484

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

1. P

ANHISPANIZM

I

HISPANOAMERYKANIZM

W latach 20. wieku XIX imperium hiszpañskie w Ameryce rozpad³o siê

po 300 latach istnienia. Hiszpania by³a wówczas pañstwem pogr¹¿onym w g³ê-

bokim kryzysie, o coraz s³abszej pozycji w europejskich i globalnych stosun-

kach miêdzynarodowych. Nieudolny Ferdynand VII, który po klêsce Napole-

ona powróci³ na tron hiszpañski, usi³owa³ wprawdzie nak³oniæ pañstwa Œwiê-

tego Przymierza do st³umienia rewolucji niepodleg³oœciowej w Hispanoame-

ryce, ale pomocy ostatecznie nie otrzyma³.

Tak wiêc proces emancypacji Ameryki hiszpañskiej powitany zosta³ w Ma-

drycie wrogo. Tak¿e niepodleg³a Ameryka £aciñska d³ugo nie przejawia³a chêci

do nawi¹zania bli¿szych stosunków ze sw¹ by³¹ metropoli¹ kolonialn¹, z po-

dejrzliwoœci¹ patrz¹c na politykê dworu madryckiego. Jeszcze bowiem w la-

tach 60. wieku XIX Hiszpania wydawa³a siê nie do koñca pogodzona z utrat¹

swego zamorskiego imperium. Œwiadczy³a o tym, podjêta w 1861 r. wraz z An-

gli¹ i Francj¹, interwencja zbrojna w Meksyku czy te¿ próba rekonkwisty Do-

minikany w latach 1861–1865. Przez pewien czas Hiszpania okupowa³a te¿

peruwiañskie wyspy Chincha, a przez ca³y XIX wiek z uporem broni³a swego

panowania na Kubie i Puerto Rico.

Oficjalna Hiszpania bardzo wiêc oddali³a siê w XIX wieku od Ameryki

£aciñskiej i nie przywi¹zywa³a wiêkszego znaczenia do stosunków politycz-

nych i gospodarczych z 17 pañstwami utworzonymi na terytorium jej dawnej

kolonii

1

.

Nie oznacza³o to jednak, i¿ wiêzi zosta³y zupe³nie przerwane. Hisz-

pania, mimo i¿ nigdy nie og³osi³a deklaracji aprobuj¹cej niepodleg³oœæ Ame-

ryki £aciñskiej, stopniowo nawi¹zywa³a stosunki z poszczególnymi pañstwa-

mi i utrzymywa³a z nimi niewielk¹ wymianê handlow¹

2

.

1

Kolejne dwa pañstwa hiszpañskojêzyczne w Ameryce pojawi³y siê ju¿ na pocz¹tku wie-

ku XX: Kuba w 1902 r. i Panama w 1903 r.

2

NajpóŸniej Hiszpania ustanowi³a stosunki dyplomatyczne z Hondurasem, bo dopiero

w 1894 r.

485

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

Znacznie g³êbsze zainteresowanie Ameryk¹ £aciñsk¹ przejawia³y ko³a in-

telektualne i niektóre krêgi spo³eczne. W 1885 r. pojawi³a siê organizacja spo-

³eczna pod nazw¹ Unión Iberoamericana, a wydawane w Madrycie czasopi-

smo pt. „La América. Crónicas hispanoamericanas” rozwija³o na swych ³a-

mach koncepcjê panhispanizmu, który mia³ byæ odpowiedzi¹ na rodz¹cy siê

wówczas ruch panamerykañski. Dowodzono wiêc, i¿ Ameryka £aciñska jest

emanacj¹ kultury i cywilizacji hiszpañskiej, a wiêc to nie Stany Zjednoczone,

a Hiszpania powinna obj¹æ opiek¹ jej narody.

Prawdziwym wstrz¹sem dla Hiszpanii okaza³a siê wojna 1898 r. ze Stana-

mi Zjednoczonymi i utrata w jej wyniku resztek kolonii amerykañskich: Kuby

i Puerto Rico. W wielkiej dyskusji, która siê wówczas wywi¹za³a, podkreœlano

ostatecznie upadek hiszpañskiej mocarstwowoœci. Gorzka refleksja nad sta-

nem pañstwa i spo³eczeñstwa zrodzi³a g³oœny ruch intelektualny, zwany re-

generacjonizmem, który wzywa³ do odnowy i modernizacji narodowej. Wte-

dy te¿ pojawi³y siê pierwsze zrêby pojêcia hispanoamerykanizmu, a wiêc

koncepcji zrodzonej z nostalgii za wspania³¹ przesz³oœci¹, która mia³a uspra-

wiedliwiaæ specjalne miejsce Hiszpanii wœród narodów mówi¹cych tych sa-

mym jêzykiem. Jak pisze Antonio Niño Rodriguez:

Pocz¹tkowo celem hispanoamerykanizmu by³o przezwyciê¿enie pesymizmu

narodowego, który parali¿owa³ wolê, ukazanie nowych mo¿liwoœci dzia³ania

wszystkich krêgów spo³eczeñstwa w realizacji celu prawdziwie patriotycznego

i odzyskanie w ten sposób utraconego presti¿u miêdzynarodowego. Nie zak³a-

dano wówczas powo³ania jakiegoœ typu zwi¹zku politycznego z republikami

latynoamerykañskimi w formie konfederacji, superpañstwa czy imperium

3

.

Hispanoamerykanizm w zamyœle intelektualistów okresu regeneracjoni-

zmu pierwotnie ogranicza³ siê do postulatu przywrócenia specjalnej wiêzi du-

chowej narodów po obu stronach Atlantyku, przerwanych w wieku XIX.

Podstaw¹ tych d¹¿eñ mia³a byæ przede wszystkim wspólna to¿samoœæ kulturo-

wa. Wskazywano wiêc, i¿ Hiszpanii nie mo¿na zrozumieæ bez Hispanoameryki

i vice versa. By³ to wiêc ruch, który broni³ jednoœci œwiata hiszpañskiego, wspól-

nego pochodzenia, religii i jêzyka i promowa³ odrêbn¹ integralnoœæ kulturow¹

4

.

Celestino de Arenal zauwa¿a, i¿ ju¿ w tym wczesnym hispanoamerykani-

zmie wystêpowa³a pewna doza pretensji do przejêcia przez Hiszpaniê „opieki

moralnej i duchowej w celu odtworzenia jednoœci œwiata hiszpañskiego”. Wi-

daæ by³o te¿ nadal tendencjê do przeciwstawiania hispanoamerykanizmu –

3

A. Niño Rodriguez, Hispanoamericanismo, Regeneración y defensa del prestigio na-

cional (1898–1931), w: P. Perez Herrero, N. Tabanera (red.), España–America Latina: Un siglo

de politicas culturales, Madrid 1993, s. 19.

4

C. de Arenal, Politica exterior de España hacia Iberoamerica, Madrid 1994, s. 21.

486

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

panamerykanizmowi lansowanemu przez USA, jak i ruchowi latynoamery-

kañskiemu, któremu w drugiej po³owie XIX wieku patronowa³a Francja.

5

Koncepcja hispanoamerykanizmu w wydaniu liberalnych intelektualistów

okresu regeneracjonizmu nie mia³a wiêkszego wp³ywu na politykê zagranicz-

n¹ Hiszpanii – nadal biern¹ i nieskuteczn¹ w budowaniu nowych wiêzi z Ame-

ryk¹ £aciñsk¹. Do pewnego o¿ywienia wzajemnych kontaktów i zwiêkszenia

handlu dosz³o w latach I wojny œwiatowej, kiedy zarówno Hiszpania, jak i pañ-

stwa latynoamerykañskie przyjê³y podobn¹ politykê neutralnoœci.

