K. Bobińska i wsp.

318

Psychiatric diagnostic problems of mentally retarded patients

Bobińska K.

1

, Florkowski A.

1

, Śmigielski J.

2

, Gałecki P.

1

Medical University of Łódź, Poland:

1

Department of Adult Psychia-

try;

2

College of Computer Science and Medical Statistics

Although the knowledge of psychiatric disorders appearing in cour-
se of mental retardation is wider, there is still no straightforward data
concerning their frequency, symptomatology, and factors responsi-
ble for their appearance. Symptomatology of disorders and psychia-
tric illnesses presented by mentally retarded patients may differ from
the one presented by healthy control. Nowadays it is commonly con-
sidered that the same disorders and illnesses are diagnosed among
mentally retarded as well as among general population.
The aim of the study was to analyze of psychopthologic symptoms
observed during the admission of mentally retarded patients to psy-
chiatric hospital, to analyze comorbid psychiatric disorders and sta-
ted diagnoses.
Material and methods. The medical documentation of patients ho-
spitalized in Babiński’s Hospital in Łódź (SPZOZ) in 2006 with dia-
gnosis of mental retardation (F70-F79 according to ICD-10). The
patients hospitalized throughout the year 2006 with comorbid psy-
chiatric diagnosis as well as those with only stated mental retarda-
tion were taken into account. The analysis was based on question-
naire specially prepared for that paper. The results were statistically
analyzed.
Results. In mentally retarded patients admitted to psychiatric hospi-
tal behavior disorders were the most frequently observed ones, sub-
sequently psychosis and impulse control disorders. Psychiatric di-
sorder were mainly demonstrated by aggression and psychomotor
agitation. Psychiatric disorders at mentally retarded patients are
expressed by nonspecific syndromes, among which the most com-
mon are aggression, mood lowering, psychomotor agitation, dys-
phoria, irritability.
Conclusions. Nonspecific syndromes, communication difficulties
and low prevalence of standardized diagnostic methods for mentally
retarded patients are the reasons for still low number of precise psy-
chiatric stated diagnoses in comparison to the described syndromes
and disorders. This results in treating psychiatric syndromes as the
consequence of mental retardation itself, not as the consequence of
present psychiatric disorder.

Key words: mental retardation, psychiatric disorders

Pol. Merk. Lek., 2009, XXVII, 160, 318

Problemy diagnostyczne u chorych upośledzonych
umysłowo ze współistniejącymi zaburzeniami
lub chorobami psychicznymi

KINGA BOBIŃSKA

1

, ANTONI FLORKOWSKI

1

, JANUSZ ŚMIGIELSKI

2

, PIOTR GAŁECKI

1

Uniwersytet Medyczny w Łodzi:

1

Klinika Psychiatrii Dorosłych, kierownik: prof. dr hab. med. A. Florkowski;

2

Studium Informatyki i Statystyki

Medycznej, kierownik: p.o. dr med. R. Zajdel

Problemy diagnostyczne u chorych upośledzonych umysłowo
ze współistniejącymi zaburzeniami lub chorobami
psychicznymi

Bobińska K.

1

, Florkowski A.

1

, Śmigielski J.

2

, Gałecki P.

1

Uniwersytet Medyczny w Łodzi:

1

Klinika Psychiatrii Dorosłych;

2

Stu-

dium Informatyki i Statystyki Medycznej

Mimo coraz głębszej wiedzy na temat zaburzeń psychicznych u osób
upośledzonych umysłowo, wciąż nie ma jednoznacznych danych na
temat częstości ich występowania, symptomatologii i czynników
sprzyjających zachorowaniom. Symptomy zaburzeń i chorób psy-
chicznych obserwowane u osób upośledzonych mogą przybierać
nieco inną formę niż w przypadku osób o prawidłowym rozwoju
umysłowym. Współcześni klinicyści zgodnie przyznają, że u osób
upośledzonych umysłowo można diagnozować te same zaburzenia
psychiczne, jakie są spotykane w populacji ogólnej.
Celem pracy było prześledzenie objawów psychopatologicznych
obserwowanych u osób upośledzonych umysłowo podczas przyj-
mowania do szpitala psychiatrycznego, a także przeanalizowanie
opisywanych zaburzeń towarzyszących samemu upośledzeniu umy-
słowemu oraz końcowych diagnoz psychiatrycznych.
Materiał i metody. Materiał badawczy stanowiła dokumentacja me-
dyczna chorych z upośledzeniem umysłowym rozpoznanym według
kryteriów Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń Psychicz-
nych ICD-10, hospitalizowanych w Specjalistycznym Psychiatrycz-
nym Zakładzie Opieki Zdrowotnej im. Babińskiego w Łodzi w roku
2006. Analizie poddawano archiwalną dokumentację z jednego roku
dotyczącą pacjentów z rozpoznanym upośledzeniem umysłowym za-
równo z uwzględnionymi w kodach diagnostycznych towarzyszący-
mi zaburzeniami i chorobami psychicznymi, jak i bez nich. Materiał
badawczy został przeanalizowany według autorskiego kwestiona-
riusza. Wyniki zostały poddane analizie statystycznej.
Wyniki. Wśród chorych na upośledzenie umysłowe, hospitalizowanych
z powodów psychiatrycznych, najczęściej opisywano zaburzenia za-
chowania, psychozy oraz zaburzenia impulsywne, których najczęstszym
objawem była agresja i pobudzenie psychoruchowe. Zaburzenia psy-
chiczne wśród osób upośledzonych umysłowo dają najczęściej objawy
niespecyficzne, wśród których przeważają agresja, obniżony nastrój,
pobudzenie psychoruchowe, dysforyczność i irytacja.
Wnioski. Niespecyficzność objawów, trudności w komunikowaniu
się z pacjentem oraz zbyt małe rozpowszechnienie standaryzowa-
nych metod diagnozowania osób upośledzonych umysłowo powo-
dują, że nadal stawia się zbyt mało precyzyjnych diagnoz psychia-
trycznych opisywanych objawów i zaburzeń psychicznych. W związku
z tym symptomy zaburzeń traktuje się jako konsekwencję samego
upośledzenia, a nie jako skutek zaburzeń zdrowia psychicznego.

