BUDOWA i CYKLE

ROZWOJOWE MSZAKÓW cz.2

W

Ą

TROBOWCE

•

Gametofit w

ą

trobowców mo

ż

e mie

ć

posta

ć

plechy albo ulistnionej łody

ż

ki.

Przytwierdzony jest do podło

ż

a jednokomórkowymi chwytnikami. Plechy

mog

ą

przybiera

ć

ró

ż

ne kształty. Łody

ż

ki mog

ą

pokłada

ć

si

ę

lub wznosi

ć

,

by

ć

wielokrotnie rozgał

ę

zione lub proste, dwustronnie spłaszczone. Listki s

ą

zawsze jednowarstwowe, bez nerwu

ś

rodkowego (tak charakterystycznego

dla mchów) i s

ą

zawsze uło

ż

one płasko wzdłu

ż

łody

ż

ki. Niekiedy po stronie

spodniej łodygi wyst

ę

puje rz

ą

d listków przekształconych w kubkowate twory

słu

żą

ce do magazynowania wody.

•

Budowa wewn

ę

trzna plech i ulistnionych łody

ż

ek mo

ż

e by

ć

bardzo prosta

b

ą

d

ź

zró

ż

nicowana na tkanki: okrywaj

ą

c

ą

, spichrzow

ą

, wzmacniaj

ą

c

ą

,

asymilacyjn

ą

i przewodz

ą

c

ą

. Komórki wi

ę

kszo

ś

ci w

ą

trobowców zawieraj

ą

specyficzne twory, zwane ciałkami oleistymi. Ich rola nie jest dotychczas
wyja

ś

niona.

•

Sporofit w

ą

trobowców jest organizmem bardzo delikatnym i nietrwałym.

Pozostaje on w rozro

ś

ni

ę

tej, spodniej cz

ęś

ci rodni, z której zaczyna

wyrasta

ć

tu

ż

przed wysypem zarodników. Zarodnia otwiera si

ę

przez

podłu

ż

ne p

ę

kni

ę

cia

ś

cian lub rozpada na nieregularne fragmenty, rzadko

jest opatrzona wieczkiem. Wn

ę

trze zarodni jest wypełnione zarodnikami i

charakterystycznymi dla w

ą

trobowców komórkami pozbawionymi

protoplastu, zwanymi spr

ęż

ycami lub elaterami. W zale

ż

no

ś

ci od

wilgotno

ś

ci powietrza skr

ę

caj

ą

si

ę

one lub rozkr

ę

caj

ą

, ułatwiaj

ą

c wysiew

zarodników.

•

Zarodnik kiełkuje w bryłowat

ą

mas

ę

komórek, która rozwija si

ę

w

pojedynczy gametofit. U w

ą

trobowców brak typowo wykształconego

spl

ą

tka.

Przekrój przez plech

ę

porostnicy
wielokształtnej.
Mimo pozornie
prymitywnej budowy
zewn

ę

trznej gametofit

porostnicy wykazuje
wysok

ą

organizacj

ę

budowy wewn

ę

trznej.

Nie ma w

ś

wiecie

ro

ś

lin gametofitu o

bardziej zło

ż

onej

budowie.

CO WARTO ZAPAMI

Ę

TA

Ć

!

• Gametofity w

ą

trobowców maj

ą

kształt plechy lub

ulistnionej łody

ż

ki. Ich budowa anatomiczna

mo

ż

e by

ć

bardzo prosta b

ą

d

ź

niezwykle

skomplikowana - zró

ż

nicowana na tkanki.

• Listki w

ą

trobowców 'łody

ż

kowych' nie maj

ą

ż

ebra (nerwu). Niekiedy jeden ich rz

ą

dek

przekształcony jest w organy wodono

ś

ne.

• Sporofit w

ą

trobowców jest delikatny i nietrwały -

przez wi

ę

kszo

ść ż

ycia nie wydostaje si

ę

z

wn

ę

trza rodni.

• W cyklu

ż

yciowym w

ą

trobowców brak dobrze

wykształconego spl

ą

tka.

