JANE

stoi przy zwrotnicy, do któ-

rej z du˝à pr´dkoÊcià zbli˝a si´
pociàg. Za zwrotnicà tor si´ roz-
widla. Na lewym odga∏´zieniu
stoi pi´ç niewinnych osób, nie-
Êwiadomych niebezpieczeƒstwa.
Na prawym – jeden niewinny
cz∏owiek. JeÊli Jane nie zrobi nic,
pociàg zabije ca∏à piàtk´ na le-
wym torze. JeÊli przestawi zwrot-
nic´, pociàg pojedzie w prawo,
zabijajàc jednego cz∏owieka. Czy
powinna to zrobiç? Musi podjàç
b∏yskawicznà decyzj´. Tak, prze-
stawi zwrotnic´.

A teraz Jane stoi na k∏adce

nad torem obok pot´˝nie zbudo-
wanego m´˝czyzny. Nadje˝d˝a
rozp´dzony pociàg. Na szynach
tu˝ za k∏adkà stoi pi´ç osób. Jed-
no, co mo˝na zrobiç, by je urato-
waç, to zepchnàç natychmiast
m´˝czyzn´ pod ko∏a pociàgu.
Czy Jane to zrobi? Odpowiedê
pada natychmiast: nie!

Studiujàcej w Princeton Uni-

versity Jane ˝adna z opisanych
sytuacji na szcz´Êcie si´ nie przy-
trafi∏a, a ona sama znajduje si´
w∏aÊnie w uczelnianym OÊrod-
ku Badaƒ Mózgu, Umys∏u i Za-
chowaƒ – le˝y na plecach, z g∏o-
wà w pomalowanym na bia∏o
tunelu skanera funkcjonalnego
magnetycznego rezonansu jàdro-
wego (fMRI). Joshua D. Greene,
doktorant filozofii, poprosi∏ Jane,
by zamkn´∏a oczy i wyobra˝ajàc
sobie kolejno ka˝dy scenariusz,
odpowiada∏a jak najszybciej, co
by zrobi∏a. Kiedy ona prze˝ywa
moralne konflikty, urzàdzenie re-
jestruje zmiany intensywnoÊci
przep∏ywu krwi w pewnych re-
jonach jej mózgu, co – jak ma

14

UMYS¸

Etyczne rozterki

Rozwiàzujàc dylematy moralne, kierujemy si´ emocjami
w znacznie wi´kszym stopniu, ni˝ nam si´ wydaje

HUBERTUS BREUER

z

oom

Nadje˝d˝ajàcy pociàg przejedzie pi´ç niczego niespodziewajàcych si´

osób, chyba ˝e zepchniesz pod lokomotyw´ stojàcego obok

m´˝czyzn´. Czy zrobisz to? Odpowiedz natychmiast!

PHOTODISC/GETTY IMAGES

nadziej´ Greene – pozwoli lepiej po-
znaç mechanizmy rozwiàzywania pro-
blemów etycznych.

Emocjonalne dylematy

„Kolejowe” scenariusze (b´dàce kla-

sycznym przyk∏adem, na który powo-
∏ujà si´ filozofowie) Greene przedsta-
wi∏ Jane i innym ochotnikom wÊród
z górà 50 innych pytaƒ o mniejszym
∏adunku emocjonalnym (np. czy le-
piej jechaç z Nowego Jorku do Bosto-
nu autobusem, czy pociàgiem i czy
mo˝na zatrzymaç sobie pieniàdze ze
znalezionego portfela). Prawie wszy-
scy ochotnicy zdecydowali si´ prze-
stawiç zwrotnic´; prawie wszyscy
uznali te˝, ˝e nie mogà zepchnàç m´˝-
czyzny. Etycy od lat nie potrafili zna-
leêç zadowalajàcego wyjaÊnienia tej
prawid∏owoÊci. „JeÊli spojrzeç na to
z dystansem – mówi Greene – oba
przypadki sà identyczne. W obydwu

skutek jest taki sam – ginie jedna oso-
ba, a nie pi´ç”.

Przestawienie zwrotnicy wyda∏o si´

uczestnikom badania decyzjà strasznà,
lecz sensownà. Natomiast fizyczne ze-
pchni´cie m´˝czyzny pod ko∏a pocià-
gu na spotkanie Êmierci odebrali jako
ingerencj´ zbyt aktywnà. W jaki spo-
sób mózg dochodzi do tego wniosku?

Analizujàc dane ze skanera fMRI,

Greene stwierdzi∏, ˝e perspektywa
pchni´cia m´˝czyzny wywo∏uje blo-
kad´ emocjonalnà. U badanych, którzy
rozwa˝ajà ten dylemat, rozÊwietlajà
si´ silnie pewne cz´Êci p∏atów czo∏o-
wych i ciemieniowych – sà to te same
okolice, które aktywizujà si´, kiedy
odczuwamy strach lub smutek. Choç
filozofowie od dawna utrzymujà, ˝e lu-
dzie dokonujà osàdów moralnych, ro-
zumujàc w kategoriach praktycznych,
to jednak, jak zauwa˝a Greene, „uzy-
skane obrazy wskazujà na znacznà ro-
l´ emocji”.

