80

UMYS¸

Wyspy

geniuszu

Autyzmowi i innym zaburzeniom rozwoju

towarzyszà niekiedy niezwyk∏e zdolnoÊci artystyczne

i fenomenalna pami´ç

Darold A. Treffert i Gregory L. Wallace

Zdj´cia: Ethan Hill

eslie Lemke jest muzykiem wirtuozem. W wieku
14 lat zagra∏ bezb∏´dnie I koncert fortepianowy
b-moll Czajkowskiego, us∏yszany kilka godzin wczeÊ-
niej po raz pierwszy w ˝yciu w telewizji. Lemke ni-
gdy nie uczy∏ si´ – ani przedtem, ani potem – gry
na fortepianie. Ten niewidomy, dotkni´ty zaburzenia-
mi rozwoju i pora˝eniem mózgowym, ma w reper-
tuarze tysiàce utworów, które gra i Êpiewa podczas
koncertów w Stanach Zjednoczonych i za granicà.
Potrafi równie˝ improwizowaç i komponowaç.

Dzie∏a plastyczne Richarda Wawra cieszà si´

mi´dzynarodowà s∏awà. Kolekcjonujà je m.in. Mar-
garet Thatcher i Jan Pawe∏ II. Pewnego londyƒ-
skiego profesora sztuki porazi∏y wr´cz rysunki
kredkà, które Wawro wykona∏ w dzieciƒstwie. Pro-
fesor okreÊli∏ je jako „niebywa∏e zjawisko, ∏àczà-
ce w sobie precyzj´ mechanika z wizjà poety”.
Mieszkajàcy w Szkocji Wawro cierpi na autyzm.

Kim Peek to chodzàca encyklopedia. Opanowa∏

na pami´ç ponad 7600 ksià˝ek. Potrafi wyrecyto-

waç numery autostrad biegnàcych przez ka˝de
amerykaƒskie miasto, miasteczko i okr´g, a tak˝e
przypisane do poszczególnych regionów numery
kierunkowe i kody pocztowe oraz nazwy obs∏u-
gujàcych je stacji telewizyjnych i sieci telefonicz-
nych. JeÊli podasz mu swojà dat´ urodzenia, po-
wie ci, jaki to by∏ dzieƒ tygodnia i jaki b´dzie dzieƒ
tygodnia, kiedy skoƒczysz 65 lat i b´dziesz móg∏
przejÊç na emerytur´. Peek umie te˝ rozpoznaç
wi´kszoÊç utworów muzyki klasycznej i podaç
dat´ ich publikacji lub pierwszego wykonania,
a tak˝e miejsce i dat´ urodzenia oraz Êmierci kom-
pozytora. On równie˝ cierpi z powodu zaburzeƒ
rozwoju i w wielu podstawowych sprawach byto-
wych jest zdany na ojca. Jego niezwyk∏e umiej´t-
noÊci zainspirowa∏y twórców postaci Raymonda
Babbitta, w którà wcieli∏ si´ Dustin Hoffman w fil-
mie Rain Man z 1988 roku.

Lemke, Wawro i Peek wykazujà „zespó∏ sawan-

ta” – rzadko spotykany, zdumiewajàcy stan, kiedy

L

Kim Peek, cierpiàcy na zaburzenia

rozwoju, opanowa∏ pami´ciowo

ponad 7600 ksià˝ek oraz wszystkie

numery kierunkowe, oznaczenia dróg

i nazwy stacji telewizyjnych

w ca∏ych Stanach Zjednoczonych.

Sta∏ si´ pierwowzorem postaci

Raymonda Babbitta z filmu Rain Man.

osoby cierpiàce na ró˝norodne zaburzenia rozwo-
ju, na przyk∏ad autyzm, majà niezwyk∏e wprost
zdolnoÊci i umiej´tnoÊci w pewnych ograniczo-
nych dziedzinach, co szokujàco kontrastuje z ich
ogólnym upoÊledzeniem umys∏owym. Zespó∏ sa-
wanta spotyka si´ u mniej wi´cej co dziesiàtej oso-
by cierpiàcej na autyzm i w przybli˝eniu u jednej
na 2 tys. osób z uszkodzeniami mózgu lub niedo-
rozwojem umys∏owym. SpoÊród znanych ludzi
z zespo∏em sawanta co najmniej po∏owa to pacjen-
ci autystyczni, a pozostali majà innego rodzaju za-
burzenia rozwoju.

Zespó∏ sawanta jest wcià˝ zjawiskiem w du˝ej

mierze tajemniczym. Jednak˝e dzi´ki rozwojowi
technik obrazowania mózgu mo˝na teraz bli˝ej
mu si´ przyjrzeç, a wysuwana od dawna teoria, ˝e
ma on zwiàzek z uszkodzeniami lewej pó∏kuli móz-
gu, znajduje w tych badaniach potwierdzenie. Po-
nadto nowe doniesienia o nag∏ym ujawnieniu si´

zespo∏u sawanta u osób z pewnymi formami ot´-
pienia dajà powody do intrygujàcych spekulacji
na temat niezwyk∏ych zdolnoÊci, drzemiàcych byç
mo˝e w ka˝dym z nas.