GLEWIKI

Gametofit glewików ma posta

ć

tarczowatej plechy. Jego

komórki zawieraj

ą

tylko jeden kubkowaty chloroplast z

pirenoidem, przypominaj

ą

cy chloroplasty niektórych

zielenic. W komórkach podszparkowych

ż

yj

ą

symbiotyczne sinice. Sporofit nie ma trzoneczka, a
puszka zarodni jest silnie wydłu

ż

ona i p

ę

ka dwiema

klapami; komórki jej zawieraj

ą

chloroplasty. Wokół

wydłu

ż

onej kolumienki znajduj

ą

si

ę

zarodniki

pomieszane ze spr

ęż

ycami. U nasady sporofitu znajduje

si

ę

tkanka twórcza (interkalarna), wskutek czego puszka

wzrasta stale, dojrzewaj

ą

c stopniowo od góry.

Ró

ż

ne cechy glewików wskazuj

ą

na szczególne ich

powi

ą

zanie z innymi grupami ro

ś

lin: przebieg przemiany

pokole

ń

jest typowy dla mszaków, stały wzrost sporofitu

jest cech

ą

charakterystyczn

ą

nast

ę

pnej grupy

ewolucyjnej – paprotników, natomiast obecno

ść

w

komórkach pojedynczych chloroplastów z pirenoidami

ś

wiadczy o powi

ą

zaniach z zielenicami.

MCHY

•

Gametofit mchów składa si

ę

z ulistnionej łody

ż

ki i chwytników. Organy te

pełni

ą

podobne funkcje jak łodygi, li

ś

cie i korzenie ro

ś

lin naczyniowych.

Powstaj

ą

jednak w inny sposób, s

ą

te

ż

odmiennie zbudowane. Wn

ę

trze

łody

ż

ek mchów tworz

ą

komórki mi

ę

kiszu. Niekiedy pojawiaj

ą

si

ę

specyficzne tkanki przewodz

ą

ce. Li

ś

cie mchów wła

ś

ciwych zbudowane s

ą

z

jednej warstwy komórek. Wielokomórkowe chwytniki przytwierdzaj

ą

ro

ś

lin

ę

do ziemi. Zaopatruj

ą

j

ą

w wod

ę

i sole mineralne.

•

Tkanki przewodz

ą

ce mchów zbudowane s

ą

głównie z martwych,

wydłu

ż

onych komórek - hydroidów, pełni

ą

cych takie funkcje jak naczynia w

drewnie ro

ś

lin naczyniowych. Czasem wokół wi

ą

zki hydroidów biegnie

tkanka przewodz

ą

ca zbudowana z

ż

ywych komórek - leptoidów - o

budowie przypominaj

ą

cej bardzo prymitywne łyko.

•

Sporofit mchów jest organizmem stosunkowo trwałym (u niektórych
gatunków mo

ż

e

ż

y

ć

nawet do 3 lat); zawsze jednak jest uzale

ż

niony od

gametofitu i

ś

ci

ś

le z nim zwi

ą

zany. Pocz

ą

tkowo sporofit rozwija si

ę

w rodni.

W miar

ę

wzrostu przerywa on jej

ś

cianki i rosn

ą

c podnosi na sobie jej górn

ą

cz

ęść

jako tzw. czapeczk

ę

, ochraniaj

ą

c

ą

młod

ą

zarodni

ę

. Dojrzały sporofit

składa si

ę

ze stopy ł

ą

cz

ą

cej go z gametofitem i sety, na której wyniesiona

jest zarodnia. W

ś

rodku zarodni znajduje si

ę

, charakterystyczna dla mchów,

kolumienka. Zarodnia zamkni

ę

ta jest wieczkiem. Odpada ono po dojrzeniu

zarodników, otwieraj

ą

c zarodni

ę

i umo

ż

liwiaj

ą

c ich wysyp.

•

Zarodnik kiełkuje w nitkowaty b

ą

d

ź

plechowaty zacz

ą

tek gametofitu, zwany

spl

ą

tkiem.