Słowa kluczowe: upośledzenie umysłowe, zaburzenia psychiczne

Pol. Merk. Lek., 2009, XXVII, 160, 318

Mimo pogłębiania w ostatnich latach wiedzy na temat zabu-
rzeń psychicznych u osób upośledzonych umysłowo, wciąż
nie ma jednoznacznych danych na temat ich występowania i
symptomatologii oraz czynników sprzyjających zachorowa-

niom [7]. Na ogół autorzy prac podają, że ryzyko wystąpienia
zaburzeń psychicznych u osób o obniżonym poziomie inte-
lektualnym jest 3-4 razy większe niż w populacji osób o pra-
widłowym poziomie inteligencji [6, 22, 40]. Przyjmuje się, że

Problemy diagnostyczne u chorych upośledzonych umysłowo ze współistniejącymi zaburzeniami…

319

20-40% osób upośledzonych umysłowo cierpi z powodu za-
burzeń psychicznych [1, 2, 5, 9, 16]. Współcześni klinicyści
zgodnie twierdzą, że u osób upośledzonych umysłowo moż-
na diagnozować takie same zaburzenia psychiczne, jakie
występują w populacji ogólnej [3, 7, 12, 16, 22].

Ocena zaburzeń psychicznych u osób upośledzonych

umysłowo jest procesem złożonym, który wiąże się z wątpli-
wościami teoretycznymi oraz problemami metodologicznymi
[7]. Zainteresowanie tym zagadnieniem przyczyniło się do
znacznego postępu w tworzeniu narzędzi badawczych do
oceny specyficznej symptomatologii w tej grupie społeczeń-
stwa. Nadal jednak nie ma jednoznacznych wytycznych, któ-
re z narzędzi powinny być stosowane standardowo [7]. Na
przykład Moss i wsp. stworzyli narzędzie diagnostyczne do
oceny zaburzeń psychicznych u osób dorosłych, wykorzy-
stując kryteria ICD-10 (Międzynarodowa Klasyfikacji Chorób
i Zaburzeń Psychicznych, wersja 10) oraz uwzględniając in-
formacje uzyskane z wywiadów zbieranych od osób upośle-
dzonych umysłowo oraz od ich opiekunów [27, 41]. Innym
przykładem są DC-LD (diagnostic criteria for psychiatric di-
sorders for use with adults with learning disabilities/mental
retardation) – kryteria diagnostyczne do oceny zaburzeń psy-
chicznych u osób upośledzonych umysłowo, przeznaczone
dla grupy upośledzonej w stopniu umiarkowanym i głębszym
[34], a także PAS-ADD (Psychopathology Assessment Sche-
dule for Adults with Developmental Disability) zaprojektowa-
ne przez Mossa [27].

Obecnie jednak żadne standaryzowane kryteria diagno-

styczne służące do oceny zaburzeń psychicznych u osób głę-
boko upośledzonych umysłowo nie mają potwierdzonego
przez badania zastosowania [38].

Wzrost wskaźnika rozpowszechnienia zaburzeń zdro-

wia psychicznego u osób upośledzonych umysłowo tłuma-
czy się: uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego,
trudnościami w komunikacji werbalnej, powtarzającymi się
stratami, separacjami, trudnościami w radzeniu sobie z pro-
blemami życia codziennego wynikającymi z niskiego po-
ziomu inteligencji, zaburzeniami życia rodzinnego, zabu-
rzeniami zdrowia psychicznego rodziców, trudnościami wy-
chowawczymi, niskim poziomem kompetencji społecznych,
niską samooceną będącą wynikiem powtarzających się nie-
powodzeń oraz odrzucenia przez rodzinę i rówieśników.
Nie można przy tym pominąć roli etykietowania, społecz-
nego naznaczania osób niepełnosprawnych, wykluczania
społecznego, niewłaściwej postawy otoczenia czy braku
perspektyw samodzielnego funkcjonowania społecznego
[4]. Większa podatność na zaburzenia zdrowia psychicz-
nego wynika zatem ze specyfiki społecznej i psychologicz-
nej egzystencji [12, 35]. Jednocześnie sama obecność
zaburzeń psychicznych u osób niepełnosprawnych inte-
lektualnie, a zatem mających słabszy system mechani-
zmów obronnych, jest czynnikiem ograniczającym ich funk-
cjonowanie oraz wpływającym pośrednio na jakość życia
oraz adaptację społeczną.