Definicja sawanta

Pierwsze opisy zespo∏u sawanta pojawi∏y si´ w li-
teraturze naukowej ju˝ w 1789 roku. Benjamin
Rush, uwa˝any za ojca amerykaƒskiej psychiatrii,
opisa∏ przypadek zdumiewajàcych zdolnoÊci ra-
chunkowych Thomasa Fullera, którego znajomoÊç
matematyki niewiele wykracza∏a poza liczenie. Za-
pytany, ile sekund prze˝y∏ pewien cz∏owiek w cià-
gu 70 lat, 17 dni i 12 godzin, Fuller udzieli∏ prawi-
d∏owej odpowiedzi – 2 210 500 800 – ju˝ po pó∏torej
minuty. W swych obliczeniach uwzgl´dni∏ 17 lat
przest´pnych.

Jednak dopiero w 1887 roku w sposób pe∏niej-

szy zacz´to opisywaç przypadki zaskakujàcego
wspó∏istnienia upoÊledzenia i nadzwyczajnych
zdolnoÊci. W tym w∏aÊnie roku J. Langdon Down,
który zas∏ynà∏ przede wszystkim jako odkrywca
zespo∏u nazwanego jego imieniem, opisa∏ 10 osób
z zespo∏em sawanta. Z tymi fascynujàcymi ludê-
mi zetknà∏ si´ w ciàgu 30 lat, kiedy by∏ dyrekto-
rem szpitala psychiatrycznego Earlswood Asylum
w Londynie. To on stworzy∏ nieu˝ywane ju˝ dziÊ
okreÊlenie „idiota-sawant”, nawiàzujàce do przyj´-
tego wówczas okreÊlenia idioty jako osoby o ilo-
razie inteligencji ni˝szym ni˝ 25, w po∏àczeniu
z formà imies∏owowà francuskiego czasownika sa-
voir, czyli „wiedzieç”.*

Od tego czasu up∏yn´∏o ponad sto lat. DziÊ wie-

my o wiele wi´cej o tym zadziwiajàcym zjawisku,
dysponujàc opisami oko∏o 100 przypadków w li-
teraturze naukowej. Wiadomo ju˝, ˝e zespó∏ sa-
wanta z regu∏y wyst´puje u osób o IQ w przedzia-
le 40–70, choç mo˝e pojawiç si´ tak˝e u tych,
u których przekracza on nawet 114. Nieproporcjo-
nalnie cz´Êciej zdarza si´ wÊród m´˝czyzn – cztery,
szeÊç przypadków na jeden przypadek wÊród ko-
biet. Objaw ten mo˝e byç zarówno wrodzony, jak
i nabyty póêniej w nast´pstwie uszkodzenia lub
choroby (np. zapalenia) mózgu.

Wàski repertuar

Umiej´tnoÊci ludzi z zespo∏em sawanta sà w wi´k-
szoÊci przypadków ograniczone i zazwyczaj do-
tyczà czynnoÊci, których oÊrodki znajdujà si´ w
prawej pó∏kuli, majà wi´c g∏ównie charakter nie-
symboliczny, artystyczny, wizualny i motoryczny.

82

UMYS¸

Kim Peek zna

na pami´ç równie˝

wszystkie kody

pocztowe w USA.

Badania fenomenu sawantów mogà u∏atwiç

poznanie ludzkiego mózgu, a tak˝e

mo˝liwoÊci, które kryje w sobie cz∏owiek.

Obejmujà m.in. muzyk´, sztuki plastyczne, mate-
matyk´, zdolnoÊci rachunkowe oraz rozmaite inne
predyspozycje, na przyk∏ad zwiàzane ze zr´czno-
Êcià manualnà lub orientacjà przestrzennà. Inne-
go rodzaju umiej´tnoÊci zlokalizowane sà w lewej
pó∏kuli – majà w wi´kszym stopniu charakter se-
kwencyjny, logiczny i symboliczny; zaliczajà si´ do
nich m.in. funkcje myÊlenia werbalnego [patrz:
Michael S. Gazzaniga „Podzielony mózg – ods∏ona
druga”; Âwiat Nauki, wrzesieƒ 1998].