Dopiero jednak w latach dyktatury gen. Miguela Primo de Rivery (1923-

–1931) kwestia iberoamerykañska zosta³a umieszczona wysoko w prioryte-

tach polityki zagranicznej pañstwa. Zak³adano, ¿e Hiszpania mo¿e odgrywaæ

rolê lidera tej grupy narodów, co wzmocni wreszcie jej pozycjê w œwiecie.

Nast¹pi³y wiêc istotne zmiany w strukturze ówczesnego MSZ, poszerzono

znacznie przedstawicielstwa dyplomatyczne w pañstwach latynoamerykañ-

skich, a w 1929 r. zorganizowano w Sewilli wielk¹ Wystawê Iberoamerykañ-

sk¹. Równoczeœnie hispanoamerykanizm, który przecie¿ w swych pocz¹tkach

lansowany by³ przez przedstawicieli si³ liberalnych, zacz¹³ w czasach dyktatu-

ry Primo de Rivery nabieraæ nowych znaczeñ.

Teraz przejmowa³y go g³ównie si³y reakcyjne, imperialistyczne i ultranacjonali-

styczne, czemu towarzyszy³o umacnianie siê ruchów ideowych typu faszystow-

skiego, bliskich wzorom w³oskim i niemieckim. Zwi¹zki miêdzy polityk¹ zagra-

niczn¹ Primo de Rivery i faszystowskich W³och by³y oczywiste, a Mussolini

liczy³ nawet na wykorzystanie Hiszpanii dla swej ekspansji ideowej w Ameryce

£aciñskiej

6

.

Do nasilania siê wzajemnych zwi¹zków przyczynia³a siê tak¿e rosn¹ca na

prze³omie wieków emigracja Hiszpanów do Ameryki £aciñskiej. Lidia Mular-

ska-Andziak, powo³uj¹c siê na badania J.C. Pereiry Castañerasa i A. Cervantesa

Conejo, podaje, i¿ w okresie 1882–1930 w Ameryce £aciñskiej osiedli³o siê

3 494 229 Hiszpanów

7

.

Po ustanowieniu w 1931 roku tzw. II Republiki

8

powró-

5

Ibidem.

6

Ibidem, s. 24. Por. te¿: J. Plá, La misión internacional de la raza hispánica, Madrid

1928; G. Palomares Lerma, Mussolini y Primo de Rivera, Política exterior de dos dictaduras,

Madrid 1989.

7

L. Mularska-Andziak, Dyktatura genera³a Primo de Rivery a hiszpañskie tradycje im-

perialne 1923–1930, Pu³tusk–Warszawa 1999, s. 208; J.C. Pereira Castañares, A. Cervantes

Conejo, Las relaciones diplomáticas entre España y América, Madrid 1992. Por. te¿: F.B. Pike,

Hispanismo 1898–1936. Spanish Conservatives and Liberals and Their Relations with Spanish

America, Notre Dame, London 1971.

8

I Republika istnia³a od 11 lutego 1873 r. do 14 stycznia 1875 r., kiedy na tronie hiszpañ-

skim zasiad³ Alfons XII. Po wyborach municypalnych 12 kwietnia 1931 r., w których zwyciê¿y-

li republikanie i socjaliœci i opuszczeniu kraju przez króla Alfonsa XIII, Hiszpania sta³a siê

II Republik¹.

487

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

cono do pierwotnego rozumienia hispanoamerykanizmu jako drogi do odnowie-

nia duchowych i kulturowych wiêzi z Latynoameryk¹. 7 wrzeœnia 1931 r. Hisz-

pania, wraz z czterema innymi pañstwami, z³o¿y³a w Sekretariacie Ligi Naro-

dów wniosek o przyjêcie Meksyku do tej organizacji. Dziêki temu ju¿ 12 wrze-

œnia tego roku Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów przyjê³o jednog³oœnie Mek-

syk na swego cz³onka. Kiedy zaœ w lipcu 1936 r. wybuch³a rebelia gen. F. Franco

i rozpoczê³a siê wojna domowa, Meksyk zdecydowanie opowiedzia³ siê za le-

galnym rz¹dem republikañskim w Hiszpanii. By³o to poparcie nie tylko moral-

ne, lecz tak¿e materialne, gdy¿ jeszcze w 1936 r. wys³ano z portu Veracruz do

Hiszpanii, na proœbê rz¹du republikañskiego, 20 tys. karabinów i 20 mln naboi

9

.

Prezydent Lazaro Cárdenas pisa³ wówczas:

Pewne narody Europy u¿ywaj¹ obecnie okreœlenia „nieinterwencja”, aby ukry-

waæ swój brak pomocy dla legalnie utworzonego rz¹du hiszpañskiego. Meksyk

nie mo¿e przyj¹æ podobnego kryterium, gdy¿ brak wspó³pracy z konstytucyjny-

mi w³adzami zaprzyjaŸnionego kraju by³by w praktyce pomoc¹ niebezpoœred-

ni¹ – ale nie mniej efektywn¹ – dla rebeliantów

10

.

Dlatego Meksyk przyj¹³ póŸniej emigrantów hiszpañskich – uczestników

wojny domowej po stronie republikañskiej i stworzy³ im warunki do ¿ycia

u siebie

11

.

Konsekwentnie te¿ przez 40 lat, od 1946 r. do 1976 r., siedmiu ko-

lejnych prezydentów Meksyku nie uznawa³o rz¹du gen. Franco, utrzymywa³o

natomiast oficjalne stosunki dyplomatyczne z republikañskim rz¹dem hisz-

pañskim na uchodŸstwie, maj¹cym sw¹ siedzibê w stolicy Meksyku.

2. W

OKRESIE

FRANKISTOWSKIM

Po zwyciêstwie rebelii frankistowskiej nowe w³adze Hiszpanii siêgnê³y

równie¿ do koncepcji hispanidad, licz¹c, i¿ stanie siê ona przydatna do upo-

wszechnienia idei korporacjonistycznych i profaszystowskich w Ameryce £a-

ciñskiej. Kierunek taki prezentowa³ zw³aszcza ówczesny minister spraw za-

granicznych Ramon Serrano Suñer. Zdawa³ on sobie sprawê, i¿ czêœæ elit poli-

tycznych w Argentynie, Chile czy Boliwii z sympati¹ œledzi poczynania W³och

Mussoliniego i ¿yczliwie wita objêcie rz¹dów przez gen. Franco

12

.

Polityka ta

9

Los Presidentes de México ante la nación 1821–1966, México 1966, t. 4, s. 56.

10

W piœmie z 17 lutego 1937 r. do Isidro Fabeli, przedstawiciela Meksyku w Lidze Naro-

dów, w: I. Fabela, Neutralidad. Estudio histórico, jurídico y político la Sociedad de las Nacio-

nes y el continente americano ante la guerra de 1939–1940, México 1940, s. 261–262.

11

Repatriados de España. Informe sobre excombatientes de España oraz dokumenty Fe-

deración de Organismos de Ayuda a la República Española. Por. W. Dobrzycki, Myœl polityczna

Rewolucji Meksykañskiej, Warszawa 1986, s. 282–284.

12

Nawet w Meksyku w koñcu lat 30. nasili³a siê dzia³alnoœæ organizacji skrajnie prawico-

wych, m.in. paramilitarnych bojówek zwanych Camisas Doradas (Z³ote Koszule).

