J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

1

9.

W

YKŁAD Z ETYKI

III

C.

D

.

I.

Z

AGADNIENIA MORALNOŚCI

I ETYKI STAROśYTNEJ

.

D

OJRZAŁOŚĆ I KRES STAROśYTNOŚCI

Okres końcowy starożytności pozostawał pod przemożnym

wpływem dynamicznie rozwijającego się chrześcijaństwa jako
religii, a także jako określonego światopoglądu, w skład którego
wchodziły także określone zasady moralne oraz kodyfikujące je
normy etyczne.

Znaczenie istotne w kształtowaniu moralności i etyki

chrześcijańskiej miały pisma Nowego Testamentu, w szczególności
zaś cztery Ewangelie.

Poszczególni myśliciele chrześcijańscy zwracali uwagę na różne

aspekty moralnych nauk ewangelicznych.

Rolę szczególną w tym zakresie odegrał św. Augustyn (przełom

IV-V w.n.e.), zaliczany do dziś do czołowych postaci Kościoła.

Miejsce św. Augustyna w rozwoju duchowości i moralności

chrześcijańskiej można określić zwięźle w sposób następujący:

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

2

C.

O

KRZEPNIĘCIE

CHRZEŚCIJAŃSKIEJ WRAśLIWOŚCI MORALNEJ

W KOŃCU EPOKI STAROśYTNEJ

Z perspektywy dalszego rozwoju chrześcijaństwa, można

przyjąć, że:

3.

Ś

W

.

A

UGUSTYN

–

TO MORALNOŚĆ POGŁĘBIONEJ

DUCHOWOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ JAKO

WPROWADZANIE W CZYN ZASAD ETYKI

N

OWEGO

T

ESTAMENTU

Chrześcijańskie poglądy etyczne św. Augustyna ukształtowane

zostały w końcowej fazie rozwoju starożytnej kultury i cywilizacji
zachodniej. Nosiło też pewne znamiona charakterystyczne dla tej
epoki – przynajmniej w zakresie ogólnego podejścia do zagadnień
filozoficznych, a szczególnie do zagadnień moralnych i etycznych.

Ś

w. Augustyn dzielił punkt wyjścia z filozofami hellenizmu i

epoki zachodniego cesarstwa rzymskiego pod tym istotnym
względem, że przyjmował, podobnie jak i oni, iż dla człowieka celem
jest szczęście i że filozofia ma owo szczęście znaleźć.

Inaczej jednak niż myśliciele epoki hellenistyczno-rzymskiej,

ś

w. Augustyn sądził, iż szczęście może dać jedynie Bóg.

Sądził także, że do szczęścia potrzebne jest poznanie, przy czym

nie wystarcza samo dążenie do poznania, potrzebne było posiadanie
owego poznania.

Ale potrzebne jest tylko i wyłącznie poznanie

Boga

i własnej

duszy

. Zgłębianie

duchowości

– oto zadanie naczelne filozofii i

etyki.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

3

Ponieważ św. Augustyn założył, bierną, receptywną naturę

poznania, doszedł przez to do uznania istnienia idealnego świata,
złączonego z Bogiem. Wieczne istnienie jest właściwe tylko Bogu,
więc prawdy wieczne istnieją w Bogu, są ideami Bożymi.

Dusza ludzka poznaje prawdę tylko dzięki temu, że istnieje Bóg

i jej udziela swych idei, drogą oświecenia (łac. illuminatio). Umysł
bezpośrednio widzi prawdę, właśnie przez oświecenie, czyli
spotęgowanie władz poznawczych.

Ś

w. Augustyn pojmował oświecenie umysłu ludzkiego jako fakt

nadprzyrodzony, jako dzieło Łaski Bożej. Stworzył przez to
podstawy swoistego mistycyzmu chrześcijańskiego.

Uznawał absolutną przewagę Boga nad światem oraz duszy

ludzkiej nad ludzkim ciałem.