Wi´kszoÊç muzycznych sawantów ma s∏uch ab-

solutny i wykonuje utwory ze zdumiewajàcà ∏atwo-

Êcià, najcz´Êciej na fortepianie. Niektórzy potrafià
tworzyç z∏o˝one kompozycje. Z jakichÊ powodów
geniusz muzyczny, jak si´ wydaje, cz´sto towarzy-
szy Êlepocie i niedorozwojowi umys∏owemu, tak
jak w przypadku Lemkego. Jednym z najs∏ynniej-
szych sawantów by∏ „Âlepy Tom” Bethune, ˝yjàcy
w latach 1849–1908. W swoim czasie nazywano
go ósmym cudem Êwiata. Choç nie umia∏ wypo-
wiedzieç nawet stu s∏ów, pi´knie gra∏ na fortepia-
nie ponad 7 tys. utworów, w tym wiele w∏asnych
kompozycji (niektóre z nich nagra∏ i wyda∏ na p∏y-
cie w 2000 roku John Davis).

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

83

Leslie Lemke
jest niewidomy
i nigdy nie uczy∏
si´ gry na fortepianie.
Mimo pora˝enia
mózgowego i wad
rozwojowych
komponuje i potrafi
bezb∏´dnie zagraç
tysiàce utworów,
nawet jeÊli s∏ysza∏
je tylko raz.

Sawanci plastycy stosujà ró˝norodne techniki,

najcz´Êciej jednak wypowiadajà si´ przez rysunek
i rzeêb´. Na przyk∏ad Alonzo Clemons, jeÊli choç-
by przez moment ujrzy w telewizji jakieÊ zwierz´,
potrafi w ciàgu 20 min wyrzeêbiç jego wiernà po-
dobizn´. Woskowy model bezb∏´dnie oddaje ka˝dy
szczegó∏ anatomii zwierz´cia i ka˝dy mi´sieƒ, przy
doskonale zachowanych proporcjach.

Sawanci matematyczni liczà niewiarygodnie

szybko, cz´sto majà te˝ szczególny dar rozpozna-

wania liczb pierwszych. Co ciekawe, tajemnicza
umiej´tnoÊç b∏yskawicznych obliczeƒ kalendarzo-
wych, jak w przypadku Peeka, nie ogranicza si´
do sawantów matematycznych – wydaje si´, ˝e
wspó∏istnieje z wieloma innymi uzdolnieniami.

Pewne umiej´tnoÊci sà rzadsze. Nale˝à do nich

rozwini´te zdolnoÊci j´zykowe – tzn. umiej´tnoÊç
pami´ciowego opanowania materia∏u w wielu j´-
zykach, ale bez zrozumienia. Inne nietypowe cechy
to zwi´kszona wra˝liwoÊç zmys∏ów w´chu, dotyku

84

UMYS¸

Richard Wawro, szkocki malarz

o mi´dzynarodowej renomie,

wystawia swe prace

od osiemnastego roku ˝ycia.

Cierpi na autyzm.

i wzroku; niezwyk∏a wiedza w takich dziedzinach,
jak historia, neurofizjologia, statystyka lub nawi-
gacja – a tak˝e orientacja przestrzenna.

Ellen, niewidoma sawantka muzyczna, potrafi

na przyk∏ad poruszaç si´ w g´stym lesie i innych
nieznanych sobie miejscach, nie wpadajàc na prze-
szkody. Ellen cechuje tak˝e bezb∏´dne wyczucie
czasu, choç nie ma dost´pu do zegarka ani zegara,
nawet w systemie brajlowskim. Umiej´tnoÊç t´
odkryto przypadkiem, kiedy matka pozwoli∏a jej
pos∏uchaç telefonicznej zegarynki. S∏uchajàc przez
krótkà chwil´ nagranego g∏osu odmierzajàcego
godziny, minuty i sekundy, Ellen najwyraêniej
ustawi∏a swój wewn´trzny zegar. Od tego momen-
tu potrafi w ka˝dej chwili podaç prawid∏owà
godzin´ z dok∏adnoÊcià do sekundy, niezale˝nie
od pory roku.

ZdolnoÊci sawantów zawsze zwiàzane sà ze zna-

komità pami´cià. Jest to pami´ç wierna, skoncen-
trowana na okreÊlonych obszarach i oparta na
dok∏adnym odwzorowaniu. Jednak poziom zrozu-
mienia tak odtwarzanych treÊci jest nik∏y. Nie-
którzy dawniejsi badacze trafnie okreÊlali to zja-
wisko mianem „pami´ci bez pojmowania”, Down
zaÊ mówi∏ o „adhezji werbalnej”. Jednym z jego
pacjentów by∏ ch∏opiec, który przeczyta∏ szeÊcio-
tomowy Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego
Edwarda Gibbona i potrafi∏ wyrecytowaç ca∏e to

dzie∏o z pami´ci s∏owo w s∏owo, nic jednak z nie-
go nie rozumiejàc.

