MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNO�CI

S T R E S

W �YCIU CODZIENNYM

I S�U�BIE WOJSKOWEJ

WYBRANE ZAGADNIENIA

Materia� profilaktyczno-edukacyjny

do prowadzenia zaj�� z �o�nierzami

WARSZAWA 2006

WARSZAWA 2007

Materiał o charakterze

profilaktyczno-edukacyjnym

Warszawa 2009

3

PLAN – KONSPEKT

do przeprowadzenia zaj�� profilaktyczno-edukacyjnych

z problematyki stresu

TEMAT:

STRES W �YCIU CODZIENNYM I S�U�BIE WOJSKOWEJ.

WYBRANE ZAGADNIENIA.

CELE :

1. Przedstawienie stresu jako zjawiska normalnego w codziennym �yciu cz�owieka.
2. Zapoznanie z czynnikami wywo�uj�cymi stres i objawami pozwalaj�cymi go

rozpoznawa�.

3. Zapoznanie z mo�liwymi skutkami stresu w �yciu codziennym

i s�u�bie wojskowej.

4. Przedstawienie wybranych sposobów zapobiegania stresowi

i przeciwdzia�ania jego skutkom.

CZAS:

2 x 45’

METODY:

Wyk�ad, prezentacja graficzna, dyskusja.

MATERIA�Y I �RODKI DYDAKTYCZNE:

Foliogramy, rzutnik �wiat�a dziennego lub projektor multimedialny.

MIEJSCE:

�wietlica, sala wyk�adowa.

ZAGADNIENIA:

1. Stres a frustracja. Poj�cia definicyjne.

2. Czynniki wywo�uj�ce stres.
3. Rozpoznawanie objawów stresu - fizycznych, fizjologicznych, psychicznych.
4. Przeciwdzia�anie stresowi.

5. Stres a s�u�ba wojskowa.
6. Stres, kryzys psychiczny, trauma psychiczna.
7. Zako�czenie.

3

WYKORZYSTANA LITERATURA:

1. M. Cenin, S. Che�pa – Psychologia wojskowa, Wyd. MON, Warszawa, 1998 r.
2. B. Rychlik – Zarz�dzanie stresem w wojsku. Program profilaktyki antystresowej.

Warszawa, 2006 r.

3. D. Merecz – Jak zwi�kszy� swój potencja�, by lepiej radzi� sobie ze stresem.

Instytut Medycyny Pracy, �ód�, 2005 r.

4. M. Lis-Turlejska – Stres traumatyczny, Wydawnictwo Akademickie „�ak”,

Warszawa, 2002 r.

5. I.Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.) – Cz�owiek w sytuacji stresu,

Wyd. U.�., Katowice, 1996 r.

6. A. Florkowski, W. Gruszczy�ski (red.) – Zdrowie psychiczne �o�nierzy,

�ód�, 2000 r.

7. W. Szlagura, M. Madejski – Interwencja kryzysowa, podej�cie profesjonalne.

Niepublikowane materia�y szkoleniowe, „ARCAN”, Bielsko-Bia�a 2000-2002 r.

4

4

5

PRZEBIEG ZAJ��:

TRE�� ZAGADNIENIA

CZAS

UWAGI

WSKAZÓWKI

CZ��� WST�PNA

Przedstawienie tematu i celu zaj�� oraz spraw

organizacyjnych.

5 min

CZ��� ZASADNICZA

1.

ZAGADNIENIE 1 (patrz szerzej str. 11)
S

TRES A

F

RUSTRACJA

. P

OJ�CIA DEFINICYJNE

.

Frustracja – reakcja organizmu na przeszkod�,

–

przykre emocje jako wynik niemo�no�ci

osi�gni�cia celu.

Reakcje cz�owieka na sytuacje frustracyjne:

–

dzia�ania w celu pokonania przeszkody (1),

–

obej�cie przeszkody (2),

–

wyznaczenie i osi�gni�cie celu zast�pczego (3),

–

uporczywe, bezskuteczne atakowanie

przeszkody, agresja (4),

–

rezygnacja, ucieczka (5, 5a).

STRES – sytuacja trudna, która prowadzi do zaburze�

zachowania i dzia�ania wskutek przeci��enia

systemu nerwowego.

Fazy stresu biologicznego:

�

alarmowa – na sygna� o zadzia�aniu czynnika

szkodliwego (stresora) organizm mobilizuje si�,

pocz�tkowo odporno�� organizmu maleje ale

potem wzrasta.

�

odporno�ci – mechanizmy adaptacyjne

przeciwdzia�aj� stresowi, odporno�� organizmu

wzrasta ponad sta�y poziom i pozwala zwalczy�

zagro�enie.

�

wyczerpania – je�li stresor, szkodliwy bodziec

dzia�a zbyt d�ugo, organizm wyczerpuje zasoby

i traci odporno��.

Fazy stresu psychologicznego:

�

mobilizacja – po zadzia�aniu szkodliwego

bod�ca wzrasta ogólna zdolno�� organizmu do

dzia�ania, mobilizowane s� procesy psychiczne

i energetyczne,

�

rozstrojenie – je�li stresory dzia�aj� zbyt d�ugo

lub zbyt silnie pogarszaj� si� procesy orientacji

i kontroli, spada sprawno�� dzia�ania,

�

destrukcja – wci�� silne i dzia�aj�ce d�ugo

stresory uniemo�liwiaj� sprawne dzia�anie, brak

realnej oceny sytuacji, spada motywacja do

dzia�ania, rezygnacja z walki.

15 min

Folia 1

Pytania do s�uchaczy

o ewentualne przyk�ady z �ycia

Folia 2

Pytania, podawanie przyk�adów,

np. brak pokarmu, brak wody...

Np. trema - rodzaj stresu,

mobilizuje

5

Stres u �o�nierzy

– zespó� reakcji fizjologicznych i psycholo-

gicznych, zachowa� alarmowych i

obronnych organizmu wobec powsta�ej

sytuacji zagro�enia lub skierowanej

przeciwko �o�nierzowi agresji, ataku.

STRES – kumuluj�cy - np. ró�ne problemy i k�opoty

�ycia codziennego,

–

dysfunkcjonalny - np. z�y szef,

nieprzyjemni wspó�pracownicy,

wymagania ponad mo�liwo�ci...

Silna trema mo�e sparali�owa�,

odebra� g�os, spowodowa�

zapomnienie tekstu...

2.