Symptomy zaburzeń i chorób psychicznych obserwowa-

ne u osób upośledzonych mogą przybierać nieco inną formę
niż w przypadku osób o prawidłowym rozwoju umysłowym.
Szczególny problem stanowią objawy zaburzeń psychotycz-
nych u osób niemówiących, znacznie i głęboko upośledzo-
nych umysłowo. Obraz kliniczny może być niespecyficzny i
różny w porównaniu z przebiegiem choroby u osób o prawi-
dłowym poziomie funkcjonowania intelektualnego [13]. Na
podstawie dostępnej literatury można zauważyć, że im więk-
sza jest sprawność intelektualna osób upośledzonych umy-
słowo, tym obraz psychopatologiczny jest bardziej zbliżony
do występującego w populacji ogólnej. Wraz z obniżaniem
się zdolności intelektualnych obserwuje się przewagę obja-
wów atypowych.

Wyróżnia się cztery stopnie upośledzenia umysłowego w

zależności od liczby odchyleń standardowych od średniej w
pomiarze sprawności intelektualnej: lekkie, umiarkowane,
znaczne i głębokie.

Obecnie w upośledzeniu umysłowym wyróżnia się dwie

zasadnicze grupy. Są to:
– upośledzenie umysłowe lżejsze, do którego zalicza się

upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim;

– upośledzenie umysłowe głębsze, obejmujące pozostałe

stopnie upośledzenia umysłowego: w stopniu umiarkowa-
nym, znacznym i głębokim [3, 20, 41].
Gdy w niniejszej pracy będzie mowa o upośledzeniu umy-

słowym lżejszym, oznaczać to będzie grupę osób upośle-
dzonych umysłowo w stopniu lekkim. Natomiast jeżeli bę-
dzie mowa o upośledzeniu umysłowym głębszym, odnosić
się to będzie do opisywanej łącznie grupy obejmującej upo-
śledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym, znacznym i
głębokim.

Mimo złożoności i wagi zagadnienia występowania zabu-

rzeń psychicznych u osób niepełnosprawnych intelektualnie,
w rodzimej literaturze badawczej niezwykle mało jest donie-
sień na ten temat. Wobec obecnej tendencji do zmniejszania
liczby hospitalizacji do minimum, wydaje się istotne prześle-
dzenie symptomatologii zaburzeń psychicznych u osób upo-
śledzonych umysłowo, co pozwoli na trafniejsze diagnozo-
wanie i dzięki temu leczenie tej grupy społeczeństwa. Poza
tym poznanie okoliczności powstawania zaburzeń determi-
nujących hospitalizacje może ułatwić klinicystom właściwe
diagnozowanie pacjentów w warunkach ambulatoryjnych,
udzielanie pomocy i wsparcia w miejscu zamieszkania, a w
konsekwencji pozwoli uniknąć kierowania tych chorych do
szpitala [3].

Celem pracy było prześledzenie objawów psychopatolo-

gicznych występujących u osób upośledzonych umysłowo,
opisywanych przy przyjęciu tych osób do szpitala psychia-
trycznego, a także przeanalizowanie zaburzeń towarzyszą-
cych samemu upośledzeniu umysłowemu oraz postawionych
końcowych diagnoz psychiatrycznych. Podejmując ten temat,
postawiono następujące pytania badawcze:
1. Czy istnieją charakterystyczne objawy psychopatologicz-

ne zaburzeń psychicznych w grupie osób upośledzonych
umysłowo?

2. Jaka jest charakterystyka i rozkład zaburzeń psychicznych

w grupie osób upośledzonych umysłowo hospitalizowa-
nych psychiatrycznie?

3. Jakie czynniki mają wpływ na stawiane rozpoznania psy-

chiatryczne oraz jakie tendencje obserwuje się w kon-
tekście diagnozowania pacjentów upośledzonych umy-
słowo?

MATERIAŁ I METODY

Materiał badawczy stanowiła dokumentacja medyczna pa-
cjentów z upośledzeniem umysłowym, rozpoznanym według
kryteriów Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń
Psychicznych ICD-10, hospitalizowanych w Specjalistycznym
Psychiatrycznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej im. Babińskie-
go w Łodzi w roku 2006 [41].

Analizie poddano archiwalną dokumentację z jednego

roku dotyczącą pacjentów z rozpoznanym upośledzeniem
umysłowym, zarówno z uwzględnionymi w kodach diagno-
stycznych towarzyszącymi zaburzeniami i chorobami psy-
chicznymi, jak i bez nich.

Materiał badawczy został przeanalizowany według autor-

skiego kwestionariusza. Zastosowano następujące metody
statystyczne:
– dla cech mierzalnych: wskaźniki struktury oraz podsta-

wowe parametry statystyczne, czyli średnią arytmetycz-
ną oraz odchylenie standardowe;

– dla cech niemierzalnych: test istotności

c

2

Pearsona dla

zmiennych jakościowych, test

c

2

z poprawką Yatesa oraz

test dokładny Fishera;

– dla miary korelacji dla cech jakościowych: współczyn-

nik V – Cramera oraz współczynnik kontygencji Perso-
na [10, 11].