Choç pewne zdolnoÊci, jak Êwietna pami´ç, sà

wspólnà cechà wszystkich sawantów, zakres ich
umiej´tnoÊci jest bardzo zró˝nicowany. Na przy-
k∏ad tzw. sawanci faktografowie z zainteresowa-
niem i pewnym znawstwem zapami´tujà, dajmy
na to, ciekawostki sportowe lub numery rejestra-
cyjne samochodów. Utalentowani sawanci majà
zdolnoÊci muzyczne lub artystyczne znacznie wy-
kraczajàce poza to, czego mo˝na by oczekiwaç
od kogoÊ na ich poziomie upoÊledzenia. A sa-
wanci-geniusze to te nieliczne osoby, których umie-
j´tnoÊci uchodzi∏yby za niepospolite nawet u oso-
by zdrowej. Na ca∏ym Êwiecie ˝yje dziÊ zapewne
nie wi´cej ni˝ 50 sawantów-geniuszy.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

85

ZA ZGODÑ BRUCE’A L. MILLERA,

U.C.S.F

.

W

ostatnich latach badacze odkryli, ˝e niektórzy pacjen-
ci cierpiàcy na ot´pienie czo∏owo-skroniowe (FTD)
potrafià pi´knie malowaç, choç wczeÊniej nie mieli

takich uzdolnieƒ. Oznacza to, ˝e nabyli cech sawantów wraz z
post´pujàcym ot´pieniem. Obraz przedstawiajàcy konie (z pra-
wej) zosta∏ namalowany przez jednà z tych osób – 64-letnià
pacjentk´ z FTD. Bruce L. Miller z University of California w San
Francisco, który przebada∏ wielu pacjentów cierpiàcych na t´ do-

legliwoÊç, wykry∏ u nich uszkodzenia lewej pó∏kuli mózgu. Jed-
na z teorii wskazuje, ˝e zdolnoÊci typowe dla sawantów mogà
rozwijaç si´ w prawej pó∏kuli, w wi´kszym stopniu odpowiada-
jàcej za twórczoÊç artystycznà, jako kompensacja za utracone
funkcje lewej pó∏kuli. Obraz mózgu pacjenta chorego na FTD,
uzyskany metodà tomografii emisyjnej pojedynczego fotonu
(SPECT) (z lewej), wykazuje zwi´kszony przep∏yw krwi w cz´-
Êci prawej pó∏kuli (czerwony).

Sawantyzm

nabyty

O autorach

DAROLD A. TREFFERT i GREGORY L. WALLACE od dawna interesujà si´ ze-
spo∏em sawanta. Treffert ([e-mail]) jest profesorem psychiatrii klinicznej
w University of Wisconsin-Madison. Prowadzi badania nad autyzmem i zespo-
∏em sawanta od 1962 roku, kiedy po raz pierwszy zetknà∏ si´ z tym zjawiskiem
w swej praktyce lekarskiej. Wallace ([e-mail]) jest cz∏onkiem
zespo∏u badawczego Oddzia∏u Psychiatrii Dzieci´cej w National Institute of
Mental Health. Próbuje wyjaÊniç, dlaczego zdolnoÊci typowe dla sawantów cz´-
Êciej pojawiajà si´ u pacjentów autystycznych.

86

UMYS¸

Alonzo Clemons potrafi uformowaç z wosku bezb∏´dnà
podobizn´ ka˝dego zwierz´cia, które widzia∏ choçby
przez krótkà chwil´. Statuetki z bràzu jego autorstwa,
sprzedawane przez galeri´ w Aspen w Kolorado,
przynios∏y mu s∏aw´ w ca∏ym kraju. Clemons jest
niepe∏nosprawny z powodu zaburzeƒ rozwojowych.

Niezale˝nie od charakteru swoich zdolnoÊci sa-

wanci zachowujà je zwykle przez ca∏e ˝ycie. Umie-
j´tnoÊci cz´sto wykorzystywane utrwalajà si´, a
niekiedy nawet rozwijajà. Wbrew powszechnym
obawom nie zdarza si´ prawie, by te niezwyk∏e
cechy uwstecznia∏y si´ lub zanika∏y w miar´ post´-
pów w nauce j´zyka, socjalizacji i zdobywania
umiej´tnoÊci potrzebnych w codziennym ˝yciu.
Natomiast talent sawantów nieraz u∏atwia im pro-
wadzenie czegoÊ na kszta∏t normalnego ˝ycia [ram-
ka na stronie 88].

Wszystkiemu winna lewa pó∏kula?

Choç dzisiejsi specjaliÊci potrafià precyzyjnie opi-
saç zdolnoÊci sawantów, nie ma ogólnej teorii, któ-
ra wyjaÊnia∏aby dok∏adnie, skàd one si´ biorà i ja-
ki jest ich mechanizm. Najbardziej przekonujàca
wydaje si´ hipoteza, ˝e niektóre uszkodzenia lewej
pó∏kuli mózgowej pobudzajà prawà do aktywno-

Êci kompensujàcej utracone funkcje. Zasób danych
potwierdzajàcych t´ teori´ powi´ksza si´ od kil-
kudziesi´ciu lat. Badanie z 1975 roku wykonane
metodà pneumoencefalograficznà wykaza∏o uszko-
dzenia lewej pó∏kuli u 15 z 17 pacjentów z auty-
zmem; czterech mia∏o cechy sawantów. (Pneumo-
encefalografia, czyli odma czaszkowa – stosowana
dawniej, lecz dziÊ ju˝ zarzucona, bolesna techni-
ka obrazowania mózgu, polegajàca na wstrzykni´-
ciu powietrza do p∏ynu mózgowo-rdzeniowego
i wykonywaniu kontrastowanych zdj´ç rentgenow-
skich mózgu; powietrze powoduje uwidocznienie
si´ przestrzeni, do których dotar∏o).