Na tym gruncie św. Augustyn wypracował swoje rozumienie

etyki chrześcijańskiej, skoncentrowanej w zupełności na Bogu,
odnajdywanym w głębi duszy ludzkiej. W związku z tym dostrzegał
dwa problemy naczelne rozważań etycznych:

A

. św. Augustyn uważał, że konieczne jest dążenie do

uzgodnienia sprzeczności, powstającej między faktem istnienia zła i
niesprawiedliwości w świecie, a wiarą w dobrego, sprawiedliwego i

wszechmocnego Boga – była to

teodycea

(od nowo-łacińskiego

słowa: theodicea, pochodzącego od słów greckich: Ò hg`H [ho theos]
„Bóg” oraz: º *\i0 [he dike] – „prawo, sprawiedliwość”)

Ś

wiat, znikomy wobec Boga, jest jednak Jego dziełem – dlatego

też jest dobry. Wszystko, nawet materia, ma swoje miejsce w
porządku świata. Świat, jako objaw najgłębszej istoty boskiej, jest
pełen cudu, od najbardziej codziennych zjawisk, od powstawania
ż

ywych istot z nasienia aż po bieg dziejów ludzkich. To tylko

przyzwyczajenie stępiło w nas poczucie cudu.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

4

Na gruncie takiego stanowiska, pojawia się jednak poważna

trudność. Trudność ta daje się wyrazić w postaci następującego
dylematu:

1) świat, jako dzieło i objaw Boga, nie może nie być dobry;

2) jednakże istnienie zła nie może ulegać wątpliwości.

W takiej sytuacji, św. Augustyn przyjął swoiste rozwiązanie

rozumowe tego dylematu-konfliktu, które stworzyło podwaliny
chrześcijańskiej „teodycei”, czyli obrony doskonałości stworzenia.

Zasady Augustyńskiej teodycei wyrażają dwa znamienne

twierdzenia:

I. zło nie należy do przyrody, lecz jest dziełem wolnych

stworzeń;

II. zło nie jest realne, jest tylko brakiem dobra.

To drugie twierdzenie stało się jednym z podstawowych

znamion intelektualnych stanowiska św. Augustyna. Zasługuje zatem
na nieco bardziej dokładne objaśnienie. Składają się na ten pogląd
twierdzenia następujące:

a) nie ma absolutnego zła, jest natomiast absolutne dobro;

b) istoty wolne czynią źle wtedy, gdy nie czynią dobrze, gdy

odwracają się od dobra lub zwracają ku dobru mniejszemu zamiast ku
większemu;

c) nie jest tak, że to niższe cele same w sobie są złe, lecz złe jest

odwrócenie się od celów wyższych;

d) w szczególności zła jest bądź pycha, bądź pożądliwość:

i) pycha – to chęć wystarczenia sobie samemu, bez Boga i

Jego pomocy;

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

5

ii) pożądliwość – to zabieganie o rzeczy przemijające i

pozbawione rzeczywistej wartości.

Z przestawionych założeń św. Augustyn wyprowadzał wniosek,

ż

e zło jest tylko negatywnej natur, nie jest natomiast czymś

pozytywnym, a więc nie jest bytem.

Nie rozwiązywało to jeszcze wszystkich trudności związanych z

obroną doskonałości stworzenia w świetle występowania zła na
ś

wiecie. Pojawiało się bowiem natychmiast pytanie zasadnicze:

dlaczego Bóg jednak i takiemu złu nie zapobiegł?

W odpowiedzi na to pytanie św. Augustyn wysunął argument,

który nawet w tradycji filozofii chrześcijańskiej nie przez wszystkich
był akceptowany:

III. zło nie psuje harmonii świata, przeciwnie, jest do niej

potrzebne. Miało się to wiązać z tym elementem etyki
chrześcijańskiej, w myśl którego ukaranie grzesznych tak samo należy
do owej harmonii świata, jak nagrodzenie świętych. W tym miejscu
ś

w. Augustyn dość autorytatywnie głosił, iż Bóg „wolał” stworzyć

większe dobro ze złem niż mniejsze dobro bez zła.

