J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

1

8.

W

YKŁAD Z ETYKI

III

C.

D

.

I.

Z

AGADNIENIA MORALNOŚCI

I ETYKI STAROśYTNEJ

C.

D

.

A.

D

YLEMATY MORALNE I PROGRAMY

ETYCZNE

EPOKI BEZPOŚREDNIEJ DEMOKRACJI ANTYCZNEJ

(

GRECKIEJ

)

3.

„U

CZNIOWIE SOFISTÓW I

S

OKRATESA

”

–

CZYLI SPOŁECZNIE UWARUNKOWANE ROZWINIĘCIA

NURTÓW GŁÓWNYCH KLASYCZNEJ ETYKI GRECKIEJ

Chociaż sofiści i Sokrates stali na przeciwległym stanowisku

filozoficznym, a szczególnie etycznym, to jednak znaleźli się
filozofowie, którzy próbowali łączyć ich poglądy. Byli to mianowicie
– z jednej strony – cynicy, a z drugiej strony – cyrenaicy. Pod
wpływem Sokratesa, na równi położyli nacisk na etykę, w której
rozwinęli dwie najbardziej skrajne teorie: cynicy – teorię moralizmu,
a cyrenaicy – teorię hedonizmu.

Teorie te odchodziły jednak daleko od sokratyzmu.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

2

3.1

C

YNICYZM

–

ETYKA GRECKIEGO

„

PROLETARIATU

”

C

YNICY

(z gr. iL<\.T [kynidzo] – „udawać psa”, przenośnie:

„żyć jak cynik, tj. w sposób zamierzony nędznie od strony cielesnej”)
należeli na ogół do proletariatu ateńskiego i w swej doktrynie dawali
ideologię

proletariatu,

pozbawionego

wszystkiego,

majątku,

stanowiska.

Od Sokratesa przejęli przeświadczenie, że najważniejszą rzeczą

w życiu są zalety moralne: jedynym dobrem i celem życia jest cnota.
W porównaniu z tym, co najważniejsze, wszystko inne jest obojętne.
Sama wartość moralna wystarcza do szczęścia.

Cynicy sławili cnotę nie dlatego, by nie dbali o zadowolenie.

Przeciwnie, sławili ją, a potępiali dobra zewnętrzne z intencją
hedonistyczną. Dobra te nie dały im zadowolenia, bo ich nie mieli i
tłumaczyli sobie, że nie dałyby także, gdyby je mieli. Należy tedy
zobojętnieć dla wszystkiego poza cnotą; wtedy jest się prawdziwie
wolnym i niezależnym. Cnota, wartość moralna jest obojętnością dla
pozornych dóbr i niezależnością wobec losu. Ludzi, którzy całkowicie
uniezależnili się, cynicy nazywali mędrcami.

Cechą postawy teoretycznej i życiowej cyników było oderwanie

się od tradycji, przyzwyczajeń, konwenansów. Występowali przeciw
wszelkim nierównościom, byli za równouprawnieniem kobiet i
niewolników. Nie uznawali granic państwowych, uważali się za
obywateli świata, „kosmopolitów”. Wielu cyników żyło jako
dobrowolni proletariusze i abnegaci, bez domu i własności. Byli to
dziwacy, obrażający umyślnie opinię publiczną i drwiący sobie z niej.
Gdy zaś pismem zwalczali cywilizację, to czynili to zwykle w stylu
drastycznym i grubiańskim.

Od nich wszelki sposób życia, naigrawający się z opinii, kultury

i powszechnie cenionych dóbr, nazwano „cynizmem”. Zwolennicy
takich postaw z filozofią nie mają już nic wspólnego. Dla określenia
pierwotnej filozofii cyników, wcale nie „cynicznej”, stosuje się zatem
nazwę: „cynicyzm”.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

3

3.2

C

YRENAIZM

(

HEDONIZM

)

–

ETYKA GRECKIEJ

„

ARYSTOKRACJI

”

Określenia: „cyrenaizm”, „cyrenaicy”, wiążą się z faktem

pochodzenia twórcy tego nurtu filozoficznego z Cyreny w Afryce
północnej. Określenie „hedonizm” (od gr. º º*@<Z [hedone] –
„rozkosz, przyjemność, uciecha”) oznacza stanowisko oparte na kulcie
przyjemności, rozkoszy.

Twórca hedonizmu wiódł życie dworaka i światowca. Był

przedstawiany

jako

oportunista

i

serwilista

i

specjalnie

przeciwstawiano jego zachowanie pełnemu godności zachowaniu
samego Sokratesa czy Platona.

Rozumowanie hedoników można streścić następująco: Jedynie

znane są nam bezpośrednio nasze stany bądź przyjemne, bądź przykre,
i to są jedyne ich własności, które dają podstawę, aby między nimi
wybierać. I faktycznie zabiegamy zawsze i tylko o przyjemność, a
unikamy przykrości. Więc przyjemność jest jedynym dobrem, a
przykrość jedynym złem. Stąd nazwa tego stanowiska – hedonizm.