•

Po odpadni

ę

ciu wieczka brzeg powstałego otworu otaczaj

ą

z

ę

biaste

wyrostki, tzw. oz

ę

bnia. Gdy jest mokro, składaj

ą

si

ę

one do

ś

rodka zarodni

uniemo

ż

liwiaj

ą

c wysyp zarodników, które w wilgotnym powietrzu zlepiałyby

si

ę

i nie mogły oddali

ć

od macierzystych ro

ś

lin.

CO WARTO ZAPAMI

Ę

TA

Ć

!

• Gametofit mchów ma posta

ć

ulistnionej

łody

ż

ki z chwytnikami. U niektórych

mchów gametofit mo

ż

e mie

ć

zró

ż

nicowan

ą

na tkanki budow

ę

anatomiczn

ą

.

• Dojrzały sporofit składa si

ę

ze stopy, sety i

zamkni

ę

tej wieczkiem zarodni. Mo

ż

e

rozwija

ć

si

ę

i

ż

y

ć

nawet kilka lat.

• Zarodnik kiełkuje w spl

ą

tek, który jest

zacz

ą

tkiem gametofitu.

TORFOWCE

Mech torfowiec

Torfowce s

ą

bardzo wyspecjalizowanymi mchami, dzi

ę

ki

którym istniej

ą

osobliwe formacje ro

ś

linne - torfowiska

•

Torfowce s

ą

mchami o szczególnej budowie gametofitu. Łody

ż

ka

torfowca ma zdolno

ść

nieograniczonego wzrostu, przy czym ro

ś

nie

tylko jej cz

ęść

wierzchołkowa, dolna za

ś

stopniowo obumiera i

butwieje. Li

ś

cie wyrastaj

ą

na gał

ą

zkach bocznych i bezpo

ś

rednio na

łodydze. Zbudowane s

ą

z jednej warstwy komórek, w

ś

ród których

mo

ż

emy wyró

ż

ni

ć

zielone komórki asymilacyjne i tzw. komórki

wodono

ś

ne.

•

Komórki te s

ą

du

ż

e, martwe, a ich

ś

ciany s

ą

silnie zgrubiałe i

porowate. Podobne komórki wykształcaj

ą

si

ę

te

ż

na łody

ż

ce.

Dojrzałe torfowce nie maj

ą

wi

ą

zek przewodz

ą

cych ani chwytników.

•

Rodnie i plemnie torfowców wyrastaj

ą

w szczytowej cz

ęś

ci

gametofitu na bocznych gał

ą

zkach, dzi

ę

ki temu nie jest hamowany

ci

ą

gły wzrost głównej łody

ż

ki.

Sporofit torfowców ma bardzo krótk

ą

set

ę

. Na jej szczycie znajduje

si

ę

du

ż

a, kulista zarodnia otwieraj

ą

ca si

ę

wieczkiem.

•

W zarodni torfowców nie ma oz

ę

bni. Po dojrzeniu zarodników

kolumienka p

ę

cznieje. Dzi

ę

ki temu w zarodni zaczyna wzrasta

ć

ci

ś

nienie, pod wpływem którego odrywa si

ę

wieczko i zarodniki

zostaj

ą

wyrzucone. Kiełkuj

ą

one w plechowate spl

ą

tki. Spl

ą

tek

torfowców mo

ż

e rozmna

ż

a

ć

si

ę

wegetatywnie, wytwarzaj

ą

c

nitkowate wyrostki, z których rozwijaj

ą

si

ę

nowe, plechowate spl

ą

tki.

Młode gametofity przytwierdzaj

ą

si

ę

do podło

ż

a chwytnikami, które

po pewnym czasie zanikaj

ą

.

Torfowce, torfowiska, człowiek i historia

•

Dzi

ę

ki du

ż

ej ilo

ś

ci komórek wodono

ś

nych torfowce posiadaj

ą

olbrzymi

ą

zdolno

ść

chłoni

ę

cia wody - mog

ą

jej zmagazynowa

ć

nawet 25 razy tyle, ile same wa

żą

. W naturze rosn

ą

zawsze

gromadnie, tworz

ą

c zwarte, nasycone wod

ą

płaty. Mo

ż

na je spotka

ć

w wilgotnych borach sosnowych i

ś

wierkowych.