Miało to wystarczać – w przekonaniu św. Augustyna – do

obrony doskonałości boskiego dzieła. Nie przez wszystkich zostało to
jednak uznane.

B

. św. Augustyn uważał także, że w kwestiach moralności i

etyki uznać trzeba rolę pierwszoplanową

Łaski Bożej

.

Cechą charakterystyczną poglądów etycznych Augustyna było

przypisywanie złu innego pochodzenia, niż pochodzenie dobra:

a) zło miało pochodzić wyłącznie od człowieka, było zatem

rzeczą przyrody;

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

6

b) dobro pochodziło natomiast od Boga, było zatem rzeczą

Łaski Bożej.

Zgodnie z tym stanowiskiem, dobrymi są jedynie ci, którzy

dostąpili Łaski – są więc dobrzy nie z siebie, lecz z Łaski Bożej.

Łaski zaś dobrzy dostąpili nie zasługując na nią, ponieważ Łaska

jest „dana darmo” i nie byłaby Łaską, gdyby była udzielana za
zasługi.

Oznaczało to, iż człowiek jest odpowiedzialny za zło, ale nie za

dobro. Etyka św. Augustyna była zatem swoiście przepołowiona:

bez łaski człowiek nie może dobrze czynić, a na łaskę nie

może zasłużyć.

Dla św. Augustyna nie było ludzi godnych łaski – przyznanie, iż

wolność ludzka współdziała w zbawieniu byłoby, w jego
przekonaniu, pomniejszeniem Boga:

Łaski nie daje się uzasadnić, jest ona faktem ostatecznym.

W świetle takich założeń etycznych, ludzie dzielą się na tych, co

dostąpili Łaski Bożej, i tych, co Jej nie dostąpili – chociaż jedni i
drudzy nie zasłużyli na nią. Jednakże, to właśnie przez Łaskę Bożą
jedni są dobrzy, a drudzy źli.

Wynikało z tego, że przeznaczenie ludzi jest dwojakie:

a) złym należy się kara i będą ukarani i potępieni,

b) dobrzy będą natomiast zbawieni.

Łaska jest zatem przyczyną, że ludzkość dzieli się na dwie

kategorie, zbawionych i potępionych.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

7

Jedna część stworzeń idzie z Bogiem, inna przeciw niemu, jedna

stanowi „państwo Boże” (civitas Dei), druga – „państwo ziemskie”
(civitas terrena).

W myśl stanowiska św. Augustyna, upadek człowieka postawił

go po stronie przeciwnej Bogu. Bóg jednakże łaską swą nawrócił i
uratował część ludzkości; ta część ludzkości należy odtąd do państwa
Bożego.

Wraz z ponownym przyjściem na świat Chrystusa kończą się

dzieje ziemskie. Po nim czas zostaje pochłonięty przez wieczność, ci,
co należą do państwa Bożego, wejdą w wieczną szczęśliwość, a inni
w wieczne zatracenie: dzieje kończą się rozdziałem ostatecznym i
nieodwołalnym. Była to pierwsza postać historiozofii, czyli
rozważań, mających na celu wyszukanie praw ogólnych, rządzących
biegiem dziejów ludzkich.

W ujęciu św. Augustyna, historiozofia ma sens eschatologiczny,

tj. związana jest z „rzeczami ostatecznymi” dla człowieka, takimi jak:
los pośmiertny, sąd ostateczny, niebo i piekło.

Taki „kres” dziejów ludzkości był potrzebny – w przekonaniu

ś

w. Augustyna – dla okazania zarówno sprawiedliwości Bożej, która

karze, jak i miłosierdzia Bożego, które zbawia. Jest to perspektywa
charakterystyczna dla Augustyńskiej odmiany etyki chrześcijańskiej.

