J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

1

5. W

YKŁAD Z ETYKI

III

Z

DZIEJÓW MORALNOŚCI I ETYKI

ZACHODNIEJ

Przystępuję do prezentacji tematyki właściwej

niniejszego

wykładu,

poświęconego

WYBRANYM

ELEMENTOM DZIEJÓW MORALNOŚCI I ETYKI ZACHODNIEJ

.

U

WAGA

:

Informacje

dodatkowe,

pozwalające

rozwinąć prezentowane tu ujęcia, należy czerpać z
odpowiednich

fragmentów

podręcznika:

Władysław

Tatarkiewicz Historia filozofii, 3 tomy (było wiele
wydań tego podręcznika).

W

PROWADZENIE

T

ŁO DZIEJÓW ZACHODNIEJ PROBLEMATYKI MORALNEJ

I ZWIĄZANYCH Z NIĄ STANOWISK ETYCZNYCH

Kształtowanie się moralności zachodniej, jak też normującej tę

moralność etyki, przebiegało zgodnie z tokiem i rytmem głównym
dziejów kultury i cywilizacji zachodniej.

Dzieje kultury i cywilizacji zachodniej dzieli się na pewne epoki

główne, lokalizowane – w przybliżeniu i w sposób nieco umowny – w
pewnych przedziałach czasowych: starożytność (VI w.p.n.e. – V
w.n.e.), średniowiecze (VI w. – XV w.), nowożytność (XVI w. – I
poł. XIX w.), współczesność (II poł. XIX w. – pocz. XXI w.).

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

2

W każdym z tych okresów dziejowych, moralność i etyka

zachodnia przejawiała – i przejawia – pewne cechy swoiste i
charakterystyczne, zarówno w zakresie swych treści i podejmowanej
tematyki, jak też w zakresie sposobów ich wcielania w czyn.

Moralność i etyka

STAROśYTNA

została zdominowana głównie

wymogami

POLITYCZNYMI

swych czasów. Pod koniec starożytności

na plan pierwszy wysunęły się w tym zakresie racje

RELIGIJNE

,

związane z powstaniem i rozwojem chrześcijaństwa.

Na początek, natura polityczna klasyczno-greckiej demokracji

bezpośredniej, a potem natura polityczna wielkich imperiów
starożytności, hellenistycznych i rzymskiego, wyznaczyły podstawy i
ramy główne kształtowania się poglądów, przekonań i stanowisk
moralno-etycznych

starożytności.

Był

to

zarazem

początek

kształtowania się moralno-etycznej problematyki zachodniej w ogóle.

W epoce

ŚREDNIOWIECZNEJ

znaczenie podstawowe dla

kształtowania się problematyki moralno-etycznej miały

RELIGIA

,

TEOLOGIA

i filozofia

CHRZEŚCIJAŃSKA

. Pierwsze uwarunkowania

tego typu pojawiły się już zresztą w końcowej fazie starożytności.

N

OWOśYTNOŚĆ

zachodnia stała natomiast pod znakiem

dominacji – z jednej strony – rodzących się

NAUK

ŚCISŁYCH

:

astronomii, matematyki i fizyki, szczególnie mechaniki. Z drugiej zaś
strony – znaczenia istotnego zaczęła nabierać rodząca się

GOSPODARKA

RYNKOWA

i

KAPITALIZM

jako nowa formacja

ekonomiczno-społeczna. Oba te czynniki, naukowy i ekonomiczny,
ś

ciśle się ze sobą splatały. Nowa gospodarka uzależniona była od

rozwijającej się techniki i technologii, wyrastających ze stosowania
wyników nauk ścisłych w praktyce ludzkich działań. Rzutowało to w
sposób istotny na kształtowanie się problematyki moralno-etycznej
nowożytnego Zachodu.

W

SPÓŁCZESNOŚĆ

ma determinanty

PODOBNE

do tych, jakie

kształtowały epokę nowożytną – tyle że zostały one w istotny sposób
rozwinięte i spotęgowane.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

3

W zakresie uwarunkowań

NAUKOWO

-

TECHNICZNYCH

, wiek XIX

nazywano wiekiem „pary i elektryczności”; wiek XX otrzymał miano
wieku „atomowego i kosmicznego”; natomiast zaczynającemu się
wiekowi XXI można śmiało nadać miano wieku „informatycznego”.

Z kolei w zakresie

EKONOMICZNO

-

GOSPODARCZYM

, wiek XIX

to okres rozwoju wczesnego kapitalizmu; wiek XX to czas
kapitalizmu dojrzałego; na koniec wreszcie, zaczynający się wiek XXI
to wiek globalizacji gospodarki rynkowej.

Obie płaszczyzny zmieniających się nieustannie uwarunkowań

współczesnej kultury i cywilizacji – tj. naukowo-techniczna i
ekonomiczno-gospodarcza – w sposób istotny wpływają także na
kształtowanie współczesnej problematyki moralno-etycznej.