488

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

nie przynios³a wiêkszych rezultatów, choæ w Argentynie sprzyja³a jej grupa

oficerów z p³k. Juanem Domingo Peronem na czele. Ci w³aœnie oficerowie,

zrzeszeni w konspiracyjnej organizacji GOU (Grupo de Oficiales Unidos), do-

konali w czerwcu 1943 r. zamachu stanu i a¿ do koñca marca 1945 r. wstrzy-

mywali siê przed wypowiedzeniem przez Argentynê wojny pañstwom Osi.

Stany Zjednoczone, zdaj¹c sobie sprawê z niebezpieczeñstwa infiltracji

faszyzmu, ju¿ od po³owy lat 30. robi³y wszystko, aby umocniæ wspó³pracê

z pañstwami regionu w ramach ruchu panamerykañskiego. Sukces polityki do-

brego s¹siedztwa spowodowa³, ¿e Ameryka £aciñska (poza Argentyn¹) stanê-

³a w latach II wojny œwiatowej po stronie USA i uczestniczy³a w kszta³tuj¹-

cym siê stopniowo systemie obrony zachodniej hemisfery

13

.

Po zakoñczeniu wojny, kiedy Hiszpania by³a izolowana na arenie miêdzy-

narodowej i nie zosta³a przyjêta do ONZ, nowy minister spraw zagranicznych

Alberto Martin Artajo czyni³ wielkie wysi³ki, aby oczyœciæ wczesnofranki-

stowsk¹ ideê hispanidad z wszelkich afiliacji faszystowskich. Postêpowa³o to

jednak¿e z trudnoœciami i zwi¹zki z Ameryk¹ £aciñsk¹ przejœciowo os³ab³y.

O Hiszpanii nie zapomnia³ natomiast prezydent Argentyny Perón. Stara³ siê

on usilnie zwalczaæ miêdzynarodowy bojkot frankistowskiej Hiszpanii i nie

zastosowa³ siê do apelu ONZ z 1946 r. o wycofanie ambasadorów z Madrytu.

Udzieli³ te¿ Perón wielkich po¿yczek Hiszpanii na zakup pszenicy i miêsa

w Argentynie, co bardzo u³atwi³o re¿imowi Franco przetrwanie pierwszego,

trudnego okresu po II wojnie œwiatowej. Dlatego te¿ Franco g³osi³, ¿e Perón

jest jego najlepszym na œwiecie przyjacielem i podkreœla³: „To czego nie chcia³

nam daæ Marshall, otrzymaliœmy od Perona”.

Franco zacz¹³ te¿ zabiegaæ o zbli¿enie z pañstwami hispanoamerykañski-

mi, akcentuj¹c wartoœci chrzeœcijañskie i potrzebê tworzenia wspólnego fron-

tu antykomunistycznego. W okresie rozpoczynaj¹cej siê zimnej wojny taka

strategia mog³a te¿ os³abiaæ miêdzynarodow¹ izolacjê Hiszpanii i wskazywaæ

na jej wartoϾ jako potencjalnego sojusznika USA i Zachodu w ramach rywa-

lizacji dwubiegunowej. Wówczas to powróci³a myœl, aby d¹¿yæ do ustanowie-

nia jakiegoœ bardziej formalnego zwi¹zku ponadnarodowego z Ameryk¹ £a-

ciñsk¹. Minister spraw zagranicznych Artajo g³osi³ wiêc:

Musimy powstrzymaæ proces dezintegracji naturalnej wspólnoty narodów hisz-

pañskich; nadszed³ stosowny moment dla budowy konstrukcji ponadnarodo-

wych. Jakie inne ugrupowanie narodów mo¿e dziœ lub w przysz³oœci stwierdziæ,

¿e jest w stanie wytworzyæ najwy¿sz¹ homogenicznoœæ spo³eczn¹, najwy¿sz¹

wspólnotê kulturow¹ i solidarnoœæ polityczn¹ – ponad to, co w³aœnie ma do

zaoferowania hispanoamerykañska i lusoamerykañska wspólnota narodów? Mam

odwagê zapytaæ, czy nie nadszed³ czas, aby wykorzystuj¹c zwi¹zki kulturowe

13

Od 1938 r. funkcjonowa³y Spotkania Konsultacyjne Ministrów Spraw Zagranicznych

Pañstw Amerykañskich; od 1943 r. – Miêdzyamerykañska Rada Obrony; od 1947 r. istnia³ Miê-

dzyamerykañski Traktat o Pomocy Wzajemnej, zwany Traktatem Rio.

489

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

i ekonomiczne, nadaæ formê prawn¹ ugrupowaniu narodów hispanicznych, na

wzór istniej¹cych organizacji, takich jak: Organizacja Pañstw Amerykañskich

(OPA), Liga Arabska itp.

14

Rozwój napiêæ zimnowojennych sprzyja³ frankistowskiej Hiszpanii, gdy¿

jej strategiczne po³o¿enie i sprawdzony antykomunizm stawa³y siê atrakcyjne

dla bloku zachodniego. Ju¿ w koñcu 1948 r. rozpoczê³y siê tajne pertraktacje

wojskowe z USA, a w roku nastêpnym Hiszpania uzyska³a pierwsz¹ po¿yczkê

amerykañsk¹ z Chase National Bank. Rozmowy na temat ewentualnego uczest-

nictwa Hiszpanii w zachodnim systemie bezpieczeñstwa wznowione zosta³y

w styczniu 1951 r., a 16–17 lipca tego roku amerykañski admira³ Forrest Sher-

man omawia³ z gen. Franco sprawê stworzenia na terenie tego pañstwa baz

wojskowych USA. Zakoñczone sukcesem rozmowy (choæ bez podpisania jesz-

cze stosownego dokumentu) gen. Franco komentowa³: „Hiszpania lepiej ni¿

jakikolwiek inny kraj wie, co oznacza komunizm i potrafi z nim walczyæ”.

Wreszcie 26 wrzeœnia 1953 r. USA i Hiszpania podpisa³y tzw. Pakty Madryc-

kie. Sk³ada³y siê na nie trzy odrêbne porozumienia: Porozumienie obronne

(The Defense Agreement); Porozumienie o pomocy gospodarczej (The Eco-

nomic Aid Agreement) oraz Porozumienie o wzajemnej pomocy wojskowej

(The Mutual Defense Assistance Agreement)

15

.

Równie¿ Zgromadzenie Ogól-

ne ONZ uchwali³o 4 listopada 1950 r. rezolucjê 386 (V), przy poparciu USA

i wiêkszoœci pañstw latynoamerykañskich, zezwalaj¹c¹ na powrót ambasado-

rów do Madrytu i cz³onkostwo Hiszpanii w organizacjach wyspecjalizowa-

nych systemu NZ. Hiszpania mog³a wiêc przyst¹piæ m.in. do FAO i UNESCO,

natomiast oficjalne cz³onkostwo w ONZ uzyska³a w grudniu 1955 roku

16

.

Wszystko to wp³ywa³o na wzrost zaufania do Hiszpanii w Ameryce £aciñ-

skiej – z wyj¹tkiem Meksyku, który zajmowa³ nieprzejednanie wrogie stano-

wisko wobec frankizmu i Gwatemali, gdzie w latach 1944–1954 trwa³a libe-

ralno-lewicowa rewolucja. Zwiêkszy³o siê ono jeszcze, kiedy w latach 1958-

–1969 Hiszpania podpisa³a z 11 pañstwami latynoamerykañskimi traktaty o po-

dwójnym obywatelstwie

17

.