Wa˝ne badanie opisane przez T. L. Brinka w 1980

roku przynios∏o dalsze argumenty na poparcie te-
zy o wp∏ywie zmian w lewej pó∏kuli na powstawa-
nie zespo∏u sawanta. Brink, psycholog z Crafton
Hills College w Kalifornii, opisa∏ przypadek zdro-
wego dziewi´ciolatka, który utraci∏ s∏uch i mow´
oraz dozna∏ prawostronnego pora˝enia cia∏a w wy-
niku uszkodzenia lewej pó∏kuli mózgu przez po-
cisk. Po wypadku u ch∏opca rozwin´∏y si´ niezwy-
k∏e zdolnoÊci mechaniczne, charakterystyczne dla
sawantów. Nauczy∏ si´ naprawiaç rowerowe prze-
rzutki, zaczà∏ te˝ konstruowaç pomys∏owe urzà-
dzenia – na przyk∏ad bokserski worek treningowy,
podskakujàcy i ko∏yszàcy si´ na boki niczym praw-
dziwy przeciwnik w ringu.

Teori´ t´ potwierdzajà równie˝ odkrycia Bernar-

da Rimlanda z Autism Research Institute w San Die-
go. Rimland prowadzi najwi´kszà w Êwiecie baz´

danych na temat ludzi z autyzmem; zawiera ona in-
formacje o ponad 34 tys. osób. Badacz ten zaobser-
wowa∏, ˝e niezwyk∏e zdolnoÊci ujawniajàce si´ u pa-
cjentów z autyzmem sà najcz´Êciej zwiàzane
z funkcjami prawej pó∏kuli, natomiast zdolnoÊci naj-
silniej upoÊledzone dotyczà funkcji pó∏kuli lewej.

Pod koniec lat osiemdziesiàtych Norman Ge-

schwind i Albert M. Galaburda z Harvard Univer-
sity przedstawili wyjaÊnienie niektórych przypad-
ków uszkodzeƒ lewej pó∏kuli, a tak˝e faktu liczebnej
przewagi m´˝czyzn wÊród sawantów. W swej ksià˝-
ce Cerebral Lateralization (Lateralizacja mózgu)
neurolodzy ci zwracajà uwag´, ˝e rozwój lewej pó∏-
kuli mózgowej trwa normalnie d∏u˝ej ni˝ prawej,
dlatego te˝ jest ona d∏u˝ej nara˝ona na oddzia∏ywa-
nie ró˝nych – w tym tak˝e szkodliwych – czynników
w okresie prenatalnym. W przypadku p∏odów p∏ci
m´skiej obecnoÊç testosteronu mo˝e byç jednym
z takich szkodliwych czynników, spowalniajàcych

wzrost i zak∏ócajàcych funkcje neuronalne lewej,
wra˝liwszej pó∏kuli. W rezultacie prawa pó∏kula
cz´sto dà˝y do skompensowania upoÊledzonych
funkcji i staje si´ u ch∏opców wi´ksza i bardziej
dominujàca. Wi´kszà liczb´ chorych m´˝czyzn ni˝
kobiet odnotowuje si´ nie tylko w przypadku ze-
spo∏u sawanta, ale tak˝e innych dysfunkcji oÊrod-
kowego uk∏adu nerwowego, takich jak dysleksja,
opóêniony rozwój mowy, jàkanie si´, zespó∏ nad-
pobudliwoÊci ruchowej i autyzm.

Nowe zdolnoÊci

W ostatnich latach pojawi∏y si´ nowe dane potwier-
dzajàce s∏usznoÊç hipotezy o roli lewej pó∏kuli.
W 1998 roku Bruce L. Miller z University of Cali-
fornia w San Francisco zbada∏ pi´cioro starszych
pacjentów z objawami ot´pienia czo∏owo-skronio-
wego (FTD – frontotemporal dementia), jednej
z form ot´pienia przedstarczego. U pacjentów tych
wraz z wystàpieniem i rozwojem ot´pienia ujawni-
∏y si´ zdolnoÊci artystyczne. Potrafili wykonywaç
niezwykle dok∏adne kopie dzie∏ sztuki i pi´knie ma-
lowaç. Tak jak w przypadku sawantów twórczoÊç
tych pi´ciu osób mia∏a charakter wizualny, nie wer-
balny. Badania wykonane metodà tomografii emi-
syjnej pojedynczego fotonu (SPECT) wykaza∏y, ˝e
uszkodzenia mózgu by∏y zlokalizowane g∏ównie
w lewej pó∏kuli. Miller zbada∏ nast´pnie siedmiu
innych pacjentów, u których rozwin´∏y si´ zdolno-
Êci plastyczne lub muzyczne po wystàpieniu FTD.
Tak˝e i u nich wykry∏ uszkodzenia lewej pó∏kuli.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

87

Skàd si´ biorà niezwyk∏e zdolnoÊci sawantów?