ZAGADNIENIE 2 (patrz szerzej str. 13)
C

ZYNNIKI WYWO�UJ�CE STRES

.

Stres jest nierozerwalnie zwi�zany z naszym �yciem

i mo�e mie� zarówno negatywny jak i pozytywny wp�yw

na nasz organizm, dzia�anie, funkcjonowanie.

Dy-stres – stres z�y, powoduj�cy negatywn� reakcj�

organizmu.

Eu-stres – stres pozytywny, pobudzaj�cy

do dzia�ania.

Ró�nica bardzo cz�sto zale�y od nas – od naszego

nastawienia i cech osobowo�ci – wykszta�cenia,

wychowania, do�wiadczenia podobne stresory,

podobne sytuacje, jednych stresuj�, deprymuj�, innych

pobudzaj� do aktywno�ci, efektywnego dzia�ania.

Szkodliwe mo�e by� nasilenie stresu lub

nieumiej�tno�� radzenia sobie z nim tzn. nierozpo-

znawanie objawów p�yn�cych z organizmu,

niezrozumienie sytuacji i w�asnego zachowania.

Stres mog� wywo�a�:

�

czynniki zewn�trzne – klimat, ha�as, konflikty,

utraty, zagro�enia, z�e wiadomo�ci, po�piech itp.

�

czynniki wewn�trzne – aspiracje, sumienie,

utrata dotychczasowych warto�ci ideowych,

religijnych, potrzeby emocjonalne itp.

Sytuacje stresowe – s� najcz��ciej niezale�ne od

cz�owieka i mog� dotkn�� ka�dego:

–

realne zagro�enia �ycia - wypadki, katastrofy,

napady, straty, dzia�ania wojenne...

–

rozpady zwi�zków spo�ecznych, rodzinnych -

rozwód, rozstanie...

–

spadek poczucia w�asnej warto�ci - utrata pracy,

porzucenie przez kogo� bliskiego,

niepowodzenia...

Wa�ne nie jest to, co ci si� zdarza, lecz to jak to

odbierasz

10 min

Folia 3

Folia 4

Pytanie o rozumienie tego

stwierdzenia

6

6

7

3.

ZAGADNIENIE 3 (patrz szerzej str. 13)
R

OZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU

-

FIZYCZNYCH

,

FIZJOLOGICZNYCH

,

PSYCHICZNYCH

.

Stres przejawia si�:

–

wzmo�onym napi�ciem emocjonalnym,

psychicznym,

–

wzrostem impulsywno�ci w my�leniu i dzia�aniu,

–

ograniczeniem kontroli nad w�asnym

zachowaniem

a wi�c w obni�onej, w ró�nym stopniu, sprawno�ci

my�lenia i dzia�ania.
CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY STRESU

Fizjologiczne:

– blado��, sucho�� w ustach, bóle pleców

i g�owy, przy�pieszone bicie serca, zwi�kszona

potliwo��, napi�cia mi��ni, bezsenno��,

nieregularny, p�ytki oddech, uczucie gor�ca,

biegunka....

Fizyczne:

– postawa zgarbiona, zamkni�ta lub agresywna,

mowa szybka, g�os wysoki, dr�enia r�k, napi�ta

twarz...

Psychiczne:

– zak�opotanie, nerwowo��, agresja, zamykanie

si� w sobie, depresja, rozdra�nienie, chaos

my�lowy, nadpobudliwo��, l�ki, z�o��.....

W zachowaniu:

– brak apetytu lub nadmierne objadanie si�,

szukanie leków, alkoholu, u�ywek, wzrost ilo�ci

wypalanych papierosów, brak poczucia humoru,

sk�onno�� do p�aczu lub wybuchów gniewu,

uczucie sta�ego zm�czenia, niekonsekwencja,

wyczerpanie...

W my�leniu:

– trudno�ci w koncentracji, skupieniu uwagi, brak

zainteresowa�, luki w pami�ci, zapominanie....

Dzia�anie ludzi w stresie zale�y od indywidualnego

przygotowania do radzenia sobie w sytuacjach trudnych

i mo�e by� bardzo ró�ne:

�

szukanie sposobu rozwi�zania problemu,

samodzielnie lub przy pomocy innych,

�

rezygnacja z d��e�, poddanie si� sytuacji lub

wp�ywom innych ludzi,

�

szukanie wsparcia u autorytetów – dowódcy,

kolegów, przyjació�....

�

podejmowanie walki na zniszczenie przeciwnika,

wroga ale nie rozwi�zanie problemu,

�

unikanie trudno�ci, przeczekiwanie, udawanie,

�e nie ma problemu trudno�ci,

�

szukanie czynno�ci zast�pczych – zakupy,

sprz�tanie, czytanie...

�

ucieczka w alkohol, narkotyki,

15 min

Folia 5

Pytanie - czy kto� z was, kto

uwa�a, �e do�wiadczy� stresu

pami�ta, który� z objawów?

Czy mo�e o tym co�

powiedzie�?

7

8

4.

ZAGANIENIE 4 (patrz szerzej str. 14)

dporno�ci na stresory,

mo�e by� oboj�tne.

a�� sytuacja stresowa i wtedy

nie w�asnego,

relaksuj�cych,

i

Podstawowe elementy dzia�a� redukuj�cych stres:

�

mach –

�

si� nowych

�

j si� i nie wstyd� prosi� o pomoc innych,

�

alkoholu

�

sz takie lub

�

si�

....

15 min

Folia 6

Pytanie - któ

menty s�

n

P

RZECIWDZIA�ANIE STRESOWI

a�dy cz�owiek ma w�asny próg o

K

na bod�ce wywo�uj�ce stres.

o co jednych stresuje dla innych

T

o co jednym uniemo�liwia sprawne dzia�anie, innych

T

pobudza do aktywno�ci, sprawno�ci, do my�lenia,

zwi�kszonej koncentracji.

a�dego jednak mo�e dop

K

musi sobie z ni� poradzi�.