14

Hacía la Comunidad Hispánica de Naciones. Discursos de Martín Artajo desde 1946

hasta 1955, Madrid 1956, s. 98, za: G. Bernatowicz-Bierut, G³ówne kierunki polityki Hiszpanii

w Trzecim Œwiecie (Ameryka £aciñska i kraje arabskie), Warszawa 1984 (na prawach rêkopisu),

s. 25. Por. tak¿e: A.M. Artajo, La política internacional de España en 1945–1961, Madrid

1950; A.P. Whitaker, Spain and Defence of the West, New York 1961.

15

Spain–United States: U.S. – Spanish Defence Agreement. Spanish Grant of Air and Naval

Bases. U.S. Military and Economic Aid to Spain, Keesing’s Contemporary Archives 1953, s. 1315.

Por. te¿: Defence Agreement between the United States and Spain. Signed at Madrid, September

26, 1953. Documents on American Foreign Relations 1953, New York 1961, s. 283–285.

16

M. Espada Burgos, Franquismo y política exterior, Madrid 1987, s. 174–175, 188.

17

Traktaty takie podpisano z: Chile (1958), Peru i Paragwajem (1959), Nikaragu¹, Gwate-

mal¹ i Boliwi¹ (1961), Ekwadorem i Kostaryk¹ (1964), Hondurasem (1966), Dominikan¹ (1968)

i Argentyn¹ (1969); por. G. Bernatowicz-Bierut, op. cit., s. 26.

490

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

Na pocz¹tku lat 50., jeszcze w czasach ministra Artajo (sprawowa³ swój

urz¹d do lutego 1957 r.), Hiszpania forsowa³a pomys³ powo³ania – wraz z Fran-

cj¹, W³ochami, Portugali¹ oraz krajami latynoamerykañskimi – wspólnoty ³a-

ciñskiej. Pierwszy kongres w tej sprawie mia³ miejsce w paŸdzierniku 1951 r.

Na drugim, obraduj¹cym w Madrycie w maju 1954 r., opracowano nawet Kon-

wencjê konstytucyjn¹ Zwi¹zku £aciñskiego (Convenio Costitutivo de la Unión

Latina) skierowan¹ do wszystkich pañstw jêzyka i kultury ³aciñskiej. Inicjaty-

wa ta po pewnym czasie zosta³a porzucona na rzecz idei neo-hispanidad, któ-

ra k³ad³a nacisk na budowê zwi¹zków z bratnimi krajami latynoskimi przede

wszystkim w dziedzinie kultury i gospodarki. Wtedy te¿ nasta³ czas stopnio-

wej dezideologizacji polityki zagranicznej Hiszpanii, a wiêc ³agodzenia ostre-

go dotychczas antykomunizmu na rzecz szukania podejœcia bardziej pragma-

tycznego w stosunkach z krajami hispanoamerykañskimi.

Najlepiej œwiadczy³a o tym polityka Hiszpanii wobec komunistycznej

Kuby. Ju¿ w styczniu 1959 r. uzna³a rz¹d rewolucyjny na Wyspie i mimo co-

raz wiêkszego krytycyzmu wobec powi¹zañ Kuby z obozem komunistycz-

nym, oficjalne stosunki utrzymano a¿ do koñca ery frankistowskiej. Nie prze-

szkodzi³y temu ró¿ne napiêcia, do których wielokrotnie dochodzi³o. M.in.

w 1961 r. Castro oskar¿y³ Koœció³ katolicki na Kubie o wrogoœæ do rewolu-

cji i „systematyczne prowokacje” ze strony ksiê¿y, którzy w wiêkszoœci po-

chodzili z Hiszpanii. W wyniku napastliwej kampanii propagandowej do-

browolnie wyjecha³o z Kuby oko³o 150 ksiê¿y hiszpañskich, a nastêpnie oko³o

100 dalszych oficjalnie wysiedlono. Castro poleci³ tak¿e zamkn¹æ zwi¹zane

z Hiszpani¹ oœrodki Hogar Asturiano i Centro Gallego. Zaraz jednak w³adze

kubañskie udzieli³y hiszpañskim liniom lotniczym IBERIA (jako jedynym

z pañstw zachodnich) zgody na utrzymywanie sta³ego po³¹czenia z Wysp¹.

PóŸniej podpisano nowe porozumienia komunikacyjne, turystyczne, finan-

sowe i handlowe. Jak twierdz¹ J.C. Pereira i A. Cervantes, w okresie franki-

stowskim Hiszpania podpisa³a z tym pañstwem 37 porozumieñ, a wiêc wiê-

cej ni¿ z jakimkolwiek innym krajem latynoamerykañskim

18

.

Pragmatyczne

stosunki z Kub¹ dyktator Franco traktowa³ jako przejaw utrzymywania wiê-

zi ze spo³ecznoœci¹ hiszpañsk¹ na Wyspie oraz demonstracjê autonomii wo-

bec polityki USA.

W latach 70. Hiszpania ¿ywiej zainteresowa³a siê wspó³dzia³aniem z ró¿-

nymi organizacjami latynoamerykañskimi i miêdzyamerykañskimi. W maju

1967 r. podpisano w Madrycie Porozumienie o wspó³pracy z Organizacj¹

Pañstw Amerykañskich, a w 1972 r. Hiszpania uzyska³a status sta³ego obser-

watora OPA. Ju¿ w marcu 1965 r. rz¹d hiszpañski przekaza³ Miêdzyamerykañ-

skiemu Bankowi Rozwoju 20 mln USD, a póŸniej wielokrotnie wspiera³ pro-

gramy rozwojowe i socjalne tej g³ównej instytucji finansowej systemu miê-

18

J.C. Pereira, A. Cervantes, op. cit., s. 135.

491

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

dzyamerykañskiego

19

.

Od 1955 r. Hiszpania uczestniczy³a w pracach CEPALu

20

,

a póŸniej wykazywa³a ¿ywe zainteresowanie rozpoczêtymi w latach 60. proce-

sami integracji gospodarczej w Ameryce £aciñskiej. W trakcie V sesji Stowa-

rzyszenia Handlu Iberoamerykañskiego i Filipiñskiego (Asamblea de Comer-

cio Iberoamericano y Filipino), obraduj¹cego w Buenos Aires (w paŸdzierni-

ku 1971 r.) szeroko rozwa¿ano mo¿liwoœæ przyst¹pienia Hiszpanii do ALALC

21

.

W maju 1973 r. Madryt sta³ siê gospodarzem Iberoamerykañskiej Konferencji

Ministrów Planowania i Rozwoju. W tym samym roku rz¹d hiszpañski udzie-

li³ 10 mln USD kredytu Andyjskiej Korporacji Rozwoju, a nastêpnie dopro-

wadzi³ do powo³ania sta³ej Komisji Mieszanej Hiszpañsko-Andyjskiej.

Znacznie wiêksze osi¹gniêcia w³adze frankistowskie notowa³y jednak na

polu wspó³pracy kulturalnej z Ameryk¹ £aciñsk¹. Zajmowa³ siê tym utworzo-

ny 31 grudnia 1945 r. Instytut Kultury Hiszpañskiej, który prowadzi³ ponad

30 filii w pañstwach tego regionu (m.in. 6 w Argentynie i 3 w Meksyku). In-

stytut u³atwia³ zw³aszcza studia m³odzie¿y latynoamerykañskiej w Hiszpanii

22

.

Przyk³adowo: w 1962 r. studiowa³o w Hiszpanii 3126 studentów z Ameryki

£aciñskiej, a w 1970 r. ju¿ 5624. W sumie, w ostatnich trzech dekadach fran-

kizmu studiowa³o oko³o 30 tys. pochodz¹cych stamt¹d studentów, z czego po-

nad 4 tys. by³o stypendystami rz¹du hiszpañskiego

23

.