W

imię

uwzględnienia

czynników

empirycznych

w

chrześcijańskiej wizji świata ludzkiego, wystąpił przeciw czystemu
augustynizmowi

–

jako

supra-naturalizmowi,

opartemu

na

przekonaniu o nieustannym działaniu łaski nadprzyrodzonej – w XIII
w. Tomasz z Akwinu. Kościół stanął w tej sprawie po stronie
tomizmu, ceniąc jednak nadal głęboko uduchowioną etykę św.
Augustyna.

Podsumowując:

Dzieło św. Augustyna, Wyznania, dramatyczny, ale i zarazem

budujący, obraz przemian wewnętrznych rodzącej się i kształtującej

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

8

duchowości chrześcijańskiej końca epoki zachodniego cesarstwa
rzymskiego, należy rozważać pod kątem charakterystycznej dlań
koncentracji uwagi na wnętrzu ludzkiej duszy i odnajdywaniu w
niej Boga. Należy przy tym pamiętać, że jest to zarazem motyw
znamienny w kulturze wczesnego chrześcijaństwa i że stanowisko św.
Augustyna jest podsumowaniem epoki starożytnej w filozofii i etyce,
a zarazem zapowiedzią dominacji kultury chrześcijańskiej w
nadchodzącym średniowieczu.

W odniesieniu do tych właśnie elementów dociekań etycznych

ś

w. Augustyna należy przemyśleć wskazane wyżej zasady naczelne

moralności i etyki wczesnego chrześcijaństwa.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

9

W

CHODZĄCE W GRĘ TEMATY ZALICZENIOWE

W przedstawionym powyżej kontekście należy odczytywać

dzieło św. Augustyna Wyznania i opracowywać podane niżej
zagadnienia zaliczeniowe.

Warto przy tum rozważyć stanowisko etyczne św. Augustyna w

ś

wietle krótkich omówień, podanych w wykładzie poprzednim, a

dotyczących przede wszystkim myśli etycznej Sokratesa, jak też w
ś

wietle omówienia podanego w tym wykładzie, dotyczącego myśli

etycznej Marka Aureliusza.

W charakterze zagadnień zaliczeniowych, w grę mogą wchodzić

tematy następujące:

1) Postawa życiowa zajmowana przez św. Augustyna w świetle

jego Wyznań, jako wyraz moralnego sprzeciwu wobec zła, walki ze
złem i ostatecznego odrzucenia zła.

2) Stanowisko etyczne św. Augustyna jako wyraz odnajdywania

Boga we wnętrzu duszy ludzkiej.

3. W jakim znaczeniu można mówić o św. Augustynie, że

ucieleśniał

on

ideał

właśnie

„świętego”

w

rozumieniu

chrześcijańskim.

4. Jakie znaczenie może mieć Augustyńska, pogłębiona

duchowość chrześcijańska w dobie dzisiejszej.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

10

II.

Z

AGADNIENIA MORALNOŚCI

I ETYKI W EPOCE NOWOśYTNEJ

Epoka nowożytna w dziejach kultury i cywilizacji zachodniej

przyniosła nowe uwarunkowania w zakresie więzi moralnych między
ludźmi, jak też w odniesieniu do dociekań filozoficznych i opartych
na ich gruncie rozważań i unormowań etycznych.

W miejsce dominacji religii i teologii chrześcijańskiej w

ś

redniowieczu, w epoce nowożytnej ukształtowała się wiodąca rola

nauk ścisłych, zaczątkowo rozwijającej się techniki, jak też rodzącej
się w zalążkach gospodarki rynkowej, z pierwszymi zjawiskami
charakterystycznymi dla kształtującego się następnie kapitalizmu.

Racje osobowe, moralne, przestawały mieć znaczenie istotne.

Chrześcijaństwo

nowożytne,

w

szczególności

w

różnych

odnowieniowych formach, obstawało przy wiodącej roli racji
religijnych, boskich. Tym samym zaś przedkładało także racje
ludzkie, wyższe w uznawanej hierarchii wartości, nad czysto
przedmiotowe racje przyrodniczo-poznawcze lub techniczne, a tym
bardziej nad racje gospodarczo-ekonomiczne.