Pierwszym krokiem jest umiej�tno�� rozumienia

i rozpoznawania objawów stresu.

olejnym krokiem jest wypracowa

K

skutecznego stylu radzenia sobie ze stresem:

–

poznanie mechanizmów dzia�ania stresu,

uczenie si� o stresie,

–

pokonanie trudno�ci,

–

wykonanie czynno�ci

–

szukanie pomocy,

�pczego (blisko

–

znalezienie celu zast

rzeczywistego problemu - dzia�aj ma�ym

krokami)

�

akceptuj siebie i to co robisz, sprawd� czy

dobrze wykonujesz to co powiniene�,
rozmawiaj o swoich k�opotach i proble

nie jeste� sam, masz przecie� przyjació�,

kolegów, prze�o�onych, na których mo�esz

polega�, którzy ci� wys�uchaj�,
b�d� aktywny umys�owo - ucz

umiej�tno�ci, szukaj wiadomo�ci, poznawaj

ludzi,
nie bó

�

b�d� aktywny fizycznie – poszukuj najlepszych

dla ciebie �wicze� sportowych,
bardzo rozwa�nie podchod� do

i narkotyków – odsun� problemy na czas

upojenia, ale ich nie zlikwiduj�,
zajmij si� swoim hobby, je�li ma

poszukaj zaj�cie, które ci� uspokaja,
zrelaksuj si� – daj sobie czas, wycisz

i odpr�� poprzez muzyk�, ksi��k�, modlitw�

r ele

e

ajwa�niejsze, czy wogóle s�

takie?

Kto ma to oceni�?

8

9

5.

ZAGADNIENIE 5 (patrz szerzej str. 14)
S

TRES A S�U�BA WOJSKOWA

Istota problematyki stresu w s�u�bie wojskowej nie

zmienia si�. Dzia�aj� te same mechanizmy.

Zwi�ksza si� jednak ilo�� mo�liwych stresorów,

sytuacji, które mog� wywo�a� stres. Zwi�zane jest to

ze specyfik� jak� niesie dla m�odego cz�owieka s�u�ba

wojskowa:

�

d�uga roz��ka z najbli�szymi,

�

nowe, nieznane �rodowisko,

�

nowe, nieznane, trudne zadania i obowi�zki,

�

du�y wysi�ek fizyczny,

�

zmiana rytmu dnia i wy�ywienia,

�

obowi�zek poddania si� rygorom regulaminów,

karno��,

�

cz�sty, czasami codzienny kontakt z broni�,

�

brak czasu dla siebie, prywatno�ci,

�

�wiadomo�� zagro�enie zdrowia i �ycia w czasie

dzia�a� poligonowych, w misjach

zagranicznych....

Przeciwdzia�anie stresowi s�u�by wojskowej to:

�

sumienne wykonywanie obowi�zków,

�

pe�ne zdyscyplinowanie,

�

zaufanie do prze�o�onych i kolegów,

�

wiara we w�asne si�y, wiedz� i umiej�tno�ci,

�

umiej�tno�� rozpoznawania objawów stresu tak

u siebie jak i u kolegów,

�

umiej�tno�� redukcji stresu po jego rozpoznaniu.

Skuteczne udzielanie pomocy innym wzmocni twoj�

pewno�� dzia�a�.

15 min

Folia 7

Pytanie-

Czy pami�tacie, który� z tych

elementów, a mo�e one jeszcze

dzia�aj�?

6.

ZAGADNIENIE 6 (patrz szerzej str. 15)
S

TRES

,

KRYZYS PSYCHICZNY

,

TRAUMA PSYCHICZNA

.

Silny i d�ugo dzia�aj�cy stres mo�e wywo�a�

powa�ne zaburzenia emocjonalne i zachowania, mo�e

wr�cz sparali�owa� nasze dzia�ania.

Zdarzenie krytyczne to sytuacja, która wywo�uje

bardzo silne reakcje emocjonalne, zak�ócaj�ce

zdolno�� funkcjonowania. Mo�e ona wywo�a� nawet

uraz psychiczny.
Sytuacje takie to np:

–

udzia� w wypadku czy katastrofie naturanej lub

spowodowanej przez cz�owieka,

–

widok zabitych lub rannych,

–

zagro�enie �ycia lub zdrowia,

10 min

Folia 8

Kto wed�ug was ulega tym

urazom: ofiary, ratownicy,

rodziny, �wiadkowie...?

Wszyscy!!!

9

10

–

informacja o �mierci lub zagro�eniu �ycia kogo�

bliskiego,

–

bycie ofiar� napadu, gwa�tu, tortur,

–

du�a strata materialna.

Je�li uraz psychiczny jest silniejszy ni� mechanizmy

obronne, nawet u ludzi zdrowych mo�e rozwin��

si� zespó� zaburze� po stresie urazowym (PTSD )

Reakcje na zdarzenia traumatyczne:

�

emocjonalne – l�k, szok, gniew, w�ciek�o��,

poczucie winy, �a�oba, przygn�bienie, wrogo��,

agresja, wybuchowo��, strach przed

pozostawaniem samemu, izolacja od innych,

�

poznawcze – dezorientacja, niska ocena

w�asnej warto�ci, brak koncentracji, strach przed

powtórzeniem sytuacji,

�

biologiczne – bezsenno��, koszmary nocne,

zwi�kszone t�tno, oddech,

�

zachowania – unikanie ludzi, nawet bliskich,

trudno�ci w �yciu intymnym, nieufno��,

popadanie w uzale�nienie od substancji

psychoaktywnych, k�opoty szkolne, zawodowe.

Folia 9

7.

ZAGADNIENIE 7 (patrz szerzej str. 15)
Z

AKO�CZENIE

1. Wymienione objawy stresu nigdy nie wyst�puj�

wszystkie razem. Ka�dy cz�owiek reaguje inaczej

i mo�e mie� inne sygna�y mówi�ce o tym, �e jest

w stresie.

2. Cz�owiek, który ulega stresorom, silnym bod�com

wywo�uj�cym stres, jest normalny, to sytuacje

bywaj� nienormalne, niecodzienne, bardzo

trudne, prze�amuj�ce naturalne psychiczne

mechanizmy obronne.

3. Wi�kszo�� ludzi radzi sobie sama nawet

w najtrudniejszych sytuacjach i z czasem wraca

do równowagi psychicznej, emocjonalnej.

4. Szukanie i proszenie o pomoc jest jednym

z naturalnych sposobów radzenia sobie w

sytuacji trudnej.

5. S� ludzie i instytucje, którzy mog� pomóc

ka�demu, kto w sytuacji skrajnie trudnej,

traumatycznej pomocy potrzebuje - prze�o�eni,

koledzy, psycholodzy, kapelani, lekarze....

5 min

Pytanie – czym jest stres dla

mnie?

Mobilizacj� do sprawnego

i lepszego dzia�ania?

