interakcje towarzyskie.

4)

Publiczna – podstrefa bliska to 3,6-6,0m, która jest tworzona podczas
nieformalnych zgromadzeń, np. nauczyciel pracujący z uczniami. Podstrefa
dalsza od 6,0m wzwyż zarezerwowana jest dla polityków i ważnych
osobistości.

Zakres tych czterech stref różni się w zależności od kultury. Ludzie wychowani
w różnych kulturach opacznie interpretują pewne sygnały we wzajemnych
kontaktach, gdyż nie są świadomi owych różnic, np. strefa osobista Latynosów
jest o wiele mniejsza niż strefa osobista Amerykanów pochodzenia europejskiego.
W obrębie tej samej kultury mogą również istnieć różnice w zakresie
poszczególnych stref. Jest to sprawa indywidualna. Każdy z nas potrafi rozpoznać
niewłaściwą osobę w niewłaściwej strefie.
Jeżeli chodzi o płeć i relacje przestrzenne - obowiązuje tutaj podwójny standard.
Kobieta może zwykle o wiele łatwiej wejść w strefę intymną mężczyzny, niż innej
kobiety., być może dlatego, że w pierwszej sytuacji istnieje możliwość flirtu.
Odwrotna sytuacja , to znaczy wejście mężczyzny w strefę intymną kobiety,
mogłoby być potraktowane jako brak szacunku.

20

Terytorium - to pojęcie o znaczeniu podobnym, jako strefa osobista. Jest to
przestrzeń, którą uznałaś za swoją , i w której czujesz się bezpiecznie. Na swoim
terytorium możesz się odprężyć i nie martwić, że ktoś ci będzie ciągle
przeszkadzał. Twoim terytorium może być twój dom, twoje biuro, twoje krzesło.

6.0 Parajęzyk i metakomunikaty

Parajęzyk to dźwiękowe komponenty wypowiedzi, które niosą w sobie znaczenie
niezależnie od treści zawartej w słowach. Nazwa ta obejmuje wysokość dźwięku,
rezonans, artykulację, tempo, siłę głosu i rytm. Parajęzyk zdradza nasz nastrój
i nastawienie. Niezależnie od tego, co mówimy dźwięk i sposób wypowiedzi
ujawni ogromnie dużo na temat tego, kim jesteśmy i co czujemy. Kiedy umyślnie
zmieniamy rytm lub wysokość dźwięków, aby coś podkreślić lub dodajemy
specjalny modyfikator słowny - wypowiadamy metakomunikaty. Metakomunikaty
dodają do danego zdania pewien odcień znaczeniowy, często o negatywnym
wydźwięku - zdanie „My ciebie lubimy, oczywiście”, różni się od zdania „My
ciebie lubimy”. Podkreślając słowo „my” i dodając „oczywiście”, zmieniliśmy
nieco znaczenie całego zdania, implikując, że inni mogą czuć trochę inaczej
i poddając w wątpliwość czyjś osobisty urok. Kilka niewinnych słów i zmiana
rytmu – to wszystko, czego było trzeba, aby stworzyć ten metakomunikat.


6.1 Elementy parajęzyka

−

wysokość dźwięku - mówimy wyższym głosem, kiedy doświadczamy
intensywnych uczuć - radości, lęku lub złości. Depresja, zmęczenie
i wyciszenie rozluźniają mięśnie strun głosowych - mówimy wtedy
niższym tonem. Podczas normalnej rozmowy zmieniamy wysokość tonu,
jednak największe różnice słychać, gdy doświadczamy intensywnych
uczuć.

−

rezonans - kształt naszych strun głosowych i klatki piersiowej decydują
o rezonansie. Przez rezonans rozumiemy fakturę i barwę głosu, to czy
mówimy głosem cienkim czy pełnym. Można nauczyć się panować nad
wysokością tonu i rezonansem - pokazuje to przykład śpiewaków
i mówców publicznych. Tony głębokie, płynące z klatki piersiowej są
oznaką stałości, pewności i siły. Tony wysokie i cienki głos sugerują
niepewność, słabość i brak zdecydowania.

−

artykulacja - Jak wymawiasz słowa? Czy dźwięki zlewają się w jedną
całość, czy każdą sylabę wymawiasz dokładnie i precyzyjnie? Różne
sposoby artykulacji odpowiednie są dla różnych sytuacji. Nieznaczne
połykanie lub przeciąganie głosek może stworzyć atmosferę komfortu
i bliskości. Jednak podczas zebrania bardziej odpowiednia będzie
artykulacja wyraźna i zdecydowana.

21

−

tempo - czyli prędkość mówienia wyraźnie odzwierciedla emocje
i nastroje. Osoby mówiące szybko są ekspresyjne i przekonujące - ich
podekscytowanie udziela się innym. Jednakże zbyt szybkie tempo może
wprowadzić nerwową atmosferę. Prędka mowa może również
sygnalizować niepewność. Z drugiej strony, powolny i wahający się
mówca może sprawiać wrażenie leniwego i obojętnego. Niektórym
słuchaczom z kolei powolny mówca wyda się szczery i rozsądny,
zainteresowany nimi. Tempo mówienia zależy również od regionu,
w którym dorastaliśmy. Na ogół mieszkańcy dużych miast mówią
szybciej niż osoby z terenów wiejskich. Trudno jest prowadzić
konwersację osobom mówiącym w różnym tempie.

−

siła głosu - głośna wypowiedź pozytywnie kojarzy się z entuzjazmem
i pewnością siebie. Negatywne konotacje to agresja, przerost ego lub
ważniactwo. Głośny komunikat niesie ze sobą następujące znaczenie „Ja
tutaj rządzę, rób, co ci każę”. Cichy głos ma inne znaczenie „Nie atakuj
mnie, znam swoje miejsce, wiem, że jestem bezradny”.
W codziennych rozmowach miękki głos jest zwykle odczytywany jako
wyraz uczciwości, troskliwości, zrozumienia. Może jednak również
oznaczać brak pewności siebie, poczucie niższości lub brak przekonania,
co do ważności przekazu.