Z drugiej jednak strony, jedną z wiodących, typowych postaci

ideowych w początkach nowożytności (głównie w wieku XVII), były
stanowiska racjonalistyczne (od łacińskiego słowa: ratio – „rozum,
umysł”), stawiające na pierwszym planie wiedzę rozumową, a więc
wiedzę ścisłą, w szczególności wiedzę matematyczną lub
zmatematyzowaną, np. nowożytną fizykę, na czele z mechaniką
klasyczną.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

11

D.

N

ARODZINY NOWOśYTNEJ WRAśLIWOŚCI

MORALNEJ W UJĘCIU CHRZEŚCIJAŃSKIM

4.

P

ASCAL

–

MORALNOŚĆ POGŁĘBIONEJ DUCHOWOŚCI

CHRZEŚCIJAŃSKIEJ JAKO OBRONA PRZED DOMINACJĄ

NOWOśYTNYCH NAUK ŚCISŁYCH I RACJI CZYSTO

TECHNICZNO

-

EKONOMICZNYCH W śYCIU CZŁOWIEKA

Na gruncie racjonalistycznym ukształtowała się też pierwsza w

pełni rozwinięta postać etyki nowożytnej, którą wypracował Blaise
P

ASCAL

(1623-1662), filozof francuski. Etyka Pascala wyrażała

pogłębioną wersję moralności chrześcijańskiej – i zarazem jedno z
najgłębszych ujęć moralno-etycznych w dziejach filozofii zachodniej
w ogóle.

Pascal miał znakomite osiągnięcia poznawcze w dziedzinie

matematyki (m.in. zasada indukcji matematycznej, część podstaw
rachunku prawdopodobieństwa, konstrukcja jednej z pierwszych
maszyn matematycznych, ogólne kryterium podzielności liczb
całkowitych, sposób obliczania współczynników w rozwinięciu
pewnej postaci dwumianu: „trójkąt Pascala”, prekursorstwo w
opracowywaniu rachunku różniczkowego) oraz fizyki (badanie
zjawisk ciśnienia atmosferycznego i zjawisk z zakresu hydrostatyki:
prawo Pascala).

Jednakże ostatecznie aspiracje religijne wzięły w Pascalu górę

całkowicie nad naukowymi. Wiódł wówczas żywot mistyka i ascety,
oddanego całkowicie Bogu. Na tym gruncie ukształtowało się
ostatecznie jego stanowisko etyczne.

Stając na gruncie swego stanowiska etycznego w zdecydowanej

opozycji do dominującej postawy nowożytnej, racjonalistycznej i
ś

cisło-przyrodniczej, wiedział jednak doskonale, właśnie dzięki swym

osiągnięciom naukowym, na czym owa postawa polega.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

12

Pascal dostrzegł w całej pełni, iż w sprawach życiowo

doniosłych, nauki ścisłe nie dają się stosować, nie rozwiązują w
szczególności zagadnień etycznych i religijnych. Chodziło mu o
sprawy doniosłe praktycznie, o szczęście i zbawienie duszy.
Bezradność racjonalnej metody w sprawach istotnych i życiowo
doniosłych Pascal nie tylko stwierdził, ale przeżył jako wewnętrzną
tragedię. Swe przekonanie o nieskuteczności wiedzy praktycznej
rozciągał i na wiedzę teoretyczną. Wynikło stąd potępienie wszelkiej
wiedzy: wiedza jest tylko „próżnością” i „szaleństwem”.

Pascal znalazł jednak wyjście ze swych zwątpień, przez „serce” i

wiarę. „Serce” – to właściwa człowiekowi zdolność poznawania
rzeczy nadprzyrodzonych. Uznał, iż istnieje „porządek serca”, różny
od porządku rozumu, który uczeni skłonni są uważać za jedyny.
„Serce ma swoje racje, których rozum nie zna” – głosił.