Utrudnia mi adaptacj�, sprawne

dzia�anie, pozbawia dobrego

nastroju, zadowolenia?

10

11

SKRYPT DO KONSPEKTU

STRES W �YCIU CODZIENNYM I S�U�BIE WOJSKOWEJ

do przeprowadzenia zaj�� profilaktyczno-edukacyjnych

z �o�nierzami

Wybrane zagadnienia

Przed rozpocz�ciem zaj�� prowadz�cy powinien poinformowa� s�uchaczy, �e tematyka stresu,

z jednej strony jest powszechnie znana, z drugiej cz�sto opiera si� na stereotypach, uogólnieniach,

wiedzy potocznej. Operuje si� poj�ciami, które ludzie dotkni�ci stresem uto�samiaj� ze s�abo�ci� czy

wr�cz chorob� psychiczn�.

W trakcie zaj�� b�dzie mo�na operowa� przyk�adami, opisami przypadków i zdarze�, zachow�

ludzi b�d�cych w sytuacjach trudnych, odnosz�c si� do prezentowanego materia�u.

Dyskusja jest nie tylko dopuszczalna, jest wr�cz po��dana, aby wymieni� pogl�dy, wiedz�

i do�wiadczenie.

ZAGADNIENIE 1

S

TRES A FRUSTRACJA

. P

OJ�CIA DEFINICYJNE

.

Poj�cia stres i frustracja u�ywane s� cz�sto w j�zyku potocznym zamiennie albo uzupe�niaj�co.

Tymczasem maj� one nieco inne znaczenie mimo, �e odnosz� sie do cz�owieka, który ma okre�lone

k�opoty.

Frustracja to reakcja emocjonalna na powsta�� czy zauwa�on� przeszkod�, to zespó� ró�nych

przykrych nieprzyjemnych emocji w sytuacji, gdy cz�owiek nie mo�e osi�gn�� zamierzonego, wyty-

czonego czy oczekiwanego celu.

Cz�sto znajdujemy si� w sytuacjach, gdy nie osi�gamy po��danych rezultatów, wyników mimo

poniesionego wysi�ku czy kosztów. Przeszkoda jest zbyt du�a, opór czego� lub kogo� zbyt du�y, a my

nie potrafimy, nie mamy si� b�d� te� wiedzy czy umiej�tno�ci aby dotrze� do celu.

Podstawow� reakcj� na zaistnia�� sytuacj�, w której pojawia si� przed nami przeszkoda jest

dzia�anie skierowane na pokonanie tej przeszkody. Mo�na to osi�gn�� w wieloraki sposób. Zawsze

jednak potrzebna jest aktywno�� i ch�� pokonania przeszkody. Skoro pierwsza próba si� nie powiod�a,

to z analizy pora�ki powinni�my wiedzie� czego nam brakuje – si�y, wiedzy, umiej�tno�ci, wsparcia

kolegów.... Po logicznej analizie mo�liwo�ci i uzupe�nieniu niedoborów, braków mo�na pokona�

przeszkod� i osi�gn�� cel.

Drugim sposobem pokonania przeszkody jest jej omini�cie, obej�cie. Skoro jest taka mo�liwo��,

skoro wysi�ek poniesiony na obej�cie b�dzie ma�y a zaoszcz�dzimy czas, to z tej szansy trzeba

skorzysta�. Mamy np. trudne s�owo do napisania, nie wiemy jednak jak si� je pisze – mo�emy, nie

szukaj�c po s�ownikach u�y� innego s�owa, które ma to samo znaczenie.

Trzeci sposób to wyznaczenie sobie celu zast�pczego. Je�li cel zast�pczy b�dzie le�e� blisko celu

zasdniczego a daje nam przy okazji znacz�ce korzy�ci czasowe i materialne, to mo�na to rozwa�y�

i zastosowa�, cel zasadniczy osi�gaj�c np. w drugim etapie. Je�li jednak jest to unikni�cie wysi�ku,

udawanie niezrozumienia sytuacji czy zadania, to mo�emy by� pos�dzeni o zwyk�e cwaniactwo czy

lenistwo.

11

Czwarty sposób nie jest zbyt po��dany do stosowania, �wiadczy bowiem o uparto�ci, niech�ci do

wyci�gania wniosków, uczenia si�, ponoszenia wysi�ku. Jest to uporczywe ponawianie prób pokonania

przeszkody zawsze tym samym sposobem mimo ponoszonych pora�ek. �wiadczy to o tzw. fiksacji

funkcjonalnej i stwierdzeniu – widzicie sami, nie potrafi�, nie mog�, to musi zrobi� kto� inny. Postawa

bardzo niepo��dana.

Pi�ty sposób równie� jest ma�o korzystny i nieefektywny, polega bowiem na rezygnacji. Skoro jest

przeszkoda, nie mog� jej pokona�, to po co si� wysila�. W domy�le cz�sto jest wniosek – niech to zrobi�

inni, ja si� dostosuj� i w��cz�. Nie wiadomo co jest wi�ksze - niewiara we w�asne si�y, niech�� do wysi�ku

i aktywno�ci czy wyrachowanie. Taka bierno�� zachowania nie jest mile widziana ani w grupie

kole�e�skiej, ani w szkole, ani w zak�adzie pracy, ani w wojsku.

Stres to reakcja organizmu na sytuacj� trudn�, która prowadzi do zaburzenia emocjonalnych

procesów regulacji poprzez przeci��enie systemu nerwowego. Poj�cie stresu wywodzi si� z nauk

biologicznych. Na ka�dy oganizm �ywy dzia�aj� ró�ne czynniki. Je�li s� to czynniki szkodliwe to

wywo�uj� one negatywne zmiany w organizmie.

Wybitny polski psycholog, profesor Jan Strelau twierdzi, �e stres to stan, na który sk�adaj� si� silne

negatywne emocje oraz towarzysz�ce im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczaj�ce normalny,

podstawowy poziom pobudzenia.

Poj�cie stresu psychologia przej��a z nauk biologicznych. Stres biologiczny organizmu przejawia si�

w trzech fazach.
Faza alarmowa – organizm odbiera sygna�, informacj� o zadzia�aniu czynnika szkodliwego. Kiedy

czynnik zadzia�a, na krótko spada odporno��, wydolno�� organizmu. Po pewnym czasie jednak

pojawia si� drugi etap.

Faza odporno�ci – organizm aktywizuje si�, uruchamia mechanizmy przystosowawcze. Wyra�nie

wzrasta odporno�� organizmu na szkodliwe czynniki po to, aby zwalczy� zagro�enie.