Skrajny hedonizm można streścić następująco: 1) przyjemność

jest jedynym dobrem i jest stanem pozytywnym choć chwilowym, a
przykrość jest jedynym złem; 2) przyjemność jest natury cielesnej i
jest celem życia, należy zatem cieszyć się życiem, każdą chwilą.

* * *

W toku opracowywania zagadnień etycznych, związanych ze

stanowiskiem Sokratesa, należy zatem uwzględnić poglądy etyczne
uczniów sofistów i Sokratesa – tj. cyników i hedoników. O tyle jednak
tylko, o ile różnią się oni w poglądach etycznych od samego
Sokratesa.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

4

B.

D

YLEMATY MORALNE I PROGRAMY ETYCZNE

EPOKI WIELKICH IMPERIÓW STAROśYTNYCH

(

HELLENISTYCZNYCH I RZYMSKIEGO

)

Upadek demokracji bezpośredniej pod koniec IV w.p.n.e.,

właściwej dla większości miast-państw Grecji starożytnej, opartej na
dominacji osobowości ludzkiej, zmienił zasadniczo sytuację
człowieka w zakresie potrzeb podstawowych jego duchowości i
moralności.

Narodziny wielkich imperiów starożytnych, poczynając od

imperium Aleksandra Wielkiego, stworzonego w drugiej połowie IV
w.p.n.e., wtopiło człowieka w ogromne ramy geograficzne, społeczne
i polityczne.

Miejsce umożliwianego przez demokrację bezpośrednią dążenia

człowieka, jako osoby, a więc jako samodzielnego podmiotu, do
doskonalenia swej duchowości i moralności, a nawet do
kształtowania stosunkowo niewielkiego świata politycznego na swą
modłę w ramach miasta-państwa – zajęło dążenie jedynie do
moralnego odnalezienia się człowieka, ale już tylko jako jednostki,
prawie-„rzeczy”, pośród licznych rzesz ludzkich, zaludniających
imperia starożytne.

W imperiach epoki hellenistycznej (III-I w.p.n.e.), powstałych

po rozpadzie monarchii Aleksandra Wielkiego, do głosu doszły w
zakresie

rozwiązywania

podstawowych

problemów

moralno-

etycznych nowe nurty filozoficzne, w szczególności:

–

stoicyzm

(od greckiego słowa: FJT^i`H [stoikos] –

„pochodzący z kolumnady, krużganku lub portyku”; chodzi o to, że
założyciele stoicyzmu głosili swe nauki w Krużganku Barwnym {po
grecku: º FJ@ º B@i\8 [he stoa he poikile]} na ateńskiej agorze,
czyli na ateńskim rynku – stąd wzięła się nazwa tego nurtu
filozoficznego: „nauczający w krużganku”), który był nurtem

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

5

filozoficznym, opartym na dążeniu do przystosowania się człowieka
w wymiarze duchowym do ogromu złożonego świata politycznego,
społecznego i przyrodniczego, jako uniwersalnego ładu, czyli
kosmosu (od greckiego: Ò i`F:@H [ho kosmos] – „porządek, ład”);

–

epikureizm

(od imienia założyciela szkoły, tj. Epikura z

Samos) który był nurtem filozoficznym, opartym na dążeniu do
uniezależnienia się człowieka w wymiarze duchowym od ogromu
złożonego świata politycznego, społecznego i przyrodniczego, przez
zamknięcie

się

–

w

wyraźnym

nastawieniu

społecznie-

introwertycznym – w wąskim kręgu społeczno-ideowym.

Na uwagę szczególną zasługuje jednak przede wszystkim

stoicyzm.

2.

S

TOICYZM

–

MORALNOŚĆ EKSTRAWERTYCZNEGO

OTWARCIA NA ŚWIAT I POSZUKIWANIA ETYCZNEGO

KOSMOSU

Wśród założeń naczelnych stoicyzmu występowało m.in.

przekonanie, że cała w ogóle natura jest racjonalna, podległa prawom
rozumu. Samą materię pojmowali stoicy jako żywą, rozumną,
rozwijającą się celowo. Pomysłem oryginalnym stoików była zasada
„zgodności z naturą”, na tym gruncie został ukształtowany „ideał
mędrca”, jak też pojmowanie wolności i intencji moralnej, a także
teoria namiętności oraz społeczne pojmowanie etyki.

U stoików okresu rzymskiego, zwanych stoikami młodszymi,

wziął górę prąd rzymsko-moralistyczny. Ograniczyli oni filozofię
stoicką prawie wyłącznie do zagadnień etyki i mądrości życiowej.

Najsławniejsi wśród nich byli i są do dziś jeszcze:

a) Seneka (3-65 n.e.), dygnitarz za rządów Nerona;

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

6

b) Epiktet (ok. 50 -130), niewolnik pochodzący z Frygii, później

nauczyciel filozofii w Rzymie, najbliższy starostoickiej tradycji;

c) wreszcie cesarz Marek Aureliusz (panujący w latach 161-

180), autor Rozmyślań.