Byç mo˝e uszkodzenia lewej pó∏kuli mózgu

pobudzajà prawà do kompensacji utraconych funkcji.

Miller, Craig Hou z Washington University i in-

ni porównali nast´pnie uzyskane obrazy mózgu
z wynikami analogicznych badaƒ wykonanych
u dziewi´cioletniego sawanta-artysty cierpiàcego
na autyzm, o inicja∏ach DB. Badania metodà
SPECT wykaza∏y u DB zwi´kszony przep∏yw krwi
w przedniej cz´Êci kory nowej, natomiast obni˝ony
w lewym p∏acie skroniowym. (Kora nowa bierze
udzia∏ w funkcjach poznawczych wy˝szego rz´du;
p∏at skroniowy odpowiada za pewne aspekty pa-
mi´ci i uczuç). Miller chcia∏by zbadaç tak˝e innych
sawantów majàcych zdolnoÊci artystyczne, aby
stwierdziç, czy jego odkrycia si´ potwierdzà. Ale
ju˝ sam fakt, ˝e DB i starsi pacjenci cierpiàcy na
FTD, u których rozwin´∏y si´ nowe zdolnoÊci cha-
rakterystyczne dla sawantów, wykazujà te same pa-
tologie, zwraca uwag´ i pozwala sàdziç, ˝e badacze
wkrótce b´dà umieli precyzyjnie okreÊliç objawy
neurologiczne towarzyszàce zespo∏owi sawanta.

Trudniej zapewne b´dzie ustaliç, jakie zjawiska

fizjologiczne odpowiadajà za niemal nieograni-
czone zasoby pami´ci sawantów. Mortimer Mish-
kin z National Institute of Mental Health jest zda-
nia, ˝e funkcje pami´ci sà realizowane przez
obwody nerwowe ró˝nych typów, w tym nadrz´dny

obwód korowo-limbiczny, zwiàzany z pami´cià
okreÊlanà powszechnie jako semantyczna lub
kognitywna, oraz uk∏ad korowo-prà˝kowiowy,
ni˝szego poziomu, obs∏ugujàcy pami´ç opera-
cyjnà. Wydaje si´, ˝e pami´ç sawantów jest typu
niekognitywnego, nawykowego.

Niewykluczone, ˝e czynniki powodujàce uszko-

dzenia lewej pó∏kuli równie˝ uszkadzajà obwody
pami´ciowe wy˝szego poziomu. W rezultacie sa-
wanci mogà byç zmuszeni do pos∏ugiwania si´ pry-
mitywniejszymi obwodami pami´ci operacyjnej,
które unikn´∏y zniszczenia. Zapewne uszkodzenia
mózgu – niezale˝nie od tego, czy powsta∏y w wy-
niku oddzia∏ywania hormonów, choroby, czy ura-
zu w fazie prenatalnej lub póêniejszej – stymulujà
w pewnych sytuacjach rozwój okreÊlonych umie-
j´tnoÊci prawej pó∏kuli, zwiàzanych z funkcjami
pami´ci operacyjnej. W takich sytuacjach mo˝e
wystàpiç zespó∏ sawanta.

Rain Man w ka˝dym z nas?

Ujawnienie si´ umiej´tnoÊci typowych dla sawan-
tów u ludzi cierpiàcych na ot´pienie rodzi intry-
gujàce pytanie, jaki potencja∏ drzemie w ka˝dym
cz∏owieku. Dlatego te˝ niektórzy badacze usi∏ujà

88

UMYS¸

CREA

TIVE LEARNING ENVIRONMENTS, A

USTIN

Z

niektórych doniesieƒ naukowych wynika, ˝e sawanci zach´-
cani do rozwijania umiej´tnoÊci j´zykowych tracà swe
szczególne talenty artystyczne. Jednym z najs∏ynniejszych

jest przypadek Nadii, dziewczynki z autyzmem, która w wieku lat
trzech tworzy∏a zadziwiajàce rysunki. Kiedy skoƒczy∏a siedem
lat, pos∏ano jà do szko∏y dla dzieci autystycznych, w której nauka
koncentrowa∏a si´ na umiej´tnoÊciach werbalnych. Jako nasto-
latka Nadia lepiej pos∏ugiwa∏a si´ j´zykiem, ale nie umia∏a ju˝ two-
rzyç fascynujàcych i skomplikowanych rysunków.