Wykorzystywane s� naturalne zasoby organizmu, które jednak s� ograniczone. Je�li czynnik

szkodliwy nie przestanie dzia�a�, to mo�e pojawi� si� kolejna faza.

Faza wyczerpania – kiedy czynniki szkodliwe dzia�aj� zbyt d�ugo lub s� zbyt silne, zasoby organizmu

walcz�cego z nimi wyczerpuj� si�. Mo�e doj�� do os�abienia organizmu, wyczerpania a nawet

�mierci.

Np. organizm, który odbiera sygna�, �e nie ma wody czy po�ywienia mo�e przej�� przez wszystkie

fazy – ka�dy w ró�nym czasie i z innym skutkiem.

W stresie psychologicznym psycholodzy równiez wyodr�bnili trzy fazy, z których najcz��ciej

wyst�puje pierwsza lub dwie pierwsze.
Faza mobilizacji – po zadzia�aniu czynników szkodliwych, pojawieniu si� sytuacji trudnej, nast�puje

mobilizacja procesów psychicznych. Wzrasta ogólna zdolno�� do dzia�a� min. intelektualnych -

my�lenie, analizowanie, kojarzenie, wnioskowanie, lepsza, ostrzejsza orientacja itp. Mobilizowane

s� zasoby energetyczne, wzrasta aktywno��, dynamika ruchów, pobudzane s� do zwi�kszonej pracy

gruczo�y wydzielania wewn�trznego np. adrenaliny. Je�li trudno�� nie zostanie pokonana, a stresory

dzia�aj� dalej lub nawet zwi�kszaj� si�, nast�puja druga faza.

Faza rozstrojenia – stopniowo pogarszaj� si� procesy orientacji i kontroli sytuacji. Nast�puje coraz

wi�ksze rozstrojenie emocjonalne, obni�a si� znacz�co sprawno�� dzia�ania, kontrolowanie

w�asnego post�powania. Zaburzone zostaj� procesy motywacyjne. Je�li trwa to zbyt d�ugo i nie

otrzymamy pomocy to w skrajnych przypadkach mo�e pojawi� si� trzecia faza.

Faza destrukcyjna – nie ma motywacji do dzia�ania, wykonywane czynno�ci s� chaotyczne i nieskute-

czne, nie ma kontroli sytuacji ani w�asnego post�powania. Procesy intelektualne s� powa�nie

zaburzone.

12

12

13

ZAGADNIENIE 2

C

ZYNNIKI WYWO�UJ�CE STRES

.

Ka�da sytuacja, zdarzenie czy dzia�anie, które s� nowe, nieznane, niespodziewane mo�e wywo�a�

stres. Wa�ne jest jak to przyjmiemy, jak sobie z tym poradzimy. Wielu czynników mo�emy si�

spodziewa� czy wr�cz oczekiwa�, inne s� dla nas pe�nym zaskoczeniem. Jedne pobudz� nas do

dzia�ania i aktywno�ci, inne wywo�aj� zamieszanie emocjonalne, dezorganizuj� dzia�anie.

Bardzo du�o zale�y od naszego przygotowania na mo�liwe sytuacje trudne – wykszta�cenia, wiedzy,

wychowania, do�wiadczenia. Je�li potrafimy prawid�owo oceni� sytuacj�, rozpozna� czynniki stresuj�ce,

prawid�owo zinterpretowa� sygna�y p�yn�ce z organizmu, to nasze przeciwdzia�anie te� b�dzie

efektywne i skuteczne.

Na wiele czynników nie mamy wp�ywu – pojawiaj� si� wbrew naszej woli i oczekiwaniom ale sama ich

znajomo�� i wcze�niejsze do�wiadczenia pozwalaj� nam radzi� sobie z nimi ca�kiem skutecznie.

Dotyczy to np. warunków pogodowych – wiemy jak zabezpieczy� si� przed ch�odem, deszczem,

�nie�yc�, mrozem...Nie powinny nas zaskoczy�. Inne natomiast, mimo, �e s� znane, mog� mie� dla nas

przykre konsekwencje. Trudno bowiem przyj�� za normalne i znane pozbawienie pracy, rozwód

rodziców czy w�asny, odrzucenie przez bliskich przyjació�...

Dlatego tak wa�na jest informacja, któr� trzeba sobie przyswoi�, �e dla zrozumienia istoty stresu,

który mnie dotyka i mo�e mn� zaw�adn��

nie jest wa�ne to co si� sta�o, co si� dzieje, ale to, jak to

odbieram.

Te same czynniki, sytuacje na jednych w ogóle nie b�d� dzia�a�y, innych za� mog� silnie

zestresowa�. Dla jednego strata (np. kradzie�) kilkuset z�otych b�dzie tragedi�, dla drugiego niewiele

znacz�cym epizodem. Dla jednego utrata pracy b�dzie katastrof� �yciow� i rodzinn�, dla innego

motorem do intensywnego poszukiwania innej i chwilow� niedogodno�ci�.

ZAGADNIENIE 3

R

OZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU

-

FIZYCZNYCH

,

FIZJOLOGICZNYCH

,

PSYCHICZNYCH

.

Ka�dy cz�owiek inaczej reaguje na stres. Je�li jednak szkodliwe bod�ce zadzia�aj� to jest mo�liwo��

aby to zauwa�y�. Sam organizm nas o tym informuje. Ponadto zmieniamy dotychczasowe specyficzne,

sta�e formy zachowania. Umiej�tno�� rozpoznawania tych sygna�ów jest pierwszym krokiem do

poradzenia sobie ze stresem, który si� pojawi�. Niezwykle wa�na jest równie� umiej�tno�� zauwa�enia

objawów stresu u bliskich czy kolegów, bo wtedy mo�emy zaproponowa� im pomoc i wsparcie.

Najwa�niejsze objawy wyszczególnione s� w konspekcie. Warto jednak doda�, �e rozpoznanie

objawów stresu jest niezwykle wa�ne, daje nam bowiem mo�liwo�� kontrolowania ich i rozumienia

w�asnego nieskutecznego, chaotycznego dzia�ania, oraz �wiadomo��, �e pewne symptomy fizjologiczne

nie maj� pod�o�a chorobowego.