−

rytm - rytm decyduje o tym, które słowa w zdaniu będą akcentowane.
W pytaniu „Która godzina?”, akcent pada na słowo „która”. Gdybyśmy
zaakcentowali słowo „godzina” zaburzylibyśmy rytm.
Każdy język ma swój szczególny rytm. Jako dzieci, zanim nauczyliśmy
się

mówić,

naśladowaliśmy

rytm

języka

dorosłych.

Później

dopasowaliśmy tylko do niego słowa. Akcenty, którymi zaznaczamy
pewne słowa w zdaniu zmieniają znaczenie całego zdania.

6.2 Zmiana prajęzyka

Gdybyśmy nie zmieniali wysokości i siły głosu, rezonansu, tempa rytmu,
mówilibyśmy jak roboty. Nasi słuchacze odbieraliby nasz głos jako monotonny
i przestaliby nas słuchać. Wywnioskowaliby, że sami jesteśmy znudzeni tym,
o czym mówimy.

Rozciąganie - nasze ciało jest instrumentem, dzięki któremu powstaje głos. Chcąc
zmienić parametry głosu, na przykład zwiększyć jego zakres, urozmaicić
brzmienie i siłę, należy rozluźnić ciało.

Modulacja siły głosu - to sprzężenie ze sobą zmysłu wzroku i słuchu, tak aby
dostosowywać siłę głosu do danej sytuacji.

Artykulacja i tempo.

22

6.3 Metakomunikaty

Wiele komunikatów posiada dwie warstwy znaczeniowe. Jedna to informacja na
poziomie słów. Druga, czyli metakomunikat, to informacja dotycząca uczuć
i nastroju mówiącego. Metakomunikaty są w głównej mierze zawarte w rytmie,
wysokości dźwięku i modyfikatorach werbalnych. Metakomunikaty są źródłem
wielu konfliktów interpersonalnych. Pozornie zdanie może być jasnym
i logicznym komunikatem, ale metakomunikat może wyrażać wrogość
i potępienie, np. zdanie – „Usiłuję ci pomóc”. Jeżeli dodamy do niego modyfikator
werbalny „tylko”, zaakcentujemy go i wypowiemy z intonacją wznoszącą,
zmienia się znaczenie całości. Teraz zdanie „Usiłuję tylko pomóc” wyraża
zranione uczucia i postawę obronną. Komunikat staje się atakiem.
Można nauczyć się rozpoznawać swoje własne metakomunikaty i radzić sobie
z negatywnymi metakomunikatami pochodzącymi od innych. Sztuka polega na
uświadomieniu sobie, jak one powstają, a pierwszy krok prowadzący do celu to
wsłuchanie się w rytm i wysokość głosu.

Rytm i wysokość głosu w metakomunikatach.

Poprzez zaakcentowanie jednego lub więcej słów, możemy przekazać wiele na
temat swojego stanu emocjonalnego, np. zdanie „Zaczekaj chwilę” - kiedy
obydwa słowa wymawiamy z jednakowym akcentem, to zdanie to jest zwykle
prośbą. Jeśli zaakcentujemy któreś ze słów, komunikat wyraża rozdrażnienie lub
niecierpliwość.
W wielu komplementach i zwrotach grzecznościowych kryją się metakomunikaty.
Zdanie „Dziękuję ci bardzo”, w zależności od rytmu i intonacji może mieć
ekstremalnie różne znaczenia. Mocno zaakcentowane „dziękuję”, z intonacją
wznoszącą wyraża zdziwienie, miłe zaskoczenie, czasem nieufność. Komunikat
znaczy wówczas: Jesteś bardzo miła i nie jest to zachowanie typowe dla ciebie.
Akcentując słowo „ bardzo”, wyrażamy wdzięczność i doceniamy drugą osobę.
Sarkazm i ostrość komunikatu uzyskujemy poprzez mocne zaakcentowanie
obydwu słów „dziękuję” i „bardzo”, wymawiając słowo „bardzo” z intonacją
opadającą.

Modyfikatory werbalne - czyli wyrazy modalne, to słowa, które dodają do
wypowiedzi niuanse znaczeniowe, np. :
Naprawdę rzeczywiście
Tylko jedynie
Po prostu ciągle jeszcze
Naturalnie znów
Teraz odrobinkę
Ostatnio przypuszczalnie

23

Każde wyrażenie określające ilość (zarówno dużo, jak i mało) można zręcznie
zmienić w sarkastyczną uwagę - „Jesteś troszkę niezorganizowany”, czy
„Odrobinkę zmokłam, kiedy czekałam na ciebie”.
Wyrazy modalne zwykle dodają do wypowiedzi podtekst irytacji i dezaprobaty.

6.4 Jak radzić sobie z metakomunikatami

Podstawową funkcją metakomunikatów jest przekazanie nie wprost czegoś, co
boimy się powiedzieć bezpośrednio. Rzadko się zdarza, że świadomie i otwarcie
odpowiadamy na zakamuflowany atak. Jest to jednak możliwe.
Oto sposób radzenia sobie z wrogim metakomunikatem:

1)

powtórz komunikat w myślach, wsłuchując się w rytm i intonację oraz
zauważ, jakie zawiera modyfikatory werbalne,

2)

wypowiedz na głos domniemany metakomunikat i spytaj, czy rzeczywiście
twój rozmówca miał na myśli to, co usłyszałeś, i takie właśnie są jego
uczucia.

Krok drugi jest absolutnie konieczny. Jeżeli nie sprawdzisz swojej interpretacji,
pozostaniesz z domysłami. Przyjmiesz, że to, co odebrałeś, jest prawdą i nigdy nie
dowiesz się , czy tak rzeczywiście jest. Zrobienie kroku drugiego to również dobry
sposób na nauczenie drugiej osoby wypowiadania jasnych komunikatów.
Ujawnienie ukrytego ataku zwiększy prawdopodobieństwo, że kolejna wypowiedź
będzie bardziej bezpośrednia. Pozwoli to na otwarte i uczciwe przyjrzenie się
myślom i uczuciom ukrytym w danym metakomunikacie. Czasem potrzeba
prawdziwej wytrwałości, aby rozmówca przyznał, co naprawdę chciał
zakomunikować.