K. Bobińska i wsp.

320

WYNIKI

Badana grupa chorych z rozpoznanym upośledzeniem umy-
słowym, hospitalizowanych psychiatrycznie w badanym okre-
sie, liczyła 71 osób, w tym 32 kobiety (45%) i 39 mężczyzn
(54,9%). Średnia wieku w badanej grupie wynosiła 34,2±12,9
lat. Ponad połowę badanej populacji stanowiły osoby upo-
śledzone w stopniu lekkim – 41 chorych (57,75%). Osób głę-
biej upośledzonych umysłowo, zwłaszcza w stopniu umiar-
kowanym, było 20 (28,17%). Znaczne upośledzenie zaob-
serwowano w 3 przypadkach (4,23%), głębokie zaś w 6
(8,45%). Chorych z upośledzeniem umysłowym umiarkowa-
nym, znacznym, głębokim i nieokreślonym łącznie nazwano
grupą o upośledzeniu umysłowym głębszym. Liczyła ona 30
osób (42,25%), natomiast pacjentów o upośledzeniu w stop-
niu lekkim było 41 (57,75%).

Objawy psychopatologiczne zaobserwowane
przy przyjęciu do szpitala

Analiza objawów psychopatologicznych opisywanych w do-
kumentacji medycznej badanej grupy pacjentów upośledzo-
nych umysłowo wykazała, że niemalże u połowy odnotowa-
no podczas badania obniżony nastrój – u 30 osób (42,25%),
a lęk lub niepokój – u 30 chorych (42,25%). U największej
liczby pacjentów opisywano pobudzenie psychoruchowe – u
34 osób (47,89%). Jedna piąta chorych charakteryzowała się
spowolnieniem psychoruchowym – 15 osób (21,13%) oraz
tyle samo wypowiadało treści zakwalifikowane jako urojenia
– 14 osób (19,72%) bądź swoim zachowaniem ujawniała wy-
stępowanie doznań omamowych – 13 pacjentów (18,31%).
U 6 osób (8,5%) opisano wystąpienie myśli suicydalnych.
Tylko u jednego (1,4%) stwierdzono podwyższony nastrój,
podobnie u jednej osoby (1,4%) opisano rozkojarzenie toku
myślenia.

Z analizy objawów psychopatologicznych w badanej zbio-

rowości w zależności od płci wynika, że pobudzenie psycho-
ruchowe występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet (19
mężczyzn – 59,38%, 15 kobiet – 38,46%). Podobnie czę-
ściej u mężczyzn opisywano lęk i niepokój (16 mężczyzn –
50,0%, 14 kobiet – 35,90%), natomiast u kobiet nieznacznie
częściej obserwowano obniżenie nastroju (13 mężczyzn –
40,63%, 17 kobiet – 43,59%). W analizie tych zmiennych nie
wykazano istotności statystycznej.

Ocena objawów psychopatologicznych występujących w

zależności od stopnia upośledzenia w badanej zbiorowości
pozwoliła na stwierdzenie, że pobudzenie psychoruchowe
występuje częściej u pacjentów głębiej upośledzonych umy-
słowo (upośledzenie umysłowe głębsze – 16 osób, czyli
50,0%, upośledzenie umysłowe lekkie – 18 osób, czyli
46,15%). U chorych głębiej upośledzonych nieznacznie czę-
ściej opisywano lęk i niepokój (upośledzenie umysłowe głęb-
sze – 14 osób, czyli 43,75%, upośledzenie umysłowe lekkie
– 16 osób, czyli 41,03%). Obniżony nastrój natomiast ponad
dwukrotnie częściej występował u osób o upośledzeniu umy-
słowym lekkim (upośledzenie umysłowe głębsze – 7 osób,
czyli 21,88%, upośledzenie umysłowe lekkie – 23 osoby, czyli
58,97%). W analizie tych zmiennych nie wykazano związku
istotnego statystycznie.

Zaburzenia towarzyszące upośledzeniu umysłowemu

Analizując dokumentację medyczną badanej zbiorowości,
zwrócono uwagę na opisywane u pacjentów zaburzenia to-
warzyszące upośledzeniu umysłowemu. Opis zaburzeń za-
warty w dokumentacji nie zawsze był równoznaczny z posta-
wioną diagnozą końcową.

U prawie połowy badanych występowały zaburzenia za-

chowania – 34 osoby (47,89%). U jednej trzeciej obserwo-
wano objawy psychozy – 23 osoby (32,39%), a u jednej czwar-
tej zaburzenia impulsywne – 18 osób (25,35%). Zaburzenia
nastroju opisywano u 5 chorych (7,04%), zaburzenia lękowe

u 4 pacjentów (5,63%), autyzm i całościowe zaburzenia roz-
woju u 4 osób (5,63%), tiki zaś u jednej osoby (1,41%). U
nikogo nie stwierdzono zespołu nadaktywności psychorucho-
wej z deficytem uwagi.

W grupie opisywanych zaburzeń psychotycznych najczę-

ściej diagnozowano schizofrenię – 11 osób (15,49%), następ-
nie zaburzenia urojeniowe – 8 (11,27%). Natomiast po 3 osoby
(4,2%) wykazywały zaburzenia omamowe, zespoły omamo-
wo-urojeniowe czy psychozy nieokreślone.