Potrafimy te� zrozumie� pewne, z pozoru nieracjonale dzia�ania, w�asne czy bliskich, które w istocie

s� dzaia�aniami pozornymi, zast�pczymi. Np. niespodziewane zakupy, nag�e generalne sprz�tanie,

d�ugie czytanie ksi��ki...ale równie� cz�stsze si�ganie po alkohol, szukanie towarzystwa kolegów.

13

ZAGADNIENIE 4

P

RZECIWDZIA�ANIE STRESOWI

.

Nie ma ludzi niepodatnych na stres. Ka�dy ma jednak inny próg odporno�ci psychicznej. Ka�dy ma

inne mechanizmy obronne. Jest to zale�ne od wielu czynników:

–

wrodzonej podatno�ci na stres,

–

do�wiadczenia, obycia z sytuacjami stresowymi,

–

realnej wiedzy o mo�liwym zagro�eniu, o sytuacjach trudnych,

–

umiej�tno�ci aktywnego kontrolowania sytuacji,

–

�wiadomo�ci, �e w sytuacji trudnej, krytycznej mo�na liczy� na pomoc innych,

–

stopnia znajomo�ci w�asnych zasobów na dan� sytuacj� – wiedzy, wyposa�enia, umiej�tno�ci...

–

umiej�tno�ci zastosowania technik relaksacyjnych takich jak: wyciszenie si�, wyizolowanie

z aktualnej sytuacji, wizualizacji np. na bazie ulubionej muzyki, zaj�cia sportowe, d�ugi

spacer...

Je�li mamy pomóc koledze czy komu� bliskiemu b�d�cych w stresie to do podstawowych elementów

naszego dzia�ania powinni�my zaliczy�: wiedz�, ch�ci i mo�liwo�ci.

Kto�, kto ujawnia swoj� sytuacj� stresow� zachowaniem czy wyra�nymi sygna�ami p�yn�cymi

z organizmu to by� mo�e wo�a o pomoc. Wtedy w�a�nie trzeba chcie� okaza� mu pomoc i da� j�.

Nie wystarczy patrze� – trzeba widzie�.
Nie wystarczy s�ucha� – trzeba s�ysze�.
Nie wystarczy potwierdza� – trzeba rozumie� i czu� (empatia).
Czasami ca�a pomoc to bycie obok, towarzyszenie daj�ce poczucie bezpiecze�stwa.
Nie nale�y okazywa� lito�ci – nale�y pomóc lub zorganizowa� pomoc – skierowa� do specjalisty

lub autorytetu.

ZAGADNIENIE 5

S

TRES A S�U�BA WOJSKOWA

.

S�u�ba wojskowa niesie ze sob� ró�ne dodatkowe sytuacje trudne, które mog� spotka� m�odego

cz�owieka. Nie mia� on z nimi do czynienia ani w domu, ani w szkole, ani w grupie rówie�niczej. Nag�e

przeniesienie do nowych warunków, nowego, nieznanego �rodowiska, uniformizacja tak zewn�trzna jak

i funkcjonalna wielu sprawia k�opoty. Proces przystosowania trwa czasami od kilku do kilkunastu tygodni.

Roz��ka z najbli�szymi, ograniczenie prywatno�ci i organizacja prawie ka�dej godziny jest dla niektórych

powa�nym progiem sprawdzaj�cym ich odporno�� psychiczn�.

Ponadto w�a�nie w s�u�bie wojskowej, gdzie jest du�a dynamika szkolenia, �wicze�, dzia�a�

poligonowych, pojawiaj� si� sytuacje, które mog� by� zagro�eniem �ycia. Informacje o tego typu

wypadkach s� powszechnie znane, dlatego i rodzina i sam �o�nierz prze�ywaj� pewne obawy. Ostatnie

lata i udzia� polskich �o�nierzy w misjach poza granicami kraju rozszerzy�y ten katalog sytuacji trudnych

i niebezpiecznych a wi�c wywo�uj�cych stres.

Dlatego niezwyle wa�ne jest aby zna� mechanizmy dzia�ania stresu, sposoby przeciwdzia�ania

i udzielania pomocy, sobie samemu czy koledze.

Jednymi z najwa�niejszych elementów obni�aj�cych czy redukuj�cych stres w s�u�bie wojskowej s�:

–

wiara we w�asne si�y, wyszkolenie, wyposa�enie i do�wiadczenie,

–

zaufanie do profesjonalizmu prze�o�onych,

14

14

15

–

zaufanie do kolegów wspólnie wykonuj�cych zadania,

–

znajomo�� realnych zagro�e�.

Aby te elementy mog�y funkcjonowa� w �wiadomo�ci ka�dego �o�nierza potrzeba nie tylko dobrego

i pe�nego szkolenia specjalistycznego, potrzebna jest równie� dobra organizacja pododdzia�u,

kompetentne dowodzenie i sprawiedliwy podzia� obowi�zków. Niezwykle wa�ny jest czas na odpoczynek

i relaks, bo to w�a�nie pozwala redukowa� napi�cie psychiczne i podnosi� sprawno�� �o�nierzy.

ZAGADNIENIE 6

S

TRES

,

KRYZYS PSYCHICZNY

,

TRAUMA PSYCHICZNA

.

Kiedy sytuacje stresowe s� bardzo ostre, nag�e, dzia�aj� d�ugo lub nast�puj� jedna po drugiej

mo�emy sobie sami z tym nie poradzi�. Pozostaje wycofa� si� lub szuka� pomocy, bo nasze dzia�ania

b�d� nieskuteczne, a nawet sparali�owane. Je�li dojdzie do sytuacji krytycznej to grozi nam nawet uraz

psychiczny. Nasze do�wiadczenie i wiedza oraz mechanizmy obronne mog� okaza� si� niewystarcza-

j�ce na to, co nas spotyka lub czego jeste�my �wiadkami.

Na taki kryzys psychiczny nara�ony mo�e by� ka�dy z nas. Ka�dy bowiem mo�e ulec wypadkowi, by�

napadni�tym, ponie�� du�� strat� materialn�, dowiedzie� si�, �e kto� bliski jest nieuleczalnie chory. Do

tego nie potrzeba ani by� na wojnie, ani podejmowa� ryzykanckich prób sprawno�ciowych. Sam widok

ofiar katastrofy, zabitych lub rannych, pozostawia w nas powa�ny �lad psychiczny. Nawet, je�li w

pierwszym momencie, jako ratownicy dzia�amy sprawnie i skutecznie to po pewnym czasie obrazy

tragedii i ofiar mog� do nas wraca�.