7.0 Ukryte programy

Znamy osoby, których opowieści i uwagi mają ten sam temat, ten sam ukryty
program. Celem ich wypowiedzi jest zawsze udowodnienie, że są dobrzy,
inteligentni, bez skazy i żadnej słabości, i tak dalej…
Ukryte programy to doskonałe mechanizmy obronne kogoś, kto ma niskie
poczucie własnej wartości. Pomagają one stworzyć pożądane wrażenie i ochronić
się przed odrzuceniem. Ciągle na nowo pomagają tworzyć argumenty
potwierdzające ich wartość. Ukryte programy zabijają bliskość, nikomu nie udaje
się zobaczyć prawdziwego siebie. Wszyscy otrzymują jedynie starannie dobrane
opowieści i przemyślane uwagi. Słyszą tylko, jaki jesteś odważny, bezradny czy
słaby.
Opiszę osiem głównych ukrytych programów.

24

7.1

„Jestem dobry”

Jesteś bohaterem wszystkich swoich opowieści, anegdoty podkreślają atrybuty,
które najbardziej w sobie cenisz, opowiadasz o swoim bogactwie i władzy,
napominasz o swojej sile i hojności. Często spotykana odmiana ukrytego
programu „Jestem dobry” to program „ Jestem wrażliwy i troskliwy”. Grasz tę
rolę, jakbyś był na scenie- tworzysz niezaprzeczalnie szlachetną postać, jednak nie
jest to twoje autentyczne Ja. Musisz ciągle udowadniać, że taki jesteś- albo
gestem, albo przypominaniem zdarzeń z przeszłości lub też troskliwością.

Oto niektóre typowe komunikaty typu „Jestem dobry”:
Jestem uczciwy

Odnoszę sukcesy

Jestem pracowity Mam władzę
Jestem odważny Jestem silny
Jestem lojalny Jestem zamożny
Jestem hojny Potrafię się poświęcać
Jestem ambitny Lubię ryzyko

Program „Jestem dobry” wypacza własny obraz, pozwalamy innym widzieć tylko
wybrane fragmenty siebie. Nie ufamy nikomu i nikomu nie pozwalamy zobaczyć
innych części niż te wspaniałe.
Trudno nam stworzyć bliskie relacje z innymi ludźmi , ludzie nudzą się nami
i prędzej czy później odchodzą - męczy ich oglądanie tej samej maski i słuchanie
tej samej płyty.

7.2

Jestem dobry (a ty nie)

Ten program polega na udowadnianiu, że inni są źli. Każda historia, którą
opowiadasz, to inna wersja tego samego tematu: to ty zawsze postępujesz
właściwie, rozumujesz jasno i naprawdę się troszczysz. Istnieje kilka wersji
programu Jestem dobry ( a ty nie) . Jedna to ukryta krytyka- podkreślasz, jak
ciężko pracujesz lub jak bardzo się poświęcasz, sugerując, że twój rozmówca jest
leniwy lub nieskory do poświęceń. Inna wersja tego programu to gra nazwana
przez Erica Berne”a – salą sądową- grają w nią małżonkowie, z których każdy
próbuje udowodnić, jak okropny jest ten drugi. Rolę sędziego odgrywa sąsiad/ka,
terapeuta, dziecko. Berne opisuje również wariant „Gdyby nie ty” – grę również
dla współmałżonków, którzy obwiniają się nawzajem o swoje nieciekawe
i pozbawione radości życie.
Program „Jestem dobry (a ty nie)” może podnieść poczucie wartości danej osoby
ale rodzina i przyjaciele – zagrożeni i przytłoczeni - rozpoczną swoje manewry
obronne.

25

7.3 Ty jesteś dobry (a ja nie)

Najprostsza wersja tego programu to pochlebstwa. Bardziej złożone formy to
uwielbienie dla osób mądrych, pięknych i silnych. Oddajemy cześć tym osobom
poprzez porównywanie się z innymi i pomniejszanie siebie: Tak pięknie ci to
wychodzi, ja mam dwie lewe ręce, itp. Przyjmowanie roli „tego gorszego” jest
czasem prośbą o przysługę lub pochwałę. Niekiedy służy jako budulec „tanich”
relacji. Innym razem zabezpiecza przed czyjąś złością i odrzuceniem. Czasem
przydatny jest jako blokada niewygodnych żądań i wymagań innych - nikt nie
będzie wiele oczekiwał od osoby niekompetentnej.
Jesteś dobry (a ja nie) jest programem osoby mającej skłonność do depresji,
przekonanie takiej osoby to: Coś jest ze mną nie w porządku, jestem zły, głupi,
nudny i nie można mnie pokochać. Litości. Będzie to ulubiony program
alkoholika, nałogowego hazardzisty, niewiernego męża. Przybieranie roli tego
programu to sposób na uniknięcie odrzucenia oraz wymówka, aby się nie
zmieniać.

7.4 Jestem bezradny, cierpię

Jest to program ofiary. W jej opowieściach dominuje nieszczęście,
niesprawiedliwość i przemoc. Ukazują one niezmiennie kogoś, kto nie może sobie
poradzić, próbuje, ale nie może od czegoś uciec, albo trwa cierpliwie bez żadnej
nadziei na wyleczenie.
Berne opisał kilka gier, które wynikają z tego programu.
Czy, to nie okropne to gra , w którą grają osoby narzekające na swoich
współmałżonków. Na niesprawiedliwości, jakie znoszą, nigdy nie ma rady.
A może byś….Tak, ale… - jest to gra dla dwóch osób. Jedna osoba podaje kilka
sugestii, które ofiara odrzuca jedną po drugiej. Pod koniec tej wymiany osoba
bezradna dowodzi słuszność swych twierdzeń: żadna metoda nie jest skuteczna,
a na jej cierpienie nie ma rady.
Dlaczego właśnie mnie to spotyka? - to klasyczny przykład programu „ Jestem
bezradny, cierpię”. Jest to idealny sposób na unikanie nowych rozwiązań, których
się boimy. Jest to też sposób na akceptowanie bólu, który skądinąd jest sygnałem,
ż

e należałoby podjąć jakieś ważne decyzje życiowe.