P

ROBLEMATYKA GŁÓWNA DZIEŁ

MAJĄCYCH STANOWIĆ PODSTAWĘ ZALICZENIA

KURSU ETYKI

Warto w tym miejscu przypomnieć, że aliczenie pisemne kursu

etyki (w dniu 7 czerwca 2010 roku) będzie polegało na napisaniu
odpowiedzi na jeden ze wskazanych wówczas tematów, związanych z
zagadnieniami etycznymi, poruszanymi w jednej z następujących 10
pozycji książkowych do wyboru, z którą trzeba się bardzo dobrze
zapoznać (tematyka etyczna, poruszana w każdej z tych pozycji,
zostanie wstępnie zasygnalizowana nieco później, po przedstawieniu
ogólnych zagadnień aksjologicznych, a więc w chwili rozpoczęcia
prezentacji historii etyki zachodniej):

1.

P

LATON

O

BRONA

S

OKRATESA

Sądowa obrona S

OKRATESA

(469-399 p.n.e.) przed stawianymi

mu zarzutami, w szczególności tymi dotyczącymi rzekomego
„demoralizowania młodzieży”, jest – w istocie – obroną godności

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

4

ludzkiej, realizacją potrzeby zasługiwania na szacunek. Sokrates
czyni to poprzez przeciwstawienie się moralnie haniebnej postawie i
opiniom motłochu.

Streszczeniem sedna moralności praktykowanej osobiście przez

Sokratesa, jak też głoszonej w jego naukach etycznych, może być
myśl, wypowiedziana po wiekach przez jednego z poetów rzymskich:

Bądź dzielnym żołnierzem, dzielnym opiekunem, sędzią

nieskazitelnym.

Jeżeli cię kiedy wezwą na świadka dla poparcia sprawy

dwuznacznej i wątpliwej,

To choćby tyran żądał od ciebie fałszów i grożąc torturą

dyktował ci zeznania krzywoprzysiężne,

Ty miej sobie za szczyt stawiać wyżej cześć nad

niegodziwości i przetrwanie,

Nie zechciej zachowywać żywota za cenę straty tego, dla

czego jedynie żyć warto.

śyczliwość, prawość, odwaga, dzielność, opanowanie,

godność własna – zasługują na najwyższy szacunek. Oto myśl
główna Sokratesowej etyki. Myśl ta stała się kamieniem
węgielnym wysokiej moralności w dalszych dziejach Zachodu, aż
prawie do dnia dzisiejszego.

2.

M

AREK

A

URELIUSZ

R

OZMYŚLANIA

M

AREK

A

URELIUSZ

, rzymski cesarz-filozof (II w.n.e.), stoik,

opisuje porządkowanie myślowe wnętrza swej osobowości, aby móc
tym lepiej pełnić swą władczą „służbę”. Zastanawia się nad tym, na
czym ma polegać „życie zgodne z naturą”, pozwalające włączyć się w
ład rozumny kosmosu, przez uniezależnienie się od przypadkowych i
nieistotnych uwarunkowań, potrzeb, namiętności.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

5

3.

Ś

W

. A

UGUSTYN

W

YZNANIA

Dzieło to jest dramatycznym, ale i zarazem budującym, obrazem

przemian wewnętrznych rodzącej się i kształtującej duchowości
chrześcijańskiej końca epoki zachodniego cesarstwa rzymskiego. Dla
postawy filozoficznej św. A

UGUSTYNA

(354-430) charakterystyczna

jest koncentracja uwagi na wnętrzu swej duszy i odnajdywaniu w
niej Boga. Jest to zarazem motyw znamienny w kulturze wczesnego
chrześcijaństwa. Stanowisko św. Augustyna jest podsumowaniem
epoki starożytnej w filozofii i etyce, a zarazem zapowiedzią dominacji
kultury chrześcijańskiej w nadchodzącym średniowieczu.

4.

B

LAISE

P

ASCAL

M

YŚLI

Epoka nowożytna, od swego zarania zdominowana przez

rodzące się i kształtujące nauki ścisłe – sam Pascal miał w zakresie
tych nauk poważne osiągnięcia – niosła ze sobą zagrożenia dla
wnętrza duchowości osoby ludzkiej. Blaise P

ASCAL

(1623-

1662),filozof francuski, dąży do zgłębienia ludzkiej duchowości, czyli
„porządku serca”, podejmując zagadnienia moralne o wyraźnym
wydźwięku egzystencjalnym. W głęboko religijnej myśli Pascala
pobrzmiewa w sposób wyraźny nuta właściwa chrześcijańskiemu
mistycyzmowi.

5.

I

MMANUEL

K

ANT

U

ZASADNIENIE METAFIZYKI MORALNOŚCI

Immanuel K

ANT

(1724-1804), postać czołowa niemieckiego

oświecenia, był bezkompromisowym rzecznikiem metod nauk
ś

cisłych,

matematyczno-przyrodniczych

w

obrębie

całej

problematyki filozoficznej – a więc nie tylko w dziedzinie teorii
poznania, lecz także w etyce. Dążył zdecydowanie do sformułowania
praw moralności, równie „żelaznych” i uniwersalnych, jak prawa
natury. Zasadę określania praw moralności Kant odnalazł w
„imperatywie kategorycznym”.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

6

6.