W ścisłym związku z tym poglądem pozostawał szczególny

dowód istnienia Boga, skonstruowany przez Pascala. Jako matematyk,
Pascal rozumował następująco: albo Bóg jest, albo go nie ma; jedno z
dwojga musimy przyjąć, decyzja jest nieuchronna, ponieważ albo żyć
będziemy z Bogiem, albo bez Niego. Pascal po prostu uznał, że
przyjęcie istnienia Boga jest z naszej strony hazardem. Całe to
rozumowanie znane jest pod nazwą „zakładu Pascala”: stawiając na
istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie;
jeśli zaś okaże się, iż mamy rację, to zyskamy coś niepomiernie
większego: wieczne życie i szczęście. Założeniem było tu, że Bóg
nagradza wiarę, a karze niewiernych.

W gruncie rzeczy, był to jednak dowód szczególny istnienia

Boga,

w

tym

mianowicie

znaczeniu,

ż

e

miał

charakter

probabilistyczny i eudajmonistyczny. Opierał się w rozumowaniu, na
prawdopodobieństwie i na oczekiwaniu szczęścia.

Ostatecznie, był to zaś jedynie dowód, na to, że należy tak żyć,

jak gdyby Bóg istniał.

Na

gruncie

zarysowanego

stanowiska,

Pascal

określił

postulowany przez siebie „porządek dóbr”: dobra materialne nigdy,
przy żadnym ich mnożeniu, nie dosięgną poziomu dóbr duchowych;
przewaga ducha nad ciałem jest nieskończona, jak też równie

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

13

nieskończona jest przewaga nadprzyrodzonego, Boskiego porządku
nad przyrodzonym – nadprzyrodzony porządek objawia się na ziemi
w miłości. Jedynie zatem rozsądna jest etyka służby Bożej.

Cechą człowieka jest wielkość i zarazem nicość: spotykają się w

nim wszystkie szczeble hierarchii dóbr; składa się z dwóch
składników – ciała i myśli, z których jeden jest nieskończenie
cenniejszy od drugiego. Stąd brało się słynne powiedzenie Pascala:

„

Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to

trzcina myśląca

”

Oznaczało to, że nawet gdyby człowiek był zgnieciony przez

cały wszechświat, to jeszcze byłby czymś szlachetniejszym od tego,
co go zabija, ponieważ człowiek wie, że umiera, i zna przewagę, jaką
wszechświat ma nad nim. A świat nie wie o tym nic. A zatem – cała
godność ludzka leży w myśli.

W przedstawionej powyżej perspektywie ideowej, należy

odczytywać Myśli Pascala – wielkiego uczonego, który zarazem w
doskonale „wyczuwał” w sposób intuicyjny głębię duchowości
człowieka, osadzając swoje „rozumienie” natury ludzkiej na
wrażliwości chrześcijańskiej.

J. A. Stuchliński * Wykłady z etyki III – wykład 9

14

W

CHODZĄCE W GRĘ TEMATY ZALICZENIOWE

W przedstawionym powyżej kontekście należy odczytywać

dzieło Blaise’a Pascala Myśli i opracowywać podane niżej
zagadnienia zaliczeniowe.

Warto przy tum rozważyć stanowisko etyczne Pascala w świetle

krótkiego

omówienia,

podanego

w

wykładzie

poprzednim,

dotyczącego myśli etycznej św. Augustyna.

W charakterze zagadnień zaliczeniowych, w grę mogą wchodzić

tematy następujące:

1) Postawa życiowa zajmowana przez Blaise’a Pascala w świetle

jego Myśli, jako wyraz moralnej roli i odpowiedzialności za swój
duchowy los.

2) Stanowisko etyczne Blaise’a Pascala jako wyraz życia

zgodnego z „porządkiem serca”.

3. W jakim znaczeniu można mówić o Blaise Pascalu, że

ucieleśniał on ideał bezkompromisowego uczonego doby nowożytnej.

4. Jakie znaczenie może mieć myśl etyczna w postaci

zaproponowanej przez Blaise’a Pascala w dobie dzisiejszej.