7.5 Jestem niewinny

Jest to program, do którego uciekają się ludzie, kiedy coś się nie udaje. Są osoby,
które ciągle szukają wymówek, usprawiedliwiają swoje porażki i szukają kozła
ofiarnego. Zrzucają winę na coś lub na kogoś. Ich podstawowy komunikat to: „Ja

26

tego nie zrobiłem”. W nieudanych małżeństwach aż roi się od tego rodzaju
programów. Każdy ze współmałżonków próbuje udowodnić, że wina leży po tej
drugiej stronie.
Grą powstałą na bazie „Jestem niewinny” jest gra – „Zobacz, co przez ciebie
musiałam zrobić”. Prosisz o sugestie czy rady, postępujesz według nich, a potem
obwiniasz doradcę o wszystko, co się nie udało.


7.6 Jestem słaby

Podstawowy komunikat przekazywany za pomocą tego programu to: „Nie rań
mnie”. Opowiadasz o tym, jak cię zdradzono i raniono w przeszłości. Jasno dajesz
do zrozumienia, że potrzebujesz ochrony, że nie możesz usłyszeć całej prawdy.
Mówisz cichym głosem, a twoja bezradność jest często atrakcyjna, np. Proszę cię
nie płacz. Przyprawia mnie to o ból głowy. Moi rodzice zawsze kłócili się
o pieniądze. Nie zaczynajmy tak samo, itp.


7.7 Jestem twardy

Osoba twarda zmaga się z życiem, zarówno fizycznie, jak i psychicznie.
Rozmowa z osobą realizującą ten program to wysłuchanie całej listy zadań, które
wypełniła albo jest w trakcie ich wykonywania. Osoba taka recytuje swój rozkład
zajęć, wymienia miejsca, w których była, opisuje szczegóły swoich bieżących
zajęć i jednym tchem opowiada o sprawach, którymi musi się zająć zaraz po
skończeniu rozmowy z tobą. Ukryty komunikat tej litanii to: „Jestem silniejszy,
pracuję więcej, szybciej dłużej niż inni”. Korzyści płynące z tego programu to
podziw dla osoby twardej i gwarancja, że nikt jej nie skrytykuje. Nikt jej również
nie poprosi o więcej, gdyż jest zbyt zajęta. To ona sprawuje kontrolę, ona jest
odpowiedzialna, i – co najważniejsze – nikt jej nie zrobi wymówek. Taka osoba
nie zwalnia tempa pracy – pracuje, dopóki nie padnie.
Program ten to również postawa osoby nieugiętej, niebezpiecznej i niekiedy
stosującej przemoc. Gesty i słowa takiej osoby tworzą wizerunek kogoś
niepodatnego na zranienia. Jednak podstawowym celem tego programu jest
obrona przed zranieniem i ochrona kruchego poczucia własnej wartości. Gdzieś
w środku, za murami obronnymi, kryje się osoba, którą łatwo zranić, która boi się
odrzucenia i jest niepewna swojej wartości.


7.8 Wiem wszystko

Jest to program osoby wygłaszającej niekończący się wykład. Celem takiego
wykładu jest udowadnianie innym, ile wiesz. Program ten może przybrać formę

27

moralizowania lub pouczania. Jest się wiecznym instruktorem i dobrze się z tym
czuje jedynie w roli wykładowcy. Nie daje się do siebie podejść zbyt blisko.
Prawdziwym celem tego programu jest uniknięcie powtórnego doświadczenia
wstydu z powodu niewiedzy lub nieumiejętności wykonania zadania


Ukryte programy mają dwa zadania:

1)

budowanie i zachowanie naszej pozycji i miejsca w świecie. Ukryty
program staje się naszą drugą osobistą strategią radzenia sobie z niskim
poczuciem własnej wartości.

2)

wspieranie naszych motywów i potrzeb- choć w sposób zakamuflowany, na
przykład, jeśli potrzebujesz przyjaciela i nie wiesz, jak go zdobyć możesz
skorzystać z programu „ Jesteś dobry( a ja nie)” i pochlebić komuś Możesz
poprosić o pomoc i pocieszenie, przybierając rolę ofiary i korzystając
z programu „ Jestem bezradny, cierpię” …

Ukryte programy stosowane są również z pozytywną intencja, ale w ostatecznym
rozrachunku oddalają nas od innych. Nie pozwalają nam poczuć się ludźmi
w pełni akceptowanymi- takimi, jakimi jesteśmy.



8.0 Analiza transakcyjna

Komunikaty Rodzica, Dziecka, Dorosłego


8.1 Rodzic

Nasz wewnętrzny rodzic to ogromny zbiór reguł, moralnych zasad i instrukcji,
w które zaopatrzyli nas nasi rodzice. Zostały one nagrane na wewnętrznej taśmie,
prawdopodobnie podczas pierwszych pięciu lat naszego życia i odtwarzane są
przez całą jego resztę. Nagranie to zawiera wszystko, co kiedykolwiek usłyszałeś
od rodziców - każde stwierdzenie, każde ulubione powiedzenie „Nie bądź
leniem…. Nie przechwalaj się….” , itp. Nagrania zostawione nam przez rodziców
są pod wieloma względami dobre i pożyteczne; nadają naszemu życiu strukturę.
Niektórzy rodzice obdarzyli swoje dzieci taśmami wspierającymi, wypełnionymi
troską, w jak najlepszym tego słowa znaczeniu. Są one jak dobry nauczyciel -
przypominają, jak należy wykonać daną czynność lub jak postąpić, ale bez
przymuszania czy atakowania. Jeżeli jednak rodzice byli surowi i nieelastyczni,
wówczas twój wewnętrzny rodzic będzie również wymagający i nieprzejednany.

28

Jego głos będzie brzmiał karcąco i odpychająco, co spowoduje, że poczujesz się
osaczony i zdominowany przez kategoryczne zasady.
Można rozpoznać, kiedy mówimy z pozycji rodzica, gdyż wypowiedzi te
zawierają słowa - zawsze, nigdy, przestań, nie. Komunikaty te pełne są nakazów
i osądów wartościujących.
Rodzic karzący będzie używał dużo słów osądzających - np. ohydne, głupi,
ś

mieszny czy idiotyczne.

Rodzic wspierający może opisywać rzeczy jako doskonałe, wspaniałe czy
wyśmienite. Perspektywy rodzica mamy tendencję do mówienia, co „powinno”
lub „ma” być zrobione.