Nasze obserwacje nie potwierdzajà, jakoby cenà za post´p

w opanowywaniu j´zyka i socjalizacji by∏ zanik talentu. Uwa˝a-
my, ˝e nadzwyczajne zdolnoÊci sawantów sà atutem, który mo-
˝e im u∏atwiç funkcjonowanie w ˝yciu codziennym. Pomagajà
one pacjentom rozwijaç umiej´tnoÊci wspó∏˝ycia spo∏ecznego,
lepiej opanowywaç j´zyk i cieszyç si´ wi´kszà samodzielnoÊcià.
Sawanci zyskujà dzi´ki swemu talentowi poczucie sukcesu, któ-
re z kolei pozwala im na pe∏niejsze uczestnictwo w ˝yciu. Mu-
zyczny geniusz Leslie Lemke dzi´ki koncertom i kontaktowi
z publicznoÊcià zaczà∏ ˝ywiej reagowaç. Malarza Richarda Waw-
r´ ogarnia radoÊç i podniecenie, ilekroç koƒczy nowà prac´
i pragnie uczciç ten moment. A obdarzony fenomenalnà pami´-
cià Kim Peek prze∏ama∏ spo∏ecznà izolacj´, w której trwa∏ przed
nakr´ceniem filmu Rain Man. Teraz jeêdzi po kraju i spotyka
si´ z m∏odzie˝à szkolnà.

Ca∏e szcz´Êcie, ˝e dziÊ uznaje si´ potrzeb´ ∏àczenia zach´ty

do rozwijania umiej´tnoÊci sawantów z dà˝eniem do normali-
zacji ich ˝ycia. Osoby takie kieruje si´ na kursy dla wybitnie
utalentowanych, co wzbogaca kontakty spo∏eczne zarówno ich
samych, jak i innych uczestników. Od niedawna organizowane
sà, na przyk∏ad przez Hope University w Anaheim w Kalifornii,

specjalne programy dla tych niezwyk∏ych ludzi. Podejmuje si´
równie˝ dzia∏ania dotyczàce osób o podobnych zaburzeniach –
na przyk∏ad organizuje si´ obozy artystyczno-muzyczne dla lu-
dzi z zespo∏em Williamsa, wÊród których wielu wykazuje niepo-
spolite zdolnoÊci muzyczne typowe dla sawantów [patrz: Howard
M. Lenhoff, Paul P. Wang, Frank Greenberg, Ursula Bellugi „Ze-
spó∏ Williamsa a mózg”; Âwiat Nauki, luty 1998]. Piel´gnowa-
nie talentu to najbardziej w∏aÊciwe i obiecujàce podejÊcie.

˚ycie

z zespo∏em sawanta

Prom do Tireé w Szkocji, obraz Richarda Wawro z 1978 roku.
Wawro jest pod opiekà ojca, który z entuzjazmem wspiera
twórczà pasj´ syna. Wi´kszoÊç badaczy uwa˝a, ˝e uzdolnienia
artystyczne mogà u∏atwiç sawantom kontakty mi´dzyludzkie.

dowiedzieç si´ czegoÊ wi´cej o „ma∏ym Rain Ma-
nie w ka˝dym z nas”. Jedna z grup zastosowa∏a
technik´ przezczaszkowej powtarzalnej stymulacji
magnetycznej (rTMS) u 17 zdrowych osób, oÊmiu
m´˝czyzn i dziewi´ciu kobiet. Tracy Morrell z Uni-
versity of South Australia, Robyn L. Young z Flin-
ders University w Adelaide oraz Michael C. Ridding
z Adelaide University stosowali stymulacj´ magne-
tycznà obszaru lewego p∏ata skroniowego, który
Miller okreÊli∏ jako uszkodzony u swoich pacjen-
tów z FTD.

W nieopublikowanym dotàd studium badacze ci

stwierdzajà, ˝e tylko u dwóch osób z grona bada-
nych pojawi∏y si´ przejÊciowo umiej´tnoÊci wyko-
nywania szybkich obliczeƒ kalendarzowych, zdol-

noÊci artystyczne i nastàpi∏a poprawa pami´ci
operacyjnej. Równie˝ inni zetkn´li si´ ze spora-
dycznymi przypadkami nowych umiej´tnoÊci za-
nikajàcych po kilku godzinach. Badacze sugerujà,
˝e zdolnoÊci typowe dla sawantów mogà wyst´-
powaç tylko w ma∏ej cz´Êci populacji ludzi zdro-
wych, podobnie jak wÊród osób niepe∏nospraw-
nych, gdzie te˝ sà ograniczone do niewielkiego
odsetka pacjentów.