Zdarzenie, które tak silnie traumatyzuje ma swoje konsekwencje emocjonalne, poznawcze,

biologiczne i w zachowaniu.

Nie zawsze b�dziemy potrafili sobie sami z tym poradzi�. Najcz��ciej wystarczy porozmawia� o tym

z kim�, komu ufamy. Otworzy� si� przed nim, wyrzuci� nagromadzone emocje, to co boli, co zalega,

opisa� swoje uczucia i wra�enia – mówi�c potocznie – wygada� si�. To jest cz�sty sposób stosowany

w rodzinach po stracie kogo� bliskiego – rozmawia�, rozmawia�, rozmawia�...

Do�wiadczenia z wypadków, katastrof, napadów, gwa�tów, rozbojów �wiadcz� jednak o tym, �e nie

wszyscy radz� sobie sami czy w gronie bliskich osób. Niektórzy potrzebuj� wsparcia specjalistow.

I powinni je otrzyma� jak najszybciej. Trzeba bowiem pami�ta� o tym, �e to nie cz�owiek w kryzysie czy

traumie psychicznej jest nienormalny to sytuacja by�a nienormalna, niecodzienna, tragiczna.

Je�li nie mo�emy pomóc to nie nale�y dawa� dobrych rad czy okazywa� lito��, tylko udzieli� wsparcia

i skierowa� do specjalisty (psychologa, psychiatry...).

ZAKO�CZENIE

Stres jest naturalnym zjawiskiem towarzysz�cym cz�owiekowi. Nie nale�y go ani lekcewa�y� ani

demonizowa�. Trzeba go poznawa�, przeciwdzia�a�, redukowa�. Je�li trzeba nale�y pomóc w tym

innym. Stres s�u�by wojskowej niczym nie ró�ni si� od stresu wyst�puj�cego w �yciu cywilnym.

W s�u�bie wojskowej jest jedynie wi�cej stresorów specyficznych zwi�zanych z broni�, zadaniami,

�rodowiskiem prawie w ca�o�ci m�skim. Mechanizmy stresu i objawy s� takie same. Tak samo trzeba im

przeciwdzia�a�, tak samo powa�nie traktowa�. Na ka�dym szczeblu dowodzenia. Tak w trosce

o wykonanie zada� jak i w trosce o cz�owieka.

15

kolejne

15

oraz snu. Po oko�o 20 – 30 minutach dzia�ania nast�puje wyra�ne pogorszenie nastroju, zm�czenie

i zniech�cenie. W konsekwencji tego osoby si�gaj� po koleje i z uwagi na powstaj�c� tolerancj�

coraz wi�ksze dawki. Efektem jest silne uzale�nienie psychiczne i wycie�czenie organizmu zarówno

fizyczne jak i psychiczne, cz�ste s� l�ki, znu�enie i zaburzenia depresyjne. Przedawkowanie

powoduje niebezpiecze�stwo parali�u uk�adu oddechowego i zaburzenia pracy serca, czego

skutkiem mo�e by� �mier�.

NARKOTYKI HALUCYNOGENNE

Najbardziej popularne z tej grupy: LSD, PCP, grzyby halucynogenne.
Wygl�d:

LSD – bia�y krystaliczny proszek, rozpuszczalny w wodzie, tworz�cy bezbarwn� ciecz, któr�

nas�cza si� papierki, obrazki. Mo�e te� wyst�powa� pod postaci� tabletek lub kapsu�ek.

PCP – bia�y proszek, p�yn lub kapsu�ki.

Dzia�anie:

Skutki dzia�ania s� zró�nicowane, zale�ne od stanu i nastroju wyj�ciowego, przed za�yciem

narkotyku. Nast�puj� intensywne halucynacje – czyli zmiany w funkcjonowaniu zmys�ów, odbioru

bod�ców, intensyfikacja nastroju, przecenianie w�asnych mo�liwo�ci. Pojawia si� sk�onno�� do

niekonwencjonalnych zachowa� np.: chodzenie bez ubioru, próby latania, przenoszenia ci��arów,

mylenie znaczenia i funkcji ró�nych przedmiotów. Jednak halucynacje mog� by� te� nieprzyjemne

i wywo�ywa� strach, przera�enie lub agresj�. Pojawiaj� si� zaburzenia ostro�ci widzenia i oceny

odleg�o�ci (niebezpieczne podczas prowadzenia pojazdów mechanicznych).

Wa�n� informacj� jest fakt, �e po u�yciu LSD, mog� pojawi� si� zaburzenia pohalucyno-

genne tzw. flash backs. Po up�ywie dni, tygodni a nawet miesi�cy mog� wyst�pi� nawroty

wcze�niejszych zaburze� i halucynacji mimo, �e narkotyk nie zosta� ponownie u�yty. Flash back

mo�e trwa� kilka sekund ale i kilka godzin. Zwykle wi��e si� ze zm�czeniem lub stresem. Ze

wzgl�du na brak mo�liwo�ci przewidzenia momentu jego wyst�pienia stanowi znaczne niebezpie-

cze�stwo nawet dla zdrowia i �ycia.

INHALATY

Do tej grupy nale��: kleje, pasty, rozpuszczalniki lotne.
Wygl�d: kleje, pasty, p�yny o intensywnych zapachach.
Dzia�anie:

wdychanie oparów tych substancji powoduje szybkie oszo�omienie, eufori�, zamroczenie, be�kotliw�

mow�, senno��. Jednak w drugiej fazie po oko�o 30 – 50 minutach pojawia si� gonitwa my�li,

rozdra�nienie, agresja. Brak jest kontroli nad sob�, swoim zachowaniem, mog� pojawi� si�

halucynacje, utrata �wiadomo�ci lub te� zapa��.

D�ugotrwa�e u�ywanie tych substancji powoduje:

–

silne uzale�nienie psychiczne;

–

uszkodzenie lub zniszczenie komórek mózgu;

–

oparzenia lub parali� dróg oddechowych;

–

zaburzenia uk�adu trawiennego;

–

uszkodzenia w�troby i nerek.