U większości badanych nie stwierdzono zaburzeń nastroju.

Jedynie u 6 chorych zaobserwowano epizod depresyjny
(8,45%), a tylko u jednej osoby chorobę afektywną dwubie-
gunową (1,41%).

W badanej grupie tylko u 4 pacjentów (5,63%) opisano

zaburzenia lękowe uogólnione, a u jednego (1,41%) napady
lęku panicznego. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne wystę-
powały u 2 pacjentów (2,82%).

Analiza zaburzeń towarzyszących upośledzeniu umysło-

wemu w zależności od płci w badanej zbiorowości wykazała,
że najczęściej współwystępowały porównywalnie u obu płci
zaburzenia zachowania (kobiety – 43,75%, mężczyźni –
51,28%). Wśród kobiet istotnie statystycznie częściej obser-
wowano zaburzenia psychotyczne (kobiety – 46,88%, męż-
czyźni – 20,51%). Istotność statystyczną wykazano również
dla zaburzeń kontroli impulsów – u mężczyzn występowały
one istotnie statystycznie częściej (kobiety – 12,5%, męż-
czyźni – 35,90%). Dokładne wyniki oraz analizy statystyczne
zaburzeń towarzyszących upośledzeniu umysłowemu w za-
leżności od płci w badanej zbiorowości przedstawiono w ta-
beli 1.

Z analizy statystycznej zaburzeń towarzyszących upośle-

dzeniu umysłowemu w zależności od stopnia upośledzenia
w badanej zbiorowości wynika, że istotnie statystycznie czę-
ściej współwystępowały z upośledzeniem umysłowym głęb-
szym zaburzenia autystyczne i całościowe zaburzenia roz-
woju (12,90%). Zaburzenia zachowania częściej były obser-
wowane w grupie głębiej upośledzonych (upośledzenie umy-
słowe głębsze – 59,38%, upośledzenie umysłowe lżejsze –
38,46%), jednak nie znaleziono zależności statystycznej dla
tych zmiennych. Zaburzenia kontroli impulsów występowały
w stopniu porównywalnym w obu grupach (upośledzenie
umysłowe głębsze – 25,00%, upośledzenie umysłowe lżej-
sze – 25,64%). Szczegółowe wyniki oraz analizy statystycz-
ne przedstawiono w tabeli 2.

W badanej zbiorowości zbadano częstość występowania

niespecyficznych objawów psychopatologicznych, które opi-
sywał Dosen jako charakterystyczne dla grupy osób upośle-
dzonych umysłowo. Wśród tych objawów u ponad połowy
chorych stwierdzono: agresję, obniżony nastrój, pobudzenie
psychoruchowe, dysforyczność oraz napady wściekłości i
skłonność do irytacji. U znacznej części badanych dało się
zauważyć tendencję do izolowania się, zaburzenia snu,
zmienność nastroju, destruktywność oraz objawy somatycz-
ne. Dokładne dane liczbowe zestawiono w tabeli 3.

Rozpoznania postawione poza stwierdzeniem
upośledzenia umysłowego

Analiza postawionych rozpoznań psychiatrycznych wykaza-
ła, że u ponad jednej trzeciej pacjentów upośledzonych
umysłowo nie postawiono innej diagnozy poza stwierdzeniem
samego upośledzenia umysłowego (F70-F79 według ICD-10)
– 27 osób (38,03%). U niecałej jednej trzeciej postawiono
diagnozę zaburzeń o podłożu organicznym (F06-F07 według
ICD-10) – 21 osób (29,58%). U 10 pacjentów (14,08%) stwier-
dzono schizofrenię lub zaburzenia urojeniowe (F20-F29 we-
dług ICD-10). U co dziesiątego pacjenta rozpoznano uzależ-
nienie od alkoholu bądź innych substancji psychoaktywnych
(F10-F19 według ICD-10) – 7 osób (9,86%). Diagnozę zabu-
rzeń lękowych (F40-F48 według ICD-10) postawiono 5 pa-
cjentom – (7,04%). W jednym przypadku rozpoznano zabu-
rzenia osobowości (F60-F69 według ICD-10) – (1,41%). Ża-

Problemy diagnostyczne u chorych upośledzonych umysłowo ze współistniejącymi zaburzeniami…

321

den z badanych nie miał postawionego rozpoznania zabu-
rzeń nastroju (F30-39 według ICD-10).

Analizując strukturę postawionych rozpoznań psychia-

trycznych uwzględnionych poza stwierdzeniem samego upo-
śledzenia umysłowego w zależności od stopnia upośledze-
nia, stwierdzono, że u ponad połowy chorych głębiej upośle-
dzonych nie postawiono rozpoznania psychiatrycznego nale-
żącego do I osi (59,38%). U niecałej jednej trzeciej badanych
z tej grupy rozpoznano zaburzenia osobowości na podłożu

organicznym (31,25%). Pozostałe rozpoznania postawiono w
pojedynczych przypadkach (łącznie 9,39% osób głębiej upo-
śledzonych). W grupie osób lżej upośledzonych najczęściej
rozpoznawano zaburzenia psychiczne na podłożu organicz-
nym (28,21%), u jednej czwartej rozpoznano schizofrenię
(23,08%), u 12,82% – zaburzenia lękowe. U jednej piątej w
ogóle nie uwzględniono rozpoznania psychiatrycznego poza
stwierdzeniem obecności upośledzenia umysłowego lekkie-
go (20,51%). Dokładne dane przedstawiono w tabeli 4.