•

Najwi

ę

ksz

ą

rol

ę

w przyrodzie i gospodarce człowieka odgrywaj

ą

torfowce buduj

ą

ce niezwykłe zbiorowiska ro

ś

linne - torfowiska.

W silnie wilgotnych miejscach, gdzie stale gromadzi si

ę

woda, np. w

dolinach powoli płyn

ą

cych, meandruj

ą

cych rzek, pozbawionych

odpływu zagł

ę

bieniach terenu, przy płytkich brzegach le

ś

nych jezior

o czystej wodzie torfowce znajduj

ą

znakomite warunki rozwoju.

Rosn

ą

szybko (przybywa im około 6 cm długo

ś

ci rocznie) i równie

szybko si

ę

rozmna

ż

aj

ą

. Pokrywaj

ą

one swe siedliska grubym, stale

narastaj

ą

cym ko

ż

uchem nas

ą

czonym wod

ą

. Jednocze

ś

nie dolne

cz

ęś

ci ro

ś

lin obumieraj

ą

i w wysyconym wod

ą

, pozbawionym tlenu

ś

rodowisku, przy udziale grzybów i bakterii, ulegaj

ą

powolnemu

rozkładowi. Powstaje z nich torf - masa w ró

ż

nym stopniu

rozło

ż

onych cz

ęś

ci ro

ś

lin, wysycona szczególnymi zwi

ą

zkami

organicznymi i mineralnymi (tzw. humusem), o kwa

ś

nym odczynie,

wi

ążą

ca du

ż

e ilo

ś

ci wody.

CO WARTO ZAPAMI

Ę

TA

Ć

!

• Gametofity torfowców maj

ą

zdolno

ść

nieograniczonego wzrostu.

• Dojrzałe gametofity torfowców nie maj

ą

chwytników ani tkanek przewodz

ą

cych.

• Torfowce maj

ą

du

żą

zdolno

ść

magazynowania wody dzi

ę

ki obecno

ś

ci

komórek wodono

ś

nych w li

ś

ciach i na

łodydze.

• Dzi

ę

ki torfowcom powstały niezwykłe

formacje ro

ś

linne zwane torfowiskami.

• Torf wykorzystywany jest ponadto w ogrodnictwie jako

dodatek spulchniaj

ą

cy ziemi

ę

, w lecznictwie -jako tzw.

borowina oraz do wyrobu leków; wyci

ą

gi z torfu s

ą

tak

ż

e

podstawowym składnikiem niektórych kosmetyków.

• Torf ma wła

ś

ciwo

ś

ci konserwuj

ą

ce. Wiele znalezisk

archeologicznych miało miejsce na terenach dawnych
lub jeszcze istniej

ą

cych torfowisk, gdzie w bardzo

specyficznych warunkach, przy braku tlenu, w obecno

ś

ci

kwasów organicznych, zachowały si

ę

niemal nie

naruszone ciała zwierz

ą

t i ludzi z dawnych epok.

Pokłady torfu kryły m.in. gród w Biskupinie (Kujawy) -
niezwykły archeologiczny wizerunek codziennego

ż

ycia

ludzi sprzed ponad 2,5 tysi

ą

ca lat.

MCHY WŁA

Ś

CIWE czyli

PR

Ą

TNIKOWCE

Pr

ą

tniki (mchy wła

ś

ciwe) s

ą

mchami najcz

ęś

ciej

spotykanymi w

ś

ród ro

ś

lin dna lasu

• Gametofit pr

ą

tników składa si

ę

z ulistnionej łody

ż

ki i

chwytników. Wzdłu

ż

, zbudowanych z jednej warstwy

komórek, blaszek li

ś

ci biegnie zwykle pasmo kilku

warstw komórek, zwane

ż

ebrem lub nerwem.

• Stanowi ono tkank

ę

przewodz

ą

c

ą

li

ś

cia, nie ł

ą

cz

ą

c

ą

si

ę

jednak z wi

ą

zk

ą

przewodz

ą

c

ą

łodygi. Sporofit ma dobrze

wykształcon

ą

set

ę

, zaopatrzon

ą

w wi

ą

zki przewodz

ą

ce,

rozwijaj

ą

c

ą

si

ę

na długo przed wykształceniem si

ę

zarodni. Zarodnia, wyniesiona wysoko nad gametofit, ma
stosunkowo zło

ż

on

ą

budow

ę

wewn

ę

trzn

ą

. Otwiera si

ę

wieczkiem.