8.2 Dziecko

Skoro są w nas jeszcze nasi rodzice, jest tam też dziecko, którym byliśmy. Nasze
wewnętrzne dziecko to chęć poznania, poczucia, dotknięcia i doświadczania
czegoś nowego. Dziecko spragnione jest odkryć i sensacji. Ale dziecko to również
produkt dezaprobaty, kar i negatywnych uczuć, będących wynikiem konfrontacji
z rodzicielskimi nakazami.
Wewnętrzne dziecko to ta część nas, w której znajdują się emocje: uwielbienie,
miłość, radość, a także lęk, złość i poczucie, że jest się nie w porządku –
pozostałość po burzach okresu dorastania.
W wewnętrznym dziecku dużo jest zdrowych pragnień i równocześnie dużo ran
powstałych w wyniku nieuniknionych doświadczeń odrzucenia przez rodziców.
Komunikacja z pozycji dziecka oznacza dużo energii: łez, dąsów, ataków furii
marudzenia. To także egzaltacja, śmiech i seksualne podekscytowanie. Twoje
dziecko jest autorem takich wyrażeń, jak: nienawidzę, chciałbym, dlaczego
muszę? Nie znosi, kiedy ktoś daje mu do zrozumienia, że coś jest z nim nie
w porządku. Wycofuje się zranione i złe, kiedy czuje, że jest odrzucane.


8.3 Dorosły

Jest to taka część, która musi znaleźć równowagę pomiędzy intensywnymi
uczuciami i potrzebami dziecka a zasadami i nakazami rodzica. Takie zadanie ma
przed sobą nasz wewnętrzny dorosły. Dorosły przetwarzający dane, uświadamia
nam, co się dzieje wewnątrz i na zewnątrz nas- podejmuje decyzje. Aby to zrobić,
musi zbadać sytuację w świecie zewnętrznym i przewidzieć, co może się stać.
Musi również przyjrzeć się temu, co dzieje się wewnątrz: posłuchać rady
wewnętrznego rodzica i wysłuchać potrzeb i reakcji dziecka.

29

Celem analizy transakcyjnej jest wzmocnienie dorosłego. Niekiedy wewnętrzny
dorosły jest przytłoczony lub zdominowany przez dziecko lub rodzica. Taki stan
można łatwo rozpoznać. Dominacja dziecka ma miejsce wówczas, gdy mamy
tendencję do impulsywnego działania i poddawania się intensywnym emocjom
bez racjonalnego oceniania sytuacji. Zalewają nas emocje, które możemy wyrażać
pojękiwaniem, narzekaniem, atakami płaczu czy złości. Oznaką dominacji
wewnętrznego dziecka jest również niekontrolowane wydawanie pieniędzy na
zakupach oraz nierozsądne przygody miłosne. Jeżeli nasz wewnętrzny dorosły
zdominowany jest przez rodzica, wówczas mamy stały dostęp do bogatego źródła
uprzedzeń. Posiadamy ograniczające nas i niekwestionowane przekonania.
Zasady, których nie śmiemy podważać, pętają nas, jak kaftan bezpieczeństwa.
Często komunikujemy się z innymi, atakując ich i obwiniając.
Dorosły, który nie jest zdominowany przez żadną ze stron, zna potrzeby dziecka
i jest świadomy zasad rodzica, jednak potrafi funkcjonować niezależnie od nich.
Komunikaty, które pochodzą od niezależnego dorosłego są bezpośrednie jasne.
Taki dorosły opisuje sytuację, zadaje pytania, ocenia szanse, ocenia wiadome
i niewiadome, prawdziwe i fałszywe. Posiada opinie, a nie osądy czy przekonania.
Jest świadomy, ale ta świadomość nie ma ładunku emocjonalnego.


8.4 Zasady czystej komunikacji

1)

uświadom sobie swój wewnętrzny stan Ja, który bierze udział
w komunikacji

2)

uświadom sobie stan Ja , do którego się zwracasz w rozmówcy,

3)

bądź wrażliwy na wewnętrzne dziecko rozmówcy

4)

chroń swoje wewnętrzne dziecko. Utul je gdzieś głęboko w sobie, gdy inni
cię atakują i złoszczą

5)

podczas komunikacji nie zajmuj pozycji karzącego rodzica. Nikt nie lubi
słuchać takich wypowiedzi. Jeżeli ich użyjesz, prawdopodobnie twoi mówcy
będą próbowali atakować twoje wewnętrzne dziecko uwagami typu: jesteś
nie w porządku

6)

jeśli uznasz, że wymaga tego sytuacja, używaj komunikatów z pozycji
rodzica wspierającego albo osoby dorosłej

7)

problemy i konflikty rozwiązuj tylko z pozycji dorosłego. Słuchaj, co mają
do powiedzenia twój wewnętrzny rodzic i dziecko, ale w komunikatach
posługuj się tylko wypowiedziami dorosłego

8)

daj swemu wewnętrznemu dorosłemu czas na przetworzenie danych. Policz
do dziesięciu, aby przeanalizować daną rozmowę. Twój wewnętrzny rodzic
lub dziecko mogą domagać się, aby wyjść na scenę i przedstawić swoje
zdanie. Możesz słyszeć, jak żądają, abyś wypowiedział komunikat pod
wpływem impulsu. Ważne, aby rozważyć, co naprawdę powinno zostać
powiedziane.

30

9.0 Precyzowanie wypowiedzi

Każdy z nas doświadcza świata w inny sposób. Każdy posiada swój indywidualny
obraz lub model rzeczywistości. Model świata pozwala nam dostrzec logikę
w tym, co się wydarza. Ukazuje nam, co jest w życiu ważne, co trzeba zauważyć,
a co zignorować, dlaczego ktoś zachowuje się tak, a nie inaczej.
Nie doświadczamy świata bezpośrednio. Doświadczamy jedynie subiektywnej
rzeczywistości. Wszystko, co widzimy, słyszymy i czujemy, zamieniamy na myśl
lub interpretację. Nasza koncepcja świata staje się naszą rzeczywistością.
Dlatego też to twój model świata- a nie świat decyduje o wyborach, których
dokonujesz; czy dostrzegasz możliwoś9)ci, czy może myślisz, że coś cię
ogranicza. Twój model świata jest twoim przewodnikiem i doradza ci właściwy
wybór.
Bardzo często zdarza się, że ludzie traktują swój model świata jako prawdziwą
rzeczywistość i w ten sposób ograniczają swoje możliwości wyboru.
Ograniczamy te możliwości, kiedy nasz model jest pełen surowych zasad na temat
tego, co możemy, a czego nie możemy robić.
Nasz model świata ma również wpływ na to, w jakim stopniu słuchamy innych
i jak się z nimi porozumiewamy. Każdy z nas nadaje swoje szczególne, tylko
sobie zrozumiałe znaczenie słowom, takim jak: małżeństwo, rodzina, miłość,
egoizm, obowiązek, sprawiedliwość czy samotność i wielu innym.