Zaburzenia towarzyszące UU

Występuje

płeć

kobieta

mężczyzna

razem

liczba badanych

wskaźnik struktury

liczba badanych

wskaźnik struktury

liczba badanych

wskaźnik struktury

[%]

[%]

[%]

autyzm i całościowe zaburzenia rozwoju

tak

1

3,13

3

8,11

4

5,80

nie

31

96,88

34

91,89

65

94,20

razem

32

100,00

37

100,00

69

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

ADHD

tak

0

0,00

0

0,00

0

0,00

nie

32

100,00

39

100,00

71

100,00

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

brak podstaw do analizy statystycznej

zaburzenia zachowania

tak

14

43,75

20

51,28

34

47,89

nie

18

56,25

19

48,72

37

52,11

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

test

c

2

Persona

= 0,40, p > 0,05; test

c

2

NW

= 0,40, p > 0,05

współczynnik V

Cramera

= 0,07; współczynnik C

Pearsona

= 0,07

tiki

tak

0

0,00

1

2,56

1

1,41

nie

32

100,00

38

97,44

70

98,59

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

psychozy – ogólnie

tak

15

46,88

8

20,51

23

32,39

nie

17

53,13

31

79,49

48

67,61

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

test

c

2

Persona

= 5,58, p < 0,05; test

c

2

NW

= 5,62, p < 0,05

współczynnik V

Cramera

= 0,28; współczynnik C

Pearsona

= 0,27

zaburzenia nastroju

tak

4

12,50

1

2,56

5

7,04

nie

28

87,50

38

97,44

66

92,96

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

zaburzenia lękowe – ogólnie

tak

1

3,13

3

7,69

4

5,63

nie

31

96,88

36

92,31

67

94,37

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

zaburzenia impulsywne – ogólnie

tak

4

12,50

14

35,90

18

25,35

nie

28

87,50

25

64,10

53

74,65

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

test

c

2

Yatesa

= 3,82, p < 0,05

współczynnik V

Cramera

= 0,27; współczynnik C

Pearsona

= 0,26

Tabela 1. Analiza statystyczna zaburzeń towarzyszących upośledzeniu umysłowemu (UU) w zależności od płci w badanej zbiorowości
Table 1. Statistical analysis of disorders accompanying mental retardation regarding gender

K. Bobińska i wsp.

322

OMÓWIENIE

Na ocenę zaburzeń psychicznych wpływa samo postrzega-
nie problemu zdrowia psychicznego u osoby upośledzonej
umysłowo. Jeśli chodzi o tę grupę pacjentów, nie ma jedno-
znacznego ustalenia, które z problemów zgłaszanych przez
pacjentów niepełnosprawnych intelektualnie należy uznać za
problemy zdrowia psychicznego [3, 18]. Rozwiązaniem „pro-
blemów zdrowia psychicznego” wydaje się być występowa-

nie psychopatologii w znaczeniu objawów, zespołów obja-
wów bądź pojedynczych nieprawidłowych cech zachowania.
Takie podejście obejmuje zarówno pojedyncze znaczące
zachowania, jak i zespoły objawów pojawiające się jako prze-
jaw chorób psychicznych, takich jak schizofrenia, a jedno-
cześnie uznaje fakt, że wiele zaburzeń zachowania to złożony
zbiór trudnych do zakwalifikowania objawów [3, 7]. Dlatego
też zdefiniowanie oraz rozpoznanie zaburzenia psychicznego
u osób upośledzonych umysłowo jest trudnym zadaniem. Po-

Zaburzenia towarzyszące UU

Występuje

stopień upośledzenia

lekkie

umiarkowane i głębsze

razem

liczba badanych

wskaźnik struktury

liczba badanych

wskaźnik struktury

liczba badanych

wskaźnik struktury

[%]

[%]

[%]