K

AROL

M

ARKS I

F

RYDERYK

E

NGELS

M

ANIFEST

KOMUNISTYCZNY

Drapieżność wczesnego, rozwijającego się dopiero kapitalizmu

w XVIII i XIX wieku doprowadziła do potwornej nędzy ogromne
rzesze ludzi, jako robotników fabrycznych – proletariat. Nie chroniły
ich przed bezwzględnym wyzyskiem ani prawo, ani obyczaje, ani
religia. W obronie robotników wystąpili zwolennicy projektu ustroju
komunistycznego, który miał być oparty na społecznej własności
ś

rodków produkcji. Karol M

ARKS

i Fryderyk E

NGELS

, działający od

połowy XIX w., jako pierwsi nakreślili program walki polityczno-
ekonomicznej, mającej znieść niesprawiedliwość ekonomiczno-
społeczną drogą krwawej rewolucji politycznej. Z tego punktu
widzenia, moralność ludzka, jak też normująca ją etyka, uznane
zostały za czynniki co najmniej nieistotne, a nawet stające na
przeszkodzie rewolucji proletariackiej.

7.

F

RYDERYK

N

IETZSCHE

W

OLA MOCY

Fermenty ideowe, zachodzące w kulturze zachodniej XIX wieku,

doprowadziły do wykształcenia się swoistego buntu przeciw ideom
moralnym i zasadom etycznym całej dotychczasowej kultury
zachodniej, mającej korzenie antyczno-chrześcijańskie. Za wszelkie
zło świata, nagromadzone w sposób szczególnie drastyczny w epoce
wczesnego kapitalizmu, obwiniono dotychczasową moralność
zachodnią, szczególnie chrześcijańską. Fryderyk N

IETZSCHE

(1844-

1900) stworzył – w opozycji do tej moralności – koncepcję
„nadczłowieka”, obdarzonego „wolą mocy” witalnie niespożytej,
należącego do „rasy panów”, o odrębnej moralności w stosunku do
moralności „rasy niewolników”. Moralność zachodnią, pochodzenia
antyczno-chrześcijańskiego,

Nietzsche

uznał

za

sedno

owej

moralności „rasy niewolników” i postulował jej przezwyciężenie, a
nawet wręcz zniesienie.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

7

8.

F

ILOZOFIA EGZYSTENCJALNA

(dwa wybrane stanowiska)

,

wybór tekstów pod red.

L. Kołakowskiego i K. Pomiana

Poważne zagrożenia głęboko uduchowionej przez wieki kultury

zachodniej, płynące ze strony wyjątkowo brutalnych nowoczesnych
warunków ekonomiczno-materialnych i polityczno-społecznych,
powodowały dehumanizację więzi międzyludzkich i samej
osobowości człowieka. W obronie zagrożonej duchowości człowieka
wystąpili – już w wieku XIX, a szczególnie w wieku XX –
filozofowie, należący do nurtu egzystencjalistycznego (od łac.
existentia

–

„istnienie”).

Wprowadzili

rozróżnienie

między

„istnieniem autentycznym” człowieka, czyli jego egzystencją, a jego
„istnieniem nie-autentycznym”, urzeczowionym. Na tym gruncie
egzystencjaliści postulowali etykę heroiczną, polegającą na
bezwzględnej obronie autonomii ludzkiej osobowości, szczególnie w
zakresie samodzielnego wyboru samego systemu wartości.

9.

T

ADEUSZ

K

OTARBIŃSKI

M

EDYTACJE O śYCIU GODZIWYM

Tadeusz K

OTARBIŃSKI

(1886-1981), znakomity filozof i logik

polski, jest autorem programu etyki niezależnej, tj. wolnej od
wszelkich uwarunkowań ze strony stanowisk metafizycznych,
religijnych jak też politycznych. Na tym gruncie opracował on ideał
moralny opiekuna spolegliwego, tj. osoby, na której zawsze można
polegać. Do zalet głównych opiekuna spolegliwego, noszących
charakter perfekcjonistyczny, należą w szczególności: męstwo,
dobroć, prawość, panowanie nad sobą, szlachetność.

10.

K

AROL

W

OJTYŁA

E

LEMENTARZ ETYCZNY

Karol W

OJTYŁA

, późniejszy papież Jan Paweł II, był także

filozofem, którego myśl należał do nurtu nowoczesnej filozofii
chrześcijańskiej, noszącej charakter personalistyczny (od łac.
persona – „osoba”). W swych pismach etycznych kładł nacisk
szczególny na duchowe pogłębianie życia ludzkiego, przez

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

8

ustanawianie – w duchu chrześcijańskim – więzi osobowych między
ludźmi, ze względu na Boga jako Osobę.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 5

9

U

WAGA

: W wykładzie 6 rozpocznę prezentację zagadnień

moralności i etyki w kolejnych epokach dziejów kultury zachodniej, w
ś

cisłym powiązaniu z lekturami, których znajomość – jednej z nich –

obowiązuje w trakcie zaliczenia niniejszego kursu etyki.