9.1 Rozumienie ludzi

Różni ludzie opierają się na różnych doświadczeniach, a te same słowa bardzo
rzadko znaczą to samo dla ciebie, co dla innych. Istnieją cztery ważne wzorce
językowe, które nie pozwalają nam naprawdę się nawzajem zrozumieć:

1)

usunięcia - to całkowite pominięcie w wypowiedzi jakiejś części zdania.
Czasem nie wiemy dokładnie, co mówca miał na myśli, ale wypełniamy
luki swoimi własnymi domysłami. Można sobie poradzić z usunięciami
prosząc o uzupełnienie brakującej informacji, na przykład, jeśli ktoś mówi
„Jestem szczęśliwy”, możesz go spytać „Jakiego powodu?”, lub „Z czyjego
powodu”.

2)

niedookreślone czasowniki - niektóre czasowniki, takie jak - łaskotać,
ziewać czy mrugać są bardziej precyzyjne niż inne, takie jak - poruszać się,
dotykać czy widzieć. Gdyby ktoś powiedział, że w ubiegłym roku wiele
zyskał, mógłbyś się zastanawiać, na czym ten zysk polegał ? Czy zarobił
prowadząc interesy? Czy odniósł jakieś korzyści duchowe? Czy może
poprawił swój wizerunek w czyichś oczach? Zadając pytanie: W jaki

31

sposób zyskałeś?, prosimy o sprecyzowanie wypowiedzi, uzyskując
jasność, co do doświadczenia i modelu świata danej osoby.

3)

Uogólnianie - polega na tworzeniu rzeczowników abstrakcyjnych, które
pozornie odnoszą się do konkretnych spraw. „Ten problem” , „nasz
związek”, „ta dyskusja”, „twoja wina” - to przykłady uogólnienia. Istnieją
dwa

sposoby

uogólnienia

-

jeden

to

używanie

ekstremalnie

niedookreślonych rzeczowników, które mogą oznaczać zupełnie różne
rzeczy dla dwóch różnych osób; drugi sposób uogólniania to zamiana
czasowników na rzeczowniki, na przykład - „podejmijmy decyzję”. Zdanie
bardziej zrozumiałe brzmiałoby „Zdecydujmy, ile posadzić drzew?”
Zamiana rzeczownika „decyzja” na czasownik „ decydujmy” sprawia, że
powstałe zdanie musimy uzupełnić bardziej precyzyjnymi informacjami.
Niedookreślona „decyzja, którą trzeba podjąć, zastąpiona jest konkretną
sprawą, o której trzeba zdecydować.

9.2 Określanie ograniczeń modelu

Istnieją pewne ważne wzorce językowe, które w sztuczny sposób ograniczają
nasze doświadczenie.
Są to:

1)

prawdy absolutne,

2)

ograniczenia narzucone,

3)

narzucone wartości.

Prawdy absolutne to uogólnienia wyrażane za pomocą słów, takich jak - zawsze,
nigdy, wszystko, nic, każdy, nikt.
Ograniczenia narzucone to słowa lub wyrażenia, które sugerują, że nie mamy
wyboru, na przykład - nie mogę, nie potrafię, musisz, powinieneś, to konieczne, to
ważne. Ograniczenia te dzielą się na dwie kategorie. Jedna to słowa typu - nie
potrafię i to niemożliwe (wykluczające z rzeczywistości pewne opcje), druga to
słowa typu muszę, powinienem, które niosą ciężar nakazu moralnego.
Narzucone wartości – mają miejsce, kiedy ktoś wypowiada jakieś uogólnienie,
wydaje osąd, opierając się na swoim własnym modelu rzeczywistości. Przykłada
wartości obowiązujące w jego życiu do świata innych ludzi. Słyszymy wówczas
określenia takie, jak: głupi, chciwy, zepsuty, tchórz, brzydki, itp. Osoby, które
używają tego wzorca językowego, są z reguły nieświadome istnienia jakiegoś
innego, równie satysfakcjonującego punktu widzenia. Zakwestionowanie takich
stwierdzeń zmusza daną osobę do uświadomienia sobie swoich własnych
poglądów i równocześnie do przyznania się, że reszta świata może mieć swoje
własne wartości i opinie.

32

9.3 Precyzowanie zniekształceń w modelu

Zniekształcony model świata ogranicza dostęp do różnych możliwości i opcji,
przez co nasze doświadczenie jest poważnie zubożone.

Trzy wzorce językowe, które zniekształcają naszą rzeczywistość to:

1)

błędne wnioski przyczynowo-skutkowe - wynikają z przekonania, że jedna
osoba może sprawić, iż druga doświadcza jakichś emocji, oraz, że ta druga
osoba nie ma żadnego wyboru, jeżeli chodzi o sposób reakcji w danej
sytuacji, na przykład: „Jestem niespokojna, ponieważ wyjeżdżasz” - można
poprosić o sprecyzowanie „ Jak to się dzieje, że mój wyjazd jest przyczyną
twego niepokoju?”. Celem takiego pytania jest delikatne uświadomienie
komuś (osobie) , że to ona sama jest odpowiedzialna za swoje uczucia oraz,
ż

e od niej zależy odpowiedź na dane wydarzenie.

2)

czytanie w myślach- jest związane z przekonaniem, że jedna osoba może
domyślać się, co druga myśli lub czuje. Czytanie w myślach ma związek
z procesem projekcji, czyli oczekiwaniem, że inni ludzie czują i reagują tak
samo, jak my. Osoba czytająca w myślach nie obserwuje ani nie słucha
wystarczająco uważnie, aby zauważyć, że inni doświadczają świata inaczej.
Precyzowanie tego wzorca językowego polega na zadaniu pytania” „ Skąd
o tym wiesz?”, na przykład „Moi koledzy z pracy myślą, że jestem leniem” -
pytanie „Skąd wiesz, że twoi koledzy myślą, że jesteś leniwy?”