Zaglàdanie do mózgu

Wielu ekspertów wierzy jednak w realne mo˝liwo-
Êci dotarcia do „wysp inteligencji” charakterystycz-
nych dla sawantów. Allan Snyder i John Mitchell
z Australian National University w Canberze w
Australii utrzymujà, ˝e takie same procesy jak
w mózgu sawantów zachodzà u ka˝dego z nas, lecz
zag∏uszajà je bardziej wyrafinowane przejawy po-
znania konceptualnego. Sawanci z autyzmem –
konkludujà badacze – „majà uprzywilejowany
dost´p do informacji na ni˝szych poziomach,
normalnie niedost´pnej dla introspekcji”.

My równie˝ wyznajemy poglàd, ˝e ka˝dy z nas

posiada w jakimÊ stopniu obwody i po∏àczenia ner-
wowe, które odpowiadajà za zespó∏ sawanta. Sà
one jednak trudniej dost´pne – cz´Êciowo dlatego,
˝e ˝yjemy w spo∏eczeƒstwie, w którym dominujà-
cà rol´ odgrywa lewa pó∏kula. Czasami jednak za-
uwa˝amy cechy sawantów tak˝e u siebie. Niekiedy
„doznajemy olÊnienia” lub odkrywamy w sobie no-
wà umiej´tnoÊç. A pewne procedury – w tym hip-
noza, wywiady z pacjentami b´dàcymi pod wp∏y-
wem amobarbitalu sodowego, zwiàzku z grupy
barbituranów o dzia∏aniu uspokajajàcym i relak-
sujàcym, czy te˝ stymulacja mózgu podczas zabie-

gów neurochirurgicznych – dostarczajà dowodów,
˝e w ka˝dym cz∏owieku tkwià ogromne zasoby
uÊpionych wspomnieƒ. Tak˝e sny mogà o˝ywiç te
wspomnienia lub uaktywniç nowe umiej´tnoÊci.

˚aden model funkcjonowania mózgu nie b´dzie

kompletny, dopóki nie zostanie wyjaÊniony fenomen
sawantów. Dysponujàc obecnie narz´dziami do ba-
dania struktury i funkcji mózgu, mo˝emy ∏àczyç te ba-
dania ze szczegó∏owymi testami neuropsycholo-
gicznymi sawantów. Mamy nadziej´, ˝e anegdotyczne
opisy przypadków, przewa˝ajàce w literaturze przed-
miotu z ostatnich stu lat, wkrótce ustàpià miejsca
danym porównawczym dotyczàcym rozmaitych grup
ludzi zdrowych i upoÊledzonych, w tym tak˝e cu-
downych dzieci, geniuszy i sawantów.

Zespó∏ sawanta daje jedyny w swoim rodzaju

wglàd w funkcjonowanie mózgu, istotny w poszuki-
waniu odpowiedzi na pytania o stosunek mi´dzy in-
teligencjà ogólnà a ró˝nymi jej formami. Mo˝e on
równie˝ rzuciç Êwiat∏o na plastycznoÊç mózgu i zja-
wiska kompensacji, aktywacji kolejnych neuronów
i odbudowy funkcji w oÊrodkowym uk∏adzie nerwo-
wym – obszary badaƒ o zasadniczym znaczeniu dla
zrozumienia tak ró˝nych jednostek chorobowych,
jak udar mózgu, parali˝ i choroba Alzheimera.

Jednak znaczenie zespo∏u sawanta nie ograni-

cza si´ do badaƒ naukowych. Przyk∏ad tych nie-
zwyk∏ych ludzi i ich równie niezwyk∏ych rodzin,
opiekunów, terapeutów i nauczycieli wiele nas uczy.
Na ich losy wp∏ywajà – i to jest jeden z najwa˝niej-
szych wniosków – nie tylko uk∏ady po∏àczeƒ ner-
wowych. Sawanci mogà wieÊç szcz´Êliwe ˝ycie
dzi´ki bezwarunkowej mi∏oÊci, wierze i determi-
nacji swoich opiekunów. Badania nad zespo∏em
sawanta mogà nam znacznie u∏atwiç pog∏´bienie
wiedzy zarówno na temat ludzkiego mózgu, jak
i mo˝liwoÊci, które kryje w sobie cz∏owiek.

n

* W j´zyku francuskim s∏owo „savant” znaczy te˝ uczony, w an-
gielskim zaÊ – erudyta (przyp. red.).

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

89

Literatura uzupe∏niajàca

u

Extraordinary People: Understanding Savant Syndrome. Darold A. Treffert;

iUniverse.com, Inc., 2000.

u

Emergence of Artistic Talent in Frontotemporal Dementia. B. Miller, J. Cum-

mings i F. Mishkin i in.; Neurology, tom 51, nr 4, s. 978-982; 1 X 1998.

u

Musical Savants: Exceptional Skill in the Mentally Retarded. Leon K. Miller;

Hilldale, N.J. Erbaum, 1989.

u

www.savantsyndrome.com

W naszych mózgach zachodzà procesy takie

jak u sawantów, lecz sà zag∏uszane przez

wyrafinowane przejawy poznania konceptualnego.