autyzm i całościowe zaburzenia rozwoju

tak

0

0,00

4

12,90

4

5,80

nie

38

100,00

27

87,10

65

94,20

razem

38

100,00

31

100,00

69

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

ADHD

tak

0

0,00

0

0,00

0

0,00

nie

32

100,00

39

100,00

71

100,00

razem

32

100,00

39

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

brak podstaw do analizy statystycznej

zaburzenia zachowania

tak

15

38,46

19

59,38

34

47,89

nie

24

61,54

13

40,63

37

52,11

razem

39

100,00

32

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

test

c

2

Persona

= 3,08, p > 0,05; test

c

2

NW

= 3,10, p > 0,05

współczynnik V

Cramera

= 0,21; współczynnik C

Pearsona

= 0,20

tiki

tak

1

2,56

0

0,00

1

1,41

nie

38

97,44

32

100,00

70

98,59

razem

39

100,00

32

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

psychozy – ogólnie

tak

16

41,03

7

21,88

23

32,39

nie

23

58,97

25

78,13

48

67,61

razem

39

100,00

32

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

test

c

2

Persona = 2,94, p > 0,05; test

c

2

NW

= 3,00, p > 0,05

współczynnik V

Cramera

= 0,20; współczynnik C

Pearsona

= 0,20

zaburzenia nastroju

tak

2

5,13

3

9,38

5

7,04

nie

37

94,87

29

90,63

66

92,96

razem

39

100,00

32

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

zaburzenia lękowe – ogólnie

tak

4

10,26

0

0,00

4

5,63

nie

35

89,74

32

100,00

67

94,37

razem

39

100,00

32

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

dokładny test Fishera p > 0,05

zaburzenia kontroli impulsów – ogólnie

tak

10

25,64

8

25,00

18

25,35

nie

29

74,36

24

75,00

53

74,65

razem

39

100,00

32

100,00

71

100,00

Analiza statystyczna

test

c

2

Persona = 0,01, p > 0,05; test

c

2

NW

= 0,01, p > 0,05

współczynnik V

Cramera

= 0,01; współczynnik C

Pearsona

= 0,01

Tabela 2. Analiza statystyczna zaburzeń towarzyszących UU w zależności od stopnia upośledzenia w badanej zbiorowości
Table 2. Statistical analysis of disorders accompanying mental retardation regarding degree of retardation

Problemy diagnostyczne u chorych upośledzonych umysłowo ze współistniejącymi zaburzeniami…

323

Stopień upośledzenia

lekkie

umiarkowane i głębsze

Razem

liczba badanych

wskaźnik struktury

liczba badanych

wskaźnik struktury

liczba badanych

wskaźnik struktury

[%]

[%]

[%]

Uzależnienia

6

15,38

1

3,13

7

9,86

Schizofrenia

9

23,08

1

3,13

10

14,08

Zaburzenia lękowe

5

12,82

0

0,00

5

7,04

Zaburzenia
osobowości

0

0,00

1

3,13

1

1,41

Nie kodowano

8

20,51

19

59,38

27

38,03

Zaburzenia o podłożu
organicznym

11

28,21

10

31,25

21

29,58

Razem

39

100,00

32

100,00

71

100,00

Tabela 4. Struktura rozpoznań psychiatrycznych uwzględnionych poza stwierdzeniem upośledzenia umysłowego w zależności od stopnia upośledzenia
Table 4. Psychiatric diagnoses besides mental retardation in correlation to degree of retardation

Rozpoznanie
psychiatryczne
uwzględnione poza
stwierdzeniem
upośledzenia
umysłowego

nadto problemy zdrowia psychicznego są warunkowane kul-
turowo i wynikają w dużej mierze z problemów, jakie napoty-
ka jednostka upośledzona umysłowo w swoim środowisku, a

także ze społecznych oczekiwań wobec takiej osoby. W dia-
gnozowaniu osoby upośledzonej umysłowo nie należy więc
brać jej pod uwagę jako izolowanej jednostki, ale rozpatry-
wać ją w szerokim kontekście środowiskowym. Zarówno czyn-
niki osobiste, jak i zewnętrzne (społeczne) decydują, czy dane
objawy zostaną uznane przez lekarza za przypadek medycz-
ny [18, 28]. Według Fallona, o większości (90-95%) proble-
mów zdrowia psychicznego nie wie nikt sprawujący opiekę
lekarską. Chory otrzymuje jedynie wsparcie ze strony naj-
bliższego otoczenia (rodzina, przyjaciele) [15]. Niewątpliwie
pomoc psychiatryczna jest poszukiwana wówczas, gdy ogólne
warunki, w jakich znajduje się dana jednostka, powodują znacz-
ne jej osłabienie zarówno fizyczne, jak i w znaczeniu codzien-
nego funkcjonowania. W odniesieniu do populacji ogólnej po-
gorszenie zdrowia psychicznego oznacza niemożność prawi-
dłowego pełnienia ról społecznych, takich jak praca zarobko-
wa czy dbanie o rodzinę. Osoby upośledzone mają mniejsze
wymagania społeczne, a ciężkość objawów niekonieczne ko-
reluje ze stopniem upośledzenia codziennego życia. Dlatego
też wpływ problemów zdrowia psychicznego na jakość życia
osób upośledzonych może być mniej widoczny i jednoznacz-
ny i tym samym powodować, że nie wszystkie zaburzenia psy-
chiczne zostaną zauważone przez opiekunów. W konsekwencji
lęk, niepokój czy depresja mogą być ewidentnie ujawniane
przez jednostkę i powodować stres, a mimo to nadal pozosta-
wać nierozpoznane i jednocześnie nieleczone [3, 7].

Psychiatryczna ocena stanu zdrowia koncentruje się na

zidentyfikowaniu i dopasowaniu objawów do zdefiniowanych
wcześniej zaburzeń, co determinuje rozpoznanie, rokowanie
i leczenie [18]. Na proces diagnostyczny składa się kilka róż-
nych czynników: dolegliwości zgłaszane przez pacjenta,
zmiany jego zachowania zgłaszane przez opiekunów czy też
okoliczności, w jakich zaburzenia się pojawiły. Początek za-
burzeń psychicznych stanowi pewien okres, w którym do-
chodzi do pogorszenia zachowania w porównaniu ze stanem
przed zachorowaniem [33]. Dlatego też ustalenie pewnej linii
odniesienia oraz śledzenie historii klinicznej pacjenta jest klu-
czowym zadaniem w procesie diagnozowania i leczenia, który
nie powinien polegać na leczeniu objawu, lecz zdiagnozo-
wanego problemu medycznego [29]. Według Costello, dwa
czynniki wpływają na przydatność standaryzowanych narzę-
dzi diagnostycznych u osób upośledzonych – zdolności ję-
zykowe oraz sposób prezentowania problemów zdrowia psy-
chicznego [7].