3. W

KIERUNKU

NOWEGO

PARTNERSTWA

Po œmierci gen. Franco w 1975 r. i rozpoczêciu procesu transformacji de-

mokratycznej ukszta³towa³y siê trzy g³ówne kierunki hiszpañskiej polityki za-

granicznej: europejski, œródziemnomorski i iberoamerykañski. W kszta³towa-

niu polityki iberoamerykañskiej szczególn¹ rolê odgrywa³ król Juan Carlos I,

zgodnie zreszt¹ z uprawnieniami, jakie przyznaje mu konstytucja z 1978 roku

24

.

19

D. Tussie, The Inter-American Development Bank, Lynne Rienner Publishers, b.m.w.

1955, s. 25 oraz rozdzia³: Miêdzyamerykañski Bank Rozwoju, w: W. Dobrzycki, System miêdzy-

amerykañski, Warszawa 2002, s. 134–139.

20

Comisión Económica para América Latina, CEPAL – Komisja Ekonomiczna ds. Ame-

ryki £aciñskiej powo³ana zosta³a 25 lutego 1948 r.

21

Asociación Latinoamericana de Libre Comercio, ALALC – Latynoamerykañskie Sto-

warzyszenie Wolnego Handlu; powsta³o 18 lutego 1960 r. W czerwcu 1980 r. przekszta³cone

zosta³o w Stowarzyszenie Integracji Latynoamerykañskiej (Asociación Latinoamericana de In-

tegración – ALADI).

22

Instytut Kultury Hiszpañskiej przekszta³cono 27 sierpnia 1977 r. w Iberoamerykañskie

Centrum Wspó³pracy (Centro Iberoamericano de Cooperación), a nastêpnie 11 paŸdziernika

1979 r. w istniej¹cy do dziœ Instytut Wspó³pracy Iberoamerykañskiej (Instituto de Cooperación

Iberoamericana).

23

G. Bernatowicz-Bierut podaje, i¿ w latach 70. spoœród hiszpañskich stypendystów re-

krutowa³o siê 30 ministrów i 23 rektorów szkó³ wy¿szych w Ameryce £aciñskiej, op. cit., s. 33.

24

Art. 56 § 1 konstytucji g³osi: „Król jest Szefem Pañstwa, symbolem jednoœci i trwa³oœci,

arbitrem i moderatorem funkcjonowania instytucji; jest te¿ najwy¿szym reprezentantem Pañ-

492

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

Od pierwszego swego wyst¹pienia jako g³owy pañstwa 22 listopada 1975 r.,

król stale nawi¹zywa³ do trzech Ÿróde³ kszta³tuj¹cych wspólnotê iberoamery-

kañsk¹: historii, jêzyka i kultury. W nowych warunkach transformacji demo-

kratycznej polityka wobec narodów iberoamerykañskich mia³a zostaæ oparta

na piêciu zasadach: wspó³zale¿noœci, wiarygodnoœci, ci¹g³oœci, nieingerencji

(niedyskryminacji), wspólnoty.

O zasadzie wspó³zale¿noœci mówi³ król Juan Carlos w Kongresie Naro-

dowym Wenezueli 9 wrzeœnia 1977 r.:

Stosunki Hiszpanii z Iberoameryk¹, bardziej ni¿ z jakimkolwiek innym regio-

nem œwiata, wymagaj¹ oparcia ich na zasadzie wspó³zale¿noœci. Dziêki temu

ró¿ne aspekty stosunków wzajemnych – polityczne, ekonomiczne i kulturalne,

bêd¹ siê przenikaæ w taki sposób, i¿ wzmocnienie jednego z nich bêdzie dzia³a-

³o stymuluj¹co na pozosta³e

25

.

Zasada wiarygodnoœci zak³ada³a, ¿e Hiszpania prowadziæ bêdzie polity-

kê opart¹ na realizmie i pragmatyzmie. „Nasza polityka wobec tego regionu

przestanie byæ deklaratywna i woluntarystyczna, stanie siê natomiast w pe³ni

wiarygodna” – mówi³ król w 1979 r. Niejako uzupe³nieniem tego podejœcia

mia³a byæ kolejna zasada ci¹g³oœci wskazuj¹ca na d¹¿enie do wytrwa³oœci

i doprowadzania uzgodnionych projektów do ostatecznej realizacji. Sformu-

³owanie takiej zasady wynika³o z doœwiadczeñ przesz³oœci pe³nej improwiza-

cji, „s³omianego zapa³u” i zaniechañ.

Zasada nieingerencji podkreœla³a, i¿ iberoamerykañska polityka Hiszpa-

nii wznosiæ siê bêdzie ponad ró¿nice ideologiczne i polityczne. G³oszono wiêc,

¿e miêdzy bratnimi narodami kwestie bie¿¹cej polityki czy odmiennoœci ustro-

jowe nie powinny utrudniaæ wzajemnych stosunków. Oznacza³o to, i¿ wobec

Iberoameryki Hiszpania stosowaæ bêdzie meksykañsk¹ doktrynê Estrady

26

.

Jak

mówi³ bowiem premier Felipe Gonzalez w 1983 r.:

Hiszpania pragnie podtrzymywaæ sta³e i g³êbokie stosunki ze wszystkimi pañ-

stwami na kontynencie iberoamerykañskim. Przerwanie stosunków dyploma-

tycznych z jakimkolwiek krajem jest czêsto gestem elit politycznych, którego

narody nie rozumiej¹… Uwa¿am, i¿ rz¹dy, w³¹cznie z moim rz¹dem, s¹ przej-

œciowe. Narody s¹ natomiast sta³e. Nie chcia³bym wiêc ¿yæ z dala od którego-

kolwiek z narodów kontynentu amerykañskiego

27

.

stwa hiszpañskiego w stosunkach miêdzynarodowych, szczególnie zaœ z narodami tej samej

wspólnoty historycznej…”.

25

C. de Arenal, A. Nájera, España e Iberoamérica: de la Hispanidad a la Comunidad

Iberoamericana de Naciones, Madrid 1989, s. 72.

26

Doktryna og³oszona 27 wrzeœnia 1930 r. przez ministra spraw zagranicznych Genaro

Estradê g³osi³a, i¿ Meksyk nie bêdzie oficjalnie wypowiada³ siê w sprawie uznania rz¹dów.

Tekst w: C. Sepúlveda, Terminología usual en las relaciones internacionales. Derecho interna-

cional público, México 1976, s. 37–38.

27

C.D. Arenal, A. Nájera, op. cit., s. 74.

493

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

Akcentuj¹c zasadê nieingerencji, podkreœlano jednak, ¿e jej stosowanie musi

byæ zgodne z takimi uniwersalnymi wartoœciami, jak wolnoœæ, sprawiedliwoœæ

i pokój, a wspó³czeœnie tak¿e z szacunkiem dla praw cz³owieka i demokracji.

Zasada wspólnoty (principio de comunidad) odwo³ywa³a siê do wiêzów

historycznych, jêzykowych i kulturowych, które zawsze ³¹czy³y Hiszpaniê

z Iberoameryk¹. Jednak¿e budowanie braterskiego zwi¹zku narodów wyma-

ga, jak g³osi³ król Juan Carlos, ostatecznego zaniechania paternalizmu i ten-

dencji hegemonicznych, tak wyraŸnych w przesz³oœci.