• Z zarodnika kiełkuje nitkowaty, wielokomórkowy spl

ą

tek.

Daje on pocz

ą

tek wielu ulistnionym łody

ż

kom.

CO WARTO ZAPAMI

Ę

TA

Ć

!

• Gametofit mchów wła

ś

ciwych zró

ż

nicowany jest

na łody

ż

k

ę

, li

ś

cie i chwytniki. W jego budowie

anatomicznej mo

ż

na wyró

ż

ni

ć

prymitywne tkanki

przewodz

ą

ce.

• Blaszki li

ś

ci pr

ą

tników maj

ą ż

ebro (nerw

ś

rodkowy) - charakterystyczne zgrubienie

powstałe z tkanki przewodz

ą

cej.

• Mchy wła

ś

ciwe s

ą

głównym składnikiem warstwy

mszystej dna lasów i jednym z elementów
warunkuj

ą

cych równowag

ę

ekologiczn

ą

tych

zbiorowisk.

Pr

ą

tniki i lasy

•

Pr

ą

tniki wyst

ę

puj

ą

w wielu ró

ż

norodnych siedliskach. Mo

ż

na je

spotka

ć

na nagich skałach, korze drzew (w krajach tropikalnych

nawet na li

ś

ciach), porastaj

ą

betonowe chodniki i eternitowe

pokrycia dachów. S

ą

jednymi z pionierskich ro

ś

lin zasiedlaj

ą

cych,

wykorzystuj

ą

cych i przekształcaj

ą

cych nieprzyjazne dla ro

ś

lin

wy

ż

szych

ś

rodowiska. Rosn

ą

tak

ż

e w wodzie, zarówno bie

żą

cej, jak

i stoj

ą

cej. Nie ma ich jedynie w morzach, a na terenach zasolonych

wyst

ę

puj

ą

niezwykle rzadko.

•

Najcz

ęś

ciej jednak mchy wła

ś

ciwe spotka

ć

mo

ż

na w najni

ż

szym

pi

ę

trze lasów iglastych i (w mniejszym stopniu) li

ś

ciastych, gdzie

buduj

ą

tzw. warstw

ę

mszyst

ą

. Rola mchów w

ż

yciu lasu jest

ogromna - magazynuj

ą

one w swych darniach wod

ę

, przyczyniaj

ą

c

si

ę

do powstania specyficznego le

ś

nego mikroklimatu, niezb

ę

dnego

do funkcjonowania tych olbrzymich, niezwykle zło

ż

onych formacji

ro

ś

linnych. Zatrzymuj

ą

c wod

ę

le

ś

ne mchy sprawiaj

ą

,

ż

e nawet po

długotrwałych, intensywnych opadach nie spływa ona natychmiast
do rzek, lecz przesi

ą

ka do nich stopniowo - poziom wód nie podnosi

si

ę

wówczas tak szybko, niknie gro

ź

ba gwałtownych powodzi.

Warstwa mchów i butwiej

ą

cej

ś

ciółki stanowi te

ż ś

rodowisko

ż

ycia

olbrzymiej liczby pierwotniaków, grzybów oraz zwierz

ą

t

bezkr

ę

gowych (np. wrotków, nicieni, ró

ż

nych stawonogów czy

ś

limaków) i drobnych kr

ę

gowców (np.

ż

ab, jaszczurek, gryzoni).

Uzupełnij tabel

ę

• Wytłumacz znaczenie terminu „retencja”

• Oce

ń

, w jaki sposób wpływa na klimat

osuszanie bagien i torfowisk

• Scharakteryzuj rodzaje torfowisk

• Opisz jednym zdaniem funkcj

ę

ka

ż

dej z

poni

ż

szych struktur:

• Seta-
• Chwytniki-
• Oz

ę

bnia-

• Listki-
• Hydroidy-
• Leptoidy-
• Spr

ęż

yce-