�RODKI FARMAKOLOGICZNE

Do tej grupy nale��: �rodki przeciwbólowe, uspokajaj�ce oraz nasenne i u�atwiaj�ce zasypianie.
Wygl�d: tabletki, kapsu�ki, sproszkowana substancja.
Dzia�anie:

W zale�no�ci od substancji nast�puje poprawa nastroju, u�mierzenie bólu lub zniesienie zaburze�

l�kowych, nastroju czy zaburze� depresyjnych. Przyjmowanie przewlek�e prowadzi do uzale�nienia

16

DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI MON

00-911 Warszawa, al. Niepodległości 218

www.wp.mil.pl

www.wojsko-polskie.pl

Departament Wychowania i Promocji Obronności jest komórką organizacyjną Ministerstwa Obrony Narodowej wykonującą

w resorcie zadania wychowawcze, dyscypliny wojskowej, profilaktyki wychowawczej i psychoprofilaktyki, edukacji obywatelskiej,

działalności kulturalno-oświatowej, promocji obronności (krajowej i zagranicznej), ceremoniału wojskowego i komunikacji społecznej

w resorcie, funkcjonowania państwowych instytucji kultury, których organizatorem jest Minister Obrony Narodowej, współdziałania

z organami ochrony porządku prawnego, państwowymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi w dziedzinie tworzenia oby-

watelskiego zaplecza systemu obronności, a także wspierania i promowania organów przedstawicielskich kadry zawodowej oraz

innych wojskowych instytucji społecznych.

Oddział Społecznych Problemów Służby

Monitorowanie zjawisk i tendencji w życiu społecznym wojska z punktu widzenia prognozowania zagrożeń; przygotowywanie

okresowych analiz, ocen, prognoz, a także wypracowywanie celów, kierunków i propozycji działań w sferze kształtowania stosunków

społecznych i przeciwdziałania patologiom w Siłach Zbrojnych RP. Określanie kierunków i głównych zadań w dziedzinie profilaktyki

wychowawczej i psychologicznej.

Oddział Edukacji Obywatelskiej i Ceremoniału Wojskowego

Programowanie, koordynowanie i realizacja zadań w sferze: edukacji obywatelskiej w wojsku, kształcenia proobronnego mło-

dzieży, upowszechniania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego,

upowszechniania i kultywowania tradycji orężnych w Siłach Zbrojnych RP, nadawania nazw wyróżniających i patronów, opracowy-

wania rodowodów związków i jednostek wojskowych, przygotowywania projektów wniosków nadania sztandarów, proporców i innych

symboli wojskowych, organizowania ceremonii wojskowych i patriotycznych z udziałem wojska w kraju i poza jego granicami.

Oddział Promocji Obronności

Programowanie, koordynowanie i wykonywanie zadań wynikających z szeroko rozumianej promocji obronności w kraju i zagra-

nicą, w tym także prowadzenia zadań patronackich, realizowanych w oparciu o obowiązujące uregulowania ustawowe oraz odrębne

ustalenia resortu obrony narodowej w tej dziedzinie. Współdziałanie z instytucjami państwowymi, zajmującymi się problematyką

promocji Polski w kraju i za granicą, organami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi, mediami oraz komórkami organi-

zacyjnymi resortu, dowództwami rodzajów Sił Zbrojnych RP w celu tworzenia warunków do działalności promocyjnej w wojsku.

Opracowywanie, produkowanie i dystrybucja materiałów promocyjnych o Siłach Zbrojnych RP.

Oddział Kultury i Oświaty

Określanie celów i kierunków pracy w zakresie działalności kulturalno-oświatowej, krajoznawczej i rekreacyjnej w resorcie oraz

opracowywanie projektów dokumentów normatywnych w tej dziedzinie. Współdziałanie z centralnymi organami władzy państwowej,

zajmującymi się problematyką kultury, oświaty, turystyki, kultury fizycznej, organami samorządowymi, stowarzyszeniami i środowiskami

twórczymi w tworzeniu warunków do działalności kulturalno-oświatowej, rekreacyjnej i proobronnej w resorcie.

Oddział Komunikacji Społecznej

Programowanie, koordynowanie i realizowanie współpracy resortu z organizacjami pozarządowymi, instytucjami państwowymi i

organami samorządowymi w dziedzinie tworzenia obywatelskiego zaplecza systemu obronności państwa oraz budowania społecznej

akceptacji dla polityki obronnej państwa. Zadania oddziału obejmują między innymi: zlecanie zadań publicznych w dziedzinie obron-

ności; rozpatrywanie wniosków o podpisanie porozumień o współpracy z Ministrem Obrony Narodowej oraz sprawowanie ogólnego

nadzoru nad ich realizacją; nieodpłatne przekazywanie mienia ruchomego Skarbu Państwa będącego w użytkowaniu jednostek

podporządkowanych Ministrowi Obrony Narodowej lub przez niego nadzorowanych; sprawowanie nadzoru nad fundacjami, dla

których Minister Obrony Narodowej jest ministrem właściwym ze względu na cele fundacji.

Oddział Dyscypliny Wojskowej

Programowanie i koordynowanie działalności dotyczącej kształtowania dyscypliny wojskowej i właściwego

reagowania na jej

naruszenia. Przygotowywanie projektów aktów prawnych i innych dokumentów normatywnych oraz decyzyjnych w zakresie dyscy-

pliny wojskowej, w tym dotyczących orzecznictwa dyscyplinarnego Ministra Obrony Narodowej i Podsekretarza Stanu właściwego

w sprawach społecznych. Dokonywanie analiz i ocen warunków do kształtowania dyscypliny wojskowej, jej tendencji i stanu w

resorcie obrony narodowej. Kierowanie systemem sprawozdawczości w zakresie dyscypliny wojskowej oraz prowadzenie bazy da-

nych dotyczących dyscypliny żołnierzy. Planowanie i realizowanie zadań związanych z upowszechnianiem wojskowych przepisów

dyscyplinarnych, procesem kształcenia i szkolenia oraz działalnością informacyjno-wydawniczą, dotyczącą dyscypliny wojskowej.

Zaopatrywanie jednostek resortu w odznaki i legitymacje oraz białą broń, służącą wyróżnianiu żołnierzy.

Oddział Nadzoru i Analiz

Określanie kierunków i głównych zadań w dziedzinie funkcjonowania struktur oraz korpusu oficerów wychowawczych, nadzoru

nad państwowymi instytucjami kultury, których organizatorem jest Minister Obrony Narodowej, konstruowania centralnych planów rze-

czowych w zakresie sprzętu, materiałów i wyposażenia kulturalno-oświatowego, zaopatrywania w prasę i dzienniki urzędowe komórek i

jednostek organizacyjnych resortu obrony narodowej, organizacyjno-technicznego zabezpieczenia działalności komórek wewnętrznych

Departamentu.