3)

założenia to część wypowiedzi, które muszą być zgodne z prawdą, aby całe
zdanie było w ogóle uzasadnione. „ Skoro byłaś tak zazdrosna ostatnio gdy
wyszliśmy potańczyć, nie pójdziemy już więcej”. Aby sprecyzować to
stwierdzenie można zapytać: „ Co było oznaką mojej zazdrości? Skąd się
u ciebie wzięło takie wrażenie?”

10.0 Kultura i rodzaj

Ruchy imigracyjne sprawiają, że populacja się różnicuje. Wiele problemów
w komunikacji wynika właśnie z tych różnic, a nie złej woli czy niezgody.

Nasza narodowość, religia, rasa, klasa społeczna, język i rodzaj

1)

- to różne

czynniki, które kształtują indywidualny obraz świata każdego z nas, a ten z
Kolei ma swoje odbicie we wszystkim, co mówimy, robimy i słyszymy.


________________

1)

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne w swoich publikacjach na temat feminizmu stosuje rozróżnienie na płeć

i rodzaj. Te terminy w zupełności odpowiadają znanym w Polsce pojęciom płeć biologiczna i płeć kulturowa czy
społeczna (przyp. red)

33

10.1 Różnice kulturowe

Antropolog Edward Hall wyróżnia kultury o wysokim i niskim

uwrażliwieniu na kontekst. Kraje europejskie, Stany Zjednoczone, Kanada, Izrael
i Australia to przykłady krajów o kulturze, która mało zwraca uwagę na kontekst,
mieszkańcy tych części świata preferują bezpośredni i dosłowny styl
komunikowania się.

Rozmówca formułuje w miarę precyzyjnie to, co ma na myśli. Ceni jasność,

płynność i zwięzłość wypowiedzi.
Kraje orientalne, arabskie i większość afrykańskich to przykłady kultur
o wysokim zorientowaniu na kontekst. Mieszkańcy tych części świata preferują
komunikację niebezpośrednią, w której znaczenie komunikatów jest zawarte nie
tyle w dosłownym znaczeniu słów, co w kontekście, na przykład miejscu, czasie,
rodzaju sytuacji oraz w relacji pomiędzy rozmówcami. Te kultury cenią harmonię,
subtelność, wrażliwość i takt bardziej niż jasność wypowiedzi.
Różnice pomiędzy kulturami o wysokim i niskim uwrażliwieniu na kontekst
zaznaczają się w następujących aspektach: znaczenie komunikatu, tempo
mówienia, siła głosu, gesty, przestrzeń, dotyk.

10.2 Znaczenie

W różnych kulturach istnieją różne standardy określające, jak szybko i ile
powinno się mówić, jak długie powinny być pauzy pomiędzy poszczególnymi
częściami wypowiedz oraz jak długo powinno się odczekać ze swoją odpowiedzi
po rozmówcy.

10.3 Siła głosu i gesty

W różnych kulturach obowiązują różne formy przeprowadzania rozmów, na
przykład Włosi i Grecy mają tendencję do głośnych rozmów, którym towarzyszy
gestykulacja i inne ruchy ciała. Mieszkańcom Europy Północnej taka forma
rozmowy wydaje się zbyt gwałtowna.

10.4 Przestrzeń i dotyk

Każda kultura posiada inny zasięg strefy komfortu oraz inne niepisane zasady
dotyczące dotyku. Strefa komfortu to przestrzeń pomiędzy „zbyt blisko” a „zbyt
daleko”, w której czujemy się dobrze podczas rozmowy z innymi. W niektórych
kulturach można dotknąć ręki rozmówcy, aby coś zaznaczyć – w innych ten sam
gest jest oznaką nieuprzejmości. W niektórych kulturach mężczyźni całują się na
powitanie oraz w miejscach publicznych mogą trzymać się za ręce, podczas gdy
w innych takie zachowanie przypisuje się homoseksualistom.

34

10.5 Rodzaj

Najczęstsze i najbardziej bolesne są konflikty pomiędzy mężczyznami

a kobietami.
Deborah Tanner powtarza tezę że różnice w stylu porozumiewania się
kobiet i mężczyzn wynikają z różnic kulturowych. Tanner, a także inni autorzy,
badali sposób komunikowania się dziewczynek i chłopców / kobiet i mężczyzn
w różnym wieku, począwszy od lat przedszkolnych aż do wieku dorosłego.
Z badań tych wynika, że kobiety i mężczyźni wychowują się w radykalnie
różnych kulturach.
Od czasu, kiedy nauczą się mówić, dziewczynki (a potem kobiety):

−

dążą do nawiązania kontaktu

−

tworzą relacje symetryczne, jako równi partnerzy

−

preferują współzależność i współpracę

−

podejmują decyzje, dążąc do porozumienia

−

pragną intymności/ bliskości

−

potrzebują akceptacji rówieśników

−

chętniej zabierają głos w sytuacjach prywatnych

−

dzielą się problemami z innymi

−

koncentrują się na szczegółach swoich przeżyć

−

w rozmowach przeplatają wątki prywatne z interesami

−

proszą o pomoc, radę i wskazówki

−

okazują empatię i współczucie

−

dążą do zrozumienia problemu

Z drugiej strony, chłopcy/mężczyźni:

−

dążą do osiągnięcia odpowiedniej pozycji społecznej

−

tworzą relacje asymetryczne, jako rywale

−

preferują niezależność i autonomię

−

podejmują decyzje, używając siły oraz przyjmując zasadę większości
głosów

−

pragną przestrzeni w relacjach

−

potrzebują szacunku swoich rówieśników

−

chętniej zabierają głos w miejscach publicznych

−

zachowują swoje problemy dla siebie

−

koncentrują się na szczegółach faktów

−

trzymają się ściśle tematu

−

nie proszą o pomoc, radę i wskazówki

−

udzielają rad i analizują

−

dążą do rozwiązania problemu

35

Co można na to poradzić?