Symbolicznym niejako przyk³adem zerwania z przesz³oœci¹ sta³a siê pe³na

normalizacja – po niemal 40 latach przerwy – stosunków z Meksykiem, co

nast¹pi³o 28 marca 1977 r. Od tej pory za jeden z g³ównych kierunków polityki

Hiszpanii wobec Ameryki £aciñskiej uznano wspieranie demokracji i obronê

praw cz³owieka. Jak mówi³ bowiem socjaldemokratyczny premier Felipe Gon-

zalez w Komisji Spraw Zagranicznych Senatu 16 paŸdziernika 1985 r.:

Prawd¹ jest, i¿ nie ma kwestii ideologicznych w stosunkach z kontynentem ibe-

roamerykañskim…, ale nie mogê zaprzeczyæ, i¿ czujê o wiele bli¿sze pokre-

wieñstwo z demokracjami ni¿ z re¿imami, które nie s¹ demokratyczne

28

.

Z tego punktu widzenia, regionem szczególnego zainteresowania Hiszpa-

nii sta³a siê Ameryka Œrodkowa, gdzie tradycyjnie w³adzê sprawowa³y skraj-

nie represyjne dyktatury, co doprowadzi³o w koñcu lat 70. do wybuchu gwa³-

townych konfliktów zbrojnych. Wnikliwy badacz problematyki iberoamery-

kañskiej C. Arenal zauwa¿a, i¿ pocz¹tkowo polityka Hiszpanii wobec konflik-

tów œrodkowoamerykañskich nie by³a koherentna i konsekwentna

29

.

W 1978 r.

centroprawicowy rz¹d Adolfa Suareza, wspólnie z socjaldemokratycznym pre-

zydentem Wenezueli Carlosem Andresem Perezem, nalega³, aby Anastasio

Somoza rozpocz¹³ rzeczywisty dialog z opozycj¹. Równoczeœnie jednak a¿ do

koñca dyktatury nikaraguañskiej w lipcu 1979 r., rz¹d hiszpañski dostarcza³

jej broñ. Równie¿ w pierwszej fazie konfliktu salwadorskiego Hiszpania po-

piera³a strategiê prezydenta Reagana, zak³adaj¹c¹ militarne wyeliminowanie

miejscowej guerrilli. Natomiast wobec wojny domowej w Gwatemali stano-

wisko Madrytu, zw³aszcza po zajêciu przez partyzantów w styczniu 1980 r.

ambasady Hiszpanii, by³o pe³ne zrozumienia dla racji walcz¹cej opozycji.

Dopiero po utworzeniu w grudniu 1982 r. rz¹du przez Hiszpañsk¹ Socjali-

styczn¹ Partiê Robotnicz¹ (Partido Socialista Obrero Español – PSOE), poli-

tyka wobec Ameryki Œrodkowej sta³a siê bardziej spójna. Premier F. Gonzalez

w sprawy regionu zaanga¿owa³ siê najpierw jako przewodnicz¹cy powo³ane-

go na pocz¹tku 1980 r. Komitetu Miêdzynarodówki Socjalistycznej dla Obro-

28

Ibidem, s. 52.

29

C. Arenal, op. cit., s. 173. Por. te¿: J. Piñol, España y Latinoamérica: el periodo Juarez

(1976–1980), „Afers Internacionals”, Barcelona 1982, nr 1.

494

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

ny Rewolucji Nikaraguañskiej. Wtedy te¿ ukszta³towa³a siê interpretacja kry-

zysów œrodkowoamerykañskich, która poró¿ni³a Hiszpaniê z USA. Wbrew lan-

sowanej przez administracjê Reagana tezie, i¿ s¹ one przejawem konfliktu

Wschód–Zachód i ¿e inspirowane s¹ przez miêdzynarodowe si³y komunistycz-

ne

30

– Hiszpania uzna³a, i¿ przyczyny kryzysów s¹ strukturalne i le¿¹ w niedo-

rozwoju i braku demokracji. Odrzuci³a wiêc ona d¹¿enie do militarnego roz-

wi¹zania konfliktów w regionie, apeluj¹c o negocjacje i pokojowe porozumie-

nie zwalczaj¹cych siê si³ wewnêtrznych. Rz¹d madrycki dostrzega³ wpraw-

dzie i krytykowa³ coraz wiêksze odstêpstwa przywódców rewolucji sandinow-

skiej od pierwotnie deklarowanych celów, ale te¿ konsekwentnie przeciwsta-

wia³ siê polityce Stanów Zjednoczonych wobec tego kraju. Potêpiano wiêc

zaminowanie przez USA portów nikaraguañskich, faktyczne narzucenie blo-

kady ekonomicznej, aferê Iran–contras, a zw³aszcza wspieranie przez admini-

stracjê Reagana dzia³añ contras

31

.

W Madrycie od samego pocz¹tku powitano te¿ z uznaniem powstanie

w styczniu 1983 r. grupy Contadora. Ju¿ 16 kwietnia 1983 r. Hiszpania og³osi-

³a, wspólnie z Meksykiem, jako pierwsze pañstwo zachodnie, pe³ne poparcie

dla tej inicjatywy. Przedstawiciele Hiszpanii wielokrotnie wnosili problemy

procesu pokojowego w Ameryce Œrodkowej na posiedzenia Rady Europy czy

Parlamentu Europejskiego

32

.

Premier Hiszpanii, wraz z prezydentami Meksy-

ku, Kolumbii i Wenezueli, wzi¹³ bezpoœredni udzia³ w rozwi¹zaniu konfliktu

salwadorskiego, co nast¹pi³o w wyniku podpisania 16 stycznia 1992 r. na zam-

ku w Chapultepec (w m. Meksyk) traktatu pokojowego miêdzy FMLN a rz¹-

dem prezydenta Alfreda Cristianiego

33

.

Podobnie jak w czasach frankistowskich, równie¿ w latach rz¹dów de-

mokratycznych specjalne miejsce w polityce Hiszpanii zajmowa³a Kuba. Pod-

stawy wspó³pracy miêdzy obu pañstwami zosta³y zarysowane w trakcie wizyt:

ministra spraw zagranicznych Kuby Isidora Malmierki w Madrycie w listopa-

dzie 1983 r. i jego odpowiednika, Fernanda Morana na Kubie w styczniu roku

nastêpnego. Decyduj¹ce znaczenie mia³a jednak oficjalna wizyta premiera

30

Patrz m.in.: Report on the National Bipartisan Commision on Central America, New

York 1984 (Raport Komisji Kissingera).

31

J. Piñol, Las relaciones españolas con centroamérica: el periodo de los Gobiernos so-

cialistas (1982–1988), „Afers Internacionals” 1988, nr 14–15. Por. te¿: R.A. Pastor, Condem-

ned to Repetition. The United States and Nikaragua, Princeton University Press 1992, s. 245-

–255; W. Dobrzycki, Stosunki miêdzynarodowe w Ameryce £aciñskiej. Historia i wspó³cze-

snoœæ, Warszawa 2000, s. 334–342.

32

La cooperación interparlamentaria, la promoción de la democracia y los derechos hu-

manos y la búsqueda de la paz y la seguridad, w: Parlamento Europeo, 25 años de cooperación

interparlamentaria entre la Unión Europea y América Latina, Luxemburgo 1999, s. 39–77.

Por. te¿: M. Roitman, La política del PSOE en América Latina, Madrid 1985.

33

Obszerne omówienie procesu pokojowego w Salwadorze w: „Los Angeles Times”

z 17 stycznia 1992 r.