Podczas eksperymentów neurony

w obszarach mózgu odpowiedzialnych
za emocje by∏y niemal bezczynne, kie-
dy badani zastanawiali si´ „tylko”
nad przestawieniem zwrotnicy. Kiedy
jednak mieli wyobraziç sobie, ˝e spycha-

jà pod pociàg cz∏owieka, wyraênie si´
aktywizowa∏y. Co wi´cej, okolice mózgu
odpowiedzialne za pami´ç operacyjnà,
które uaktywniajà si´ podczas przetwa-
rzania „zwyk∏ych” informacji, okaza∏y
si´ o wiele mniej aktywne w chwilach,
kiedy badani mieli podejmowaç trud-
niejsze decyzje moralne.

Emocje nie zawsze jednak biorà gó-

r´ nad logikà – kilku badanych uzna∏o
zepchni´cie m´˝czyzny z k∏adki za do-
puszczalne. Jednak i w ich przypadku
widaç by∏o wewn´trzny opór przeciwko
tej decyzji, poniewa˝ jej podj´cie zabie-
ra∏o im stosunkowo du˝o czasu. Na ob-
razach ze skanera widaç, ˝e tylna cz´Êç
zakr´tu obr´czy – okolica mózgu uwa-
˝ana za oÊrodek przetwarzania infor-
macji o charakterze emocjonalnym –
pracowa∏a wtedy szczególnie ci´˝ko,
„ws∏uchujàc si´” w sprzeczne g∏osy roz-
sàdku i emocji. „Ludzie ci gotowi byli
usprawiedliwiç uÊmiercenie m´˝czyzny
dopiero po ci´˝kiej walce wewn´trznej”
– wyjaÊnia Greene.

Filozofów trudno zadowoliç

Choç wyniki uzyskane przez Gree-
ne’a sà fascynujàce, nie wiadomo, czy
pomogà filozofom rozstrzygnàç te wa˝-

ne problemy. Thomas Metzinger, fi-
lozof z Uniwersytetu w Moguncji w
Niemczech, uwa˝a, ˝e badania te
po prostu pozwalajà lepiej poznaç pro-
ces podejmowania decyzji w kwe-
stiach moralnych. Dobrze jest wie-
dzieç – mówi – co dzieje si´ w mózgu,
kiedy rozwa˝amy tak wa˝kie kwestie,
jak aborcja czy eutanazja. Ale choç
stwierdziliÊmy, ˝e w podejmowaniu
decyzji biorà udzia∏ emocje, nadal nie
wiemy, co sprawia, ˝e decyzja jest mo-
ralnie s∏uszna lub naganna. Etycy po-
wtarzajà od dawna, ˝e „istota” czy
„charakter” jednostki niekoniecznie
determinuje jej post´powanie.

Mimo to metod´ fMRI uznaje si´

za u˝yteczne narz´dzie badawcze. „Po-
zwala ona spojrzeç na z∏o˝onoÊç ludz-
kiego post´powania z okreÊlonej per-
spektywy – mówi Jonathan D. Cohen,
dyrektor oÊrodka w Princeton. – Aby
jednak uzyskaç pe∏niejszy obraz, po-

trzeba wi´cej danych. Na przyk∏ad po-
chodzàcych z modeli symulacyjnych
mózgu”.

Metzinger ma nadziej´, ˝e nauka

dostarczy nowych wskazówek: „Techni-
ki obrazowania sà coraz doskonalsze,
badacze uczà si´ ∏àczyç ró˝ne meto-
dy, a wiedza o wspó∏dzia∏aniu cz´Êci
mózgu stale si´ pog∏´bia”. Byç mo˝e
naukowcy stworzà katalog rejonów
mózgu i ich funkcji, z odnoÊnikami
do typów zachowaƒ, którym towarzy-
szà podobne procesy. Pewnego dnia
– mówi Metzinger – po∏àczenie ró˝-
nych punktów widzenia pozwoli ludz-
koÊci wznieÊç si´ na „ca∏kiem nowy po-
ziom” samoÊwiadomoÊci. Czy sk∏oni to
spo∏eczeƒstwo do przewartoÊciowaƒ
moralnych?

n

HUBERTUS BREUER jest dziennikarzem popu-
larnonaukowym. Mieszka w Nowym Jorku.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

15

SAMI SARKIS

Getty Images

z

oom

Literatura uzupe∏niajàca

u

An fMRI Investigation of Emotional En-

gagement in Moral Judgment. Joshua D.
Greene i in.; Science, tom 293, s. 2105-
-2108; 14 IX 2001.

Pi´ç osób stoi na lewym odga∏´zieniu toru. Na prawym

– tylko jedna. Rozp´dzony pociàg zabije ca∏à piàtk´, chyba ˝e

przestawisz zwrotnic´. Czy zrobisz to? Odpowiedz natychmiast!