Mężczyźni mogą nauczyć się większej wrażliwości, wyrażania uczuć
i powściągania swojego naturalnego impulsu do rywalizacji. Kobiety mogą
poćwiczyć asertywność, bezpośredniość i umiejętność rozwiązywania problemów
(a nie tylko ich rozumienia).

11.0 Trening asertywności – trzy style komunikacji

Pierwszy krok w treningu asertywności to nabycie umiejętności rozróżniania
zachowania asertywnego, agresywnego i pasywnego.

Styl pasywny - komunikacja pasywna oznacza brak bezpośredniej ekspresji

uczuć, myśli i życzeń. Osoba posługująca się takim stylem może albo próbować
wyrazić je pośrednio, marszcząc czoło, płacząc lub mamrocząc coś pod nosem,
albo stłumić je całkowicie. Osoby komunikujące się pasywnie mają tendencję do
ciągłego uśmiechania się i podporządkowywania swoich potrzeb potrzebom
innych. Podczas rozmów słuchają więcej niż powinno im przypaść w udziale.
Jeżeli chcą zakomunikować coś bezpośrednio, pomniejszają znaczenie swoich
wypowiedzi, rozpoczynając je od wyrażeń typu: „Nie jestem ekspertem, ale…”,
„Nie powinienem tego mówić, ale …”. Bardzo trudno jest im poprosić o coś.
Kiedy sami zostaną poproszeni o zrobienie czegoś, co jest im nie na rękę –
najczęściej spełniają prośbę pomimo wszystko albo znajdą wymówkę, zamiast
otwarcie odmówić. Osoby te charakteryzuje cichy, słaby i niepewny głos. Stałe
cechy ich wypowiedzi to: pauzy, wahanie, szukanie właściwych słów,
przeskakiwanie z tematu na temat, niejasność i wyrażenia typu: „to znaczy”,
„wiesz”. Osoba komunikująca się pasywnie oczekuje, że inni domyślą się, co ona
chce powiedzieć. Jej dłonie będą zimne, spocone drżące. Trudno jest z nią
nawiązać kontakt wzrokowy - patrzy w dół lub ucieka wzrokiem.

Styl agresywny - osoba posługująca się takim stylem potrafi dość dobrze

wyrazić, co czuje, co myśli i czego chce, jednak często dzieje się to kosztem praw
i uczuć innych ludzi. Ma tendencję do poniżania innych przez sarkastyczne
i rzekomo zabawne uwagi. Kiedy dzieje się coś nie po jej myśli, zwykle
przechodzi do ataku. Wzbudza w innych żal i poczucie winy, kierując w ich stronę
oskarżenia. Używa uogólnień typu „zawsze”, „nigdy” oraz wypowiedzi, które
sugerują jej wyższość i nieomylność (rację). Zachowanie agresywne można
rozpoznać po wzniosłym stylu bycia i manifestowaniu siły. Może ono przybierać
różne formy - chłód i złowieszcza cisza, nonszalancja i sarkazm, krzyk.

Styl asertywny- komunikacja asertywna polega na formułowaniu jasnych

wypowiedziana temat uczuć, myśli i życzeń. Osoba asertywna dba
o poszanowanie swoich praw oraz szanuje prawa i uczucia innych. Słucha
uważnie i daje innym poznać, że ich wysłuchała. Jest otwarta na negocjacje

36

i gotowa na ustępstwa, ale nie kosztem swoich praw i godności. Wie, jak prawić
i przyjmować komplementy. Umie zaczynać i kończyć rozmowę. Skutecznie radzi
sobie z krytyką - bez konieczności uciekania się do wrogiego czy obronnego
zachowania. W zachowaniu asertywnym można wyczuć pewność, siłę i empatię.
Głos jest zrelaksowany, stanowczy i posiada dobrą modulację. Bezpośredni
kontakt wzrokowy jest dla niej przyjemny. Postawa jest harmonijna
i wyprostowana.

37

Podsumowanie

Aby nawiązać skuteczny kontakt sam musisz dawać to, co chciałbyś dostać.

Jeżeli oczekujesz uwagi, zainteresowania, szacunku i przychylności, musisz to
wszystko oferować innym. Twoja uwaga musi być skupiona na zewnątrz, a nie do
ś

rodka. Powinieneś słuchać swojego rozmówcy, a nie przygotowywać w myślach

swoją wypowiedź, nie martwić się o wygląd swoich włosów czy swoją
niezdarność.

Dawanie tego, co sami chcielibyśmy otrzymać i skupienie uwagi na innych

nie są łatwe. Lęk przed nieznajomymi sprawia, że zachowujemy się niezdarnie
i jesteśmy tego świadomi.

Nieumiejętne lub nieświadomie używany język ciała jest jednym

z najskuteczniejszych sposobów zrażania ludzi do siebie.

To dzięki uświadamianiu sobie opisanych w tej pracy zagadnień oraz pracy

nad sobą jesteśmy w stanie nawiązywać satysfakcjonujące nas kontakty z innymi
ludźmi.

38

Bibliografia

„Sztuka skutecznego porozumiewania się”- Matthew Mc Kay, Martha Davis,
Patrick Fanning, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002

„Komunikacja niewerbalna” – dr Alfred J. Biernach, Wydawnictwo Astrum,
Wrocław 1997

„Komunikacja bez słów” – „Rytuały społeczne” – Catherine Herriger,
Wydawnictwo Astrum, Wrocław 1997

„Jak ludzie porozumiewają się” – L. Grzesiuk, E. Trzebińska,
Warszawa 1983

„Ty, nic nie rozumiesz! Kobieta i mężczyzna w rozmowie” – D. Tanner, przełożył
A. Sylwanowicz, Warszawa WAB 1994

„Język mężczyzn, język kobiet. Jak porozumieć się w miejscu pracy” –
K. Oppermann, E. Weber, przełożyła J. Mańkowska, Gdańsk GWP, 2000

„Co to ma znaczyć?” – D. Tanner, przełożył A. Sylwanowicz, Zysk i S-ka
Poznań, (przyp. red)

39

OTWARTE JA
- znane samemu sobie
- znane innym


Ś

LEPE JA

- nieznane samemu sobie
- znane innym


UKRYTE JA
- znane samemu sobie
- nieznane innym

NIEZNANE JA
- nieznane sobie
i innym