495

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

F. Gonzaleza na Kubie w dniach 8–11 listopada 1986 r. Podpisano wówczas

dwa porozumienia. Pierwsze dotyczy³o uwolnienia 26 wiêŸniów politycznych

pochodzenia hiszpañskiego przetrzymywanych w wiêzieniach kubañskich. Jed-

nym z nich by³ Eloy Gutierrez Menoy, obywatel hiszpañski, od 25 lat wiêziony

na Kubie za krytykowanie re¿imu Castrowskiego. Sprawa Gutierreza Menoya

od wielu lat stanowi³a przedmiot interpelacji rz¹du hiszpañskiego i przyczynê

wielu napiêæ w stosunkach wzajemnych. Drugie porozumienie mówi³o o wy-

p³aceniu przez Kubê odszkodowañ za wyw³aszczone w 1960 r. mienie hisz-

pañskie na Wyspie

34

.

Od pocz¹tku lat 80. pomyœlnie rozwija³y siê równie¿ sto-

sunki gospodarcze. Hiszpania by³a jednym z 8 g³ównych partnerów handlo-

wych Wyspy, a jej udzia³ w handlu Kuby z pañstwami kapitalistycznymi wy-

nosi³ 12–14%

35

.

Bilans handlowy by³ na ogó³ korzystny dla Hiszpanii, gdy¿

eksport dwukrotnie przekracza³ import towarów kubañskich. Dekret rz¹du ku-

bañskiego z 15 lutego 1982 r. umo¿liwi³ tworzenie spó³ek z³o¿onych z pod-

miotów miejscowych i zagranicznych (empresas mixtas). W najszerszym za-

kresie skorzysta³y z tego w³aœnie przedsiêbiorstwa hiszpañskie, które zaczê³y

inwestowaæ na Kubie, zw³aszcza w sektorze turystycznym

36

.

Natomiast g³ówn¹ przyczyn¹ powstaj¹cych ci¹gle napiêæ i sytuacji kon-

fliktowych pozostawa³y problemy nieprzestrzegania demokracji i praw cz³o-

wieka na Kubie. Kiedy wiêc w grudniu 1986 r. odbywa³o siê w Madrycie

IV Spotkanie Szefów Demokratycznych Parlamentów Iberoamerykañskich,

przedstawiciela Kuby na nie nie zaproszono. W odpowiedzi Fidel Castro na-

zwa³ lidera parlamentu hiszpañskiego Felixa Ponsa faszyst¹. W roku nastêp-

nym w prasie madryckiej opublikowany zosta³ raport na temat sytuacji na Kubie,

który m.in. podkreœla³, i¿ re¿im Castro nadal przetrzymuje ponad 1000 wiêŸ-

niów politycznych i gwa³ci prawa cz³owieka. Fidel Castro zacz¹³ wiêc pu-

blicznie krytykowaæ wspierane przez Madryt przygotowania do obchodów piêæ-

setlecia odkrycia Ameryki, ostro eksponuj¹c zbrodnie kolonializmu hiszpañ-

skiego. W marcu 1990 r. premier Gonzalez wraz z prezydentem Wenezueli

C.A. Perezem rozmawiali z F. Castro w stolicy Brazylii z okazji objêcia urzêdu

przez prezydenta Collora de Mello. Namawiali go wówczas do wyraŸnej zmiany

postêpowania wobec opozycji na Wyspie. Z dyktatorem kubañskim spotka³ siê

tak¿e król Juan Carlos w lipcu 1991 r. na I Szczycie Iberoamerykañskim w Gu-

adalajarze (Meksyk). Monarcha hiszpañski poruszy³ wówczas problem oczeki-

wanych przez Hiszpaniê reform politycznych na Wyspie. Z wizyt¹ do Hawany

król siê jednak nie wybra³, mimo i¿ do tego czasu odwiedzi³ ju¿ wszystkie (poza

34

„Boletín Oficial de Estado” z 18 marca 1986 r., nr 67.

35

N. Musia³, Polityka Hiszpanii wobec Kuby w latach 1959–2001, nieopublikowana pra-

ca magisterska pod kierunkiem W. Dobrzyckiego, ISM UW 2001, s. 123.

36

E. Bueno, P. Morcillo, Estrategias empresariales españolas en el mundo interdepen-

diente, „Comercio Exterior” 1986, nr 5, s. 400–408; A. Calderon, R. Casilda, La estretagia de

los bancos españoles en América Latina, „Revista de la CEPAL”, kwiecieñ 2000, s. 71–89.

496

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

Kub¹) pañstwa latynoamerykañskie. Oficjalna wizyta hiszpañskiej pary kró-

lewskiej na Kubie mia³a miejsce dopiero w listopadzie 1999 roku.

4. I

BEROAMERYKAÑSKIE

SPOTKANIA

NA

SZCZYCIE

Wspó³dzia³anie Hiszpanii z bratnimi pañstwami hemisfery zachodniej na-

sili³o siê po 1983 r., kiedy to powo³ano Iberoamerykañsk¹ Konferencjê Naro-

dowych Komisji 500-lecia odkrycia Ameryki. Pierwsza z tych konferencji od-

by³a siê w paŸdzierniku 1983 r. w hiszpañskiej Granadzie, a ostatnia – dzie-

wi¹ta, w meksykañskim Veracruz (maj 1992 r.). Zajmowa³y siê one nie tylko

koordynacj¹ planów miêdzyrz¹dowych i spo³ecznych w zakresie obchodów

wielkiej rocznicy, lecz tak¿e inspirowaniem pog³êbionych studiów nad wspól-

nym dziedzictwem kulturowym. M.in. w ich toku bardzo zaawansowano dys-

kusje nad zg³oszonym przez Argentynê projektem stworzenia Iberoamerykañ-

skiego Systemu Integracji Kulturalnej.

W ci¹gu wielu lat Iberoamerykañskie Konferencje stanowi³y jedyne forum

spotkañ, dialogu i wspó³pracy, integruj¹cym wszystkie bratnie kraje niezale¿-

nie od ich orientacji politycznej i pog³êbiaj¹cym œwiadomoœæ to¿samoœci ibero-

amerykañskiej…

37

.

Pozytywne doœwiadczenia tych spotkañ umo¿liwi³y przejœcie do wy¿szej

formy instytucjonalnej, a mianowicie Iberoamerykañskich Konferencji Sze-

fów Pañstw i Rz¹dów, zwanych w skrócie Szczytami Iberoamerykañskimi.

Pierwsz¹ koncepcjê utworzenia takiego forum przedstawi³ król Hiszpanii pod-

czas wizyty w Meksyku w dniach 9–14 stycznia 1990 r. Z oficjaln¹ inicjatyw¹

wyst¹pi³ jednak prezydent Meksyku Carlos Salinas de Gortari, który korzysta-

j¹c z obrad Grupy Rio w Caracas 11 paŸdziernika 1990 r., zaprosi³ przywód-

ców pañstw iberoamerykañskich do swego kraju

38

.

W wyniku tego w dniach

18–19 lipca 1991 r. odby³o siê w Guadalajarze (Meksyk) I Iberoamerykañskie

Spotkanie na Szczycie z udzia³em szefów pañstw i rz¹dów krajów hispano-

amerykañskich i Brazylii oraz Hiszpanii i Portugalii.

Organizowane corocznie spotkania na szczycie sta³y te¿ g³ówn¹ form¹ ko-

ordynacji politycznej i ustalania wspólnego stanowiska w podstawowych spra-

wach regionalnych i globalnych

39

.