Właściwa ocena stanu psychicznego pacjenta upośledzo-

nego umysłowo prowadzi do postawienia dokładnej diagno-
zy, determinując w ten sposób podjęcie odpowiednich kro-
ków terapeutycznych [26]. Właściwe leczenie zaś poprawia
jakość życia w społeczeństwie jednostki upośledzonej umy-
słowo [15].

Kwestia traktowania lub nie zaburzeń zachowania jako

zaburzeń psychicznych ma ogromny wpływ na szacowaną

Symptomy Dosena

Liczba

Wskaźnik

zachorowań

zachorowań na

100 badanych

Agresja

38

54,93

Obniżony nastrój

31

53,52

Pobudzenie psychoruchowe

16

53,52

Ogólnie obecność objawów
niespecyficznych

30

52,11

Dysforia

14

50,70

Napady wściekłości

38

49,30

Irytacja

5

49,30

Zaburzenia snu

11

43,66

Izolowanie się

13

42,25

Szybkie zmiany nastroju

3

42,25

Destruktywność

19

35,21

Objawy somatyczne

10

35,21

Poczucie bezradności

5

29,58

Lęk

35

29,58

Stereotypie ruchowe

35

29,58

Omamy

3

26,76

Zaburzenia łaknienia

21

22,54

Symptomy neurotyczne

4

21,13

Spowolnienie psychoruchowe

6

19,72

Samouszkodzenia

7

18,31

Objawy histeryczne

13

18,31

Płaczliwość

36

15,49

Myśli „S”

39

14,08

Zachowania obsesyjne

21

11,27

Mutyzm

30

9,86

Niepowściągliwość

25

8,45

Hiperaktywność

21

7,04

Czyny „S”

25

7,04

Negatywizm

4

5,63

Uczucie pustki

37

5,63

Stupor katatoniczny

15

4,23

Poczucie winy

8

4,23

Tabela 3. Analiza występowania symptomów według Dosena w badanej
zbiorowości
Table 3. Analysis of symptoms according to Dosen

K. Bobińska i wsp.

324

częstość występowania problemów zdrowia psychicznego u
osób upośledzonych umysłowo. W przypadku gdy zaburze-
nia te są uznane za zaburzenia psychiczne, częstość ich
występowania w populacji omawianych osób jest znacznie
większa. Obserwuje się ponadto znaczny odsetek zaburzeń
osobowości [25]. Według Deb i wsp., przy wyłączeniu zabu-
rzeń zachowania, zaburzeń osobowości, autyzmu i ADHD,
rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych w grupie osób
upośledzonych umysłowo byłoby jednakowe jak w populacji
osób spełniających wymagania normy intelektualnej [9]. Za-
burzenia zachowania występujące u osób upośledzonych
umysłowo mogą przybierać wiele form, do których można
zaliczyć samookaleczanie się, agresję, wybuchy złości, za-
chowania destrukcyjne, zaburzenia jedzenia (picia), uciecz-
ki oraz nieprawidłowe zachowania seksualne. Podłoże takich
zachowań może być różnie uwarunkowane. Ponadto mogą
powtarzać się w różnych sytuacjach. Zachowania te mają na-
tomiast tendencję do przetrwania i stabilizowania się [17, 31].

Etiopatogeneza zaburzeń kontroli impulsów, do których

zalicza się stereotypię, agresję i samouszkodzenia, może być
różna. Zachowania te mogą wynikać z niezaspokojenia okre-
ślonych potrzeb bądź być formą samostymulacji. Agresja
może być przejawem odczuwanego bólu fizycznego, frustra-
cji związanej z brakiem poczucia sukcesu, autonomii, niskiej
samooceny, a także może być odpowiedzią na oddziaływa-
nie takich czynników biologicznych, jak hałas, temperatura
czy zatłoczenie. Agresja występuje najczęściej u dorastają-
cych chłopców i młodych mężczyzn oraz częściej u osób z
głębszym upośledzeniem. Samouszkodzenia obserwuje się
u około 10-15% osób upośledzonych umysłowo i tym czę-
ściej, im głębszy jest stopień upośledzenia. Podobnie jak
agresja, częściej występuje u dorastających osób i młodych
dorosłych. Częściej też współwystępują z upośledzeniem
umysłowym: autyzm, zaburzenia zmysłów, słaby rozwój
mowy, drgawki i inne zaburzenia ruchowe oraz choroby psy-
chiczne. Mechanizm samouszkodzeń nie jest do końca po-
znany. Przypuszcza się, że jest związany z układem endor-
fin oraz uszkodzeniem jąder podstawy mózgu [3, 19, 21, 30].

Zaburzenia zachowania u osób upośledzonych umysło-

wo mogą wynikać z kombinacji upośledzonych zarówno zdol-
ności w komunikacji, jak i zdolności przystosowania się do
zmieniających się warunków otoczenia. Badanie epidemio-
logiczne przeprowadzone na dużą skalę