Stoicy młodsi, zwłaszcza Seneka i Marek Aureliusz, odbiegli od

pierwotnego, materialistycznego stanowiska stoickiego; ich pogląd na
ś

wiat skłaniał się w szczególności do spirytualizmu.

Zajmowali się prawie wyłącznie sprawami etycznymi i w tym

zakresie byli wierni tradycji stoickiej. Oddziałali na rozwój filozofii w
sposób przemożny. W ich ujęciu, filozofia stała się sprawą życiową,
radą i podporą w życiu. Nic więc dziwnego, że ich pisma trafiły do
szerokich mas i do dnia dzisiejszego zostały żywe.

Etyka stoików była natury społecznej. Głoszona przez nich

obojętność dla dóbr nie była obojętnością dla ludzi.

Stali natomiast zdecydowanie na stanowisku, że namiętności

mają same w sobie charakter egoistyczny. Dopiero rozum, kierownik
czynów moralnych, przezwycięża owe egoistyczne skłonności.
Uznawali, iż kto kieruje się w życiu zasadami rozumu, mądrości i
cnoty, ten nie znajduje żadnego przeciwieństwa między interesami
osobistymi a społecznymi.

W pojmowaniu społeczeństwa, tak samo jak w pojmowaniu

przyrody, stoicy odrzucali traktowanie ludzi jako odrębnych części,
samodzielnych

względem społeczeństwa lub państwa-całości.

Wynikało to z tego, iż traktowali społeczeństwo również jako
organiczny zespół. W stworzeniu takiego zespołu widzieli zadanie
państwa.

Uważali, iż każdy człowiek należąc do różnych grup, węższych i

szerszych, ma wobec nich określone obowiązki. Obowiązki te, niby
koła koncentryczne, opasują go coraz szerzej, a człowiek jest ich
ośrodkiem. Do kół tych zaliczali po kolei: własne ciało, krewnych,

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

7

towarzyszy, naród, a ostatnim, najszerszym kołem była objęta całą
ludzkość.

Stąd też powstał pogląd, że ideałem dla człowieka jest

sprowadzić obwody tych kół do ośrodka, osiągnąć tę samą bliskość
względem ludzkości, jaką ma się względem samego siebie.

Ludzkość była wzniosłym hasłem stoików, dlatego też stoicy po

cynikach przejęli ideały kosmopolityczne. Dążyli do usunięcia granic
między państwami narodowymi, do zerwania z tradycyjnym
przeciwstawieniem pełnoprawnych Hellenów i barbarzyńców.
Imperium Romanum miało wręcz realizować idee stoików.

Etykę stoików cechowała surowa powaga, rozsądna

trzeźwość, ale także optymizm, wiara w możność, a nawet łatwość
osiągnięcia dobra.

Stanowisko takie wynikało z poglądu stoików, że dobro jest nie

poza nami, lecz w nas i od nas tylko zależne.

Z drugiej zaś strony, w ich przekonaniu, świat także jest

zbudowany rozumnie, i natura ludzka w istocie swej jest dobra i
rozumna, więc cnota jest łatwa i łatwa jest radość.

Podsumowując:

Marek

Aureliusz

w

swych

Rozmyślaniach

opisuje

porządkowanie myślowe wnętrza swej osobowości, aby móc tym
lepiej pełnić swą władczą „służbę”. Zastanawia się nad tym, na czym
ma polegać „życie zgodne z naturą”, pozwalające włączyć się w ład
rozumny kosmosu, przez uniezależnienie się od przypadkowych i
nieistotnych uwarunkowań, potrzeb, namiętności.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

8

W odniesieniu do tych właśnie elementów dociekań etycznych

Marka Aureliusza należy przemyśleć wskazane wyżej zasady naczelne
moralności i etyki stoicyzmu.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 8

9

W

CHODZĄCE W GRĘ TEMATY ZALICZENIOWE

W przedstawionym powyżej kontekście należy odczytywać

dzieło Marka Aureliusza Rozmyślania i opracowywać podane niżej
zagadnienia zaliczeniowe.

Warto przy tum rozważyć stanowisko etyczne Marka Aureliusza

w świetle krótkich omówień, podanych w wykładzie poprzednim, a
dotyczących przede wszystkim myśli etycznej Sokratesa oraz
poglądów etycznych cyników i hedoników, o ile różnią się oni w
poglądach etycznych od samego Sokratesa.

W charakterze zagadnień zaliczeniowych, w grę mogą wchodzić

tematy następujące:

1) Postawa życiowa zajmowana przez Marka Aureliusza w

ś

wietle jego Rozmyślań, jako wyraz moralnej roli i odpowiedzialności

za ludzi, ciążącej na władcy wielkiego imperium.

2) Stanowisko etyczne Marka Aureliusza jako wyraz „życia

zgodnego z naturą”.

3. W jakim znaczeniu można mówić o Marku Aureliuszu, że

ucieleśniał on ideał „mędrca” stoickiego.

4. Jakie znaczenie może mieć stoicka myśl etyczna w postaci

zaproponowanej przez Marka Aureliusza w dobie dzisiejszej.