Proces wspó³dzia³ania zosta³ zaawansowa-

37

C. Arenal, op. cit., s. 238.

38

Mecanismo Permanente de Consulta y Concertación Política, Sta³y Mechanizm Konsul-

tacji i Politycznej Koordynacji, zwany Grup¹ Rio lub Grup¹ Oœmiu, istnieje od grudnia 1986 r.;

por. m.in.: S.S. Payoviæ, Concertación política regional en América Latina: el caso del Grupo

de Rio, Belgrado 1996; L. Tomassini (red.), Nuevas formas de concertación regional en Améri-

ca Latina, Buenos Aires 1988.

39

Po I Iberoamerykañskim Spotkaniu na Szczycie w Guadalajarze, nastêpne mia³y miej-

sce: II – w lipcu 1992 r. w Madrycie; III – w lipcu 1993 r. w Salvador, Brazylia; IV – w lipcu

497

H

ISZPANIA

I

A

MERYKA

£

ACIÑSKA

ny w takim stopniu, i¿ coraz czêœciej mówi siê o mo¿liwoœci utworzenia w nie-

dalekiej przysz³oœci formalnej wspólnoty iberoamerykañskiej. M.in. Komisja

Spraw Iberoamerykañskich Senatu Hiszpanii przyjê³a 20 kwietnia 1998 r.

uchwa³ê pt. Iberoamerykañska Wspólnota Narodów – w kierunku konsolidacji

poprzez spotkania na szczycie szefów pañstw i rz¹dów. Przewodnicz¹cy tej

Komisji Luis Fraga uwa¿a, i¿:

Dziœ mo¿emy ju¿ mówiæ o ukszta³towaniu siê w³asnej przestrzeni iberoamery-

kañskiej w ramach ³adu miêdzynarodowego i pog³êbianiu siê wspó³pracy pro-

wadz¹cej do Iberoamerykañskiej Wspólnoty Narodów

40

.

Podstaw¹ wspó³dzia³ania pañstw iberoamerykañskich, wed³ug deklaracji

z Guadalajary, s¹ zasady partnerskiej równoœci, nieinterwencji w sprawy we-

wnêtrzne oraz „poszanowanie swych systemów politycznych i instytucji”

41

.

Równoczeœnie jednak wyraŸnie podkreœlano, i¿ celem pañstw iberoamerykañ-

skich jest budowa demokracji parlamentarnej i przestrzeganie praw cz³owie-

ka. „Nasza wspólnota opiera siê na demokracji, szacunku dla praw cz³owieka

oraz fundamentalnych wolnoœci”. Konkretne zadania formu³owano jednak¿e

na spotkaniach w ten sposób, aby nie wykluczyæ przywódcy Kuby F. Castro.

Mimo to, dochodzi³o na tym tle do napiêæ i kontrowersji, zw³aszcza po 1996 r.,

kiedy nowy premier Hiszpanii José María Aznar dystansowa³ siê od niektó-

rych aspektów polityki swego poprzednika F. Gonzaleza wobec Kuby. M.in.

na VI Spotkaniu w Viña del Mar (1996 r.) Aznar nalega³ na ustalenie definicji

demokracji, której przestrzeganie mia³o byæ warunkiem cz³onkostwa w ugru-

powaniu. Po dyskusji propozycje Aznara zosta³y z³agodzone, dziêki czemu

przyjêta wówczas deklaracja pt. Gobernabilidad para una democracia efi-

ciente y participativa okaza³a siê mo¿liwa do podpisania tak¿e przez F. Castro.

Na IX Szczyt do Hawany (w listopadzie 1999 r.) nie przyjechali jednak

prezydenci Kostaryki, Salwadoru i Nikaragui, domagaj¹c siê uwolnienia wiêŸ-

niów politycznych na Kubie, wœród których znajdowali siê tak¿e obywatele

ich pañstw. Nie przybyli tak¿e prezydenci Chile i Argentyny, którzy chcieli

zaprotestowaæ w ten sposób przeciw polityce Hiszpanii w sprawie ekstradycji

gen. Pinocheta

42

.

Z kolei minister spraw zagranicznych Meksyku Rosario Gre-

1994 r. w Cartagena de Indias, Kolumbia; V – w lipcu 1995 r. w San Carlos de Bariloche,

Argentyna; VI – w paŸdzierniku 1996 r. w Viña del Mar, Chile; VII – w paŸdzierniku 1997 r.

w Isla Margarita, Wenezuela; VIII – w paŸdzierniku 1998 r. w Oporto, Portugalia; IX – w listo-

padzie 1999 r. w Hawanie, Kuba; X – w listopadzie 2000 r. w Panamie, Panama; XI w listopa-

dzie 2001 r. w Limie, Peru; XII – w listopadzie 2002 r. w Santo Domingo, Dominikana.

40

L. Fraga, Las cumbres iberoamericanas, „Política exterior”, Madrid, lipiec–sierpieñ 1998,

s. 151.

41

T. Mallo, L. Ruiz Jimenez (red.), El sistema de Cumbres Iberoamericanas, Madrid 2002,

s. 102.

42

IX Cumbre de la Habana. Se cosolida la comunidad iberoamericana, w: Agencia EFE,

„Anuario Iberoamericano 1999”, Madrid 2000, s. 693–694.

498

W

IES£AW

D

OBRZYCKI

en, towarzysz¹ca prezydentowi swego pañstwa, po przyjeŸdzie do Hawany

spotka³a siê najpierw z Elizardem Sanchezem, przewodnicz¹cym Kubañskie-

go Komitetu Praw Cz³owieka i Porozumienia Narodowego (Comisión Cubana

de Derechos Humanos y Reconciliación Nacional – CCDHNR). Równie¿ pre-

mier hiszpañski J.M. Aznar przyj¹³ w Hawanie grupê czo³owych przywódców

opozycji kubañskiej, a wœród nich E. Sancheza, Osvalda Payê, Gustava Arco-

sa, Raula Riverê, Hectora Palaciosa. Wywo³a³o to irytacjê F. Castro, ale nie

przeszkodzi³o w pracach Spotkania, które m.in. uchwali³o deklaracjê z Hawa-

ny pt. Iberoameryka i miêdzynarodowa sytuacja finansowa w ramach global-

nej ekonomii

43

.

Potêpiono równie¿ utrzymywanie embarga wobec Kuby i wpro-

wadzenie w ¿ycie ustawy Helmsa–Burtona.

Na kolejnym, X Spotkaniu w Panamie (w listopadzie 2000 r.) Kuba – jako

jedyne pañstwo, nie podpisa³a deklaracji potêpiaj¹cej terroryzm ETA. F. Castro

uwa¿a³ bowiem, ¿e trzeba potêpiæ wszelkie formy terroryzmu, tak¿e zagra¿a-

j¹ce Kubie

44

.

Mimo ostrych czêsto kontrowersji instytucjonalizacja wspó³pracy ibero-

amerykañskiej osi¹ga coraz wy¿szy poziom. Na IX Spotkaniu w Hawanie pod-

jêto bowiem decyzje o powo³aniu sta³ego miêdzyrz¹dowego organu wyko-

nawczego ugrupowania, z siedzib¹ w Madrycie, pod nazw¹ Sekretariat Wspó³-

pracy Iberoamerykañskiej (Secretaría de Cooperación Iberoamericana – SECIB).

Wydaje siê, ¿e jest to istotny krok do powo³ania Iberoamerykañskiej Wspól-

noty Narodów.

43

Declaración de la Habana. Iberoamérica y la situación financiera internacional en una

economía globalizada, w: ibidem, s. 699–707.

44

Cuba no firma una declaración contra ETA, w: „Anuario Iberoamericano 2000”, Madrid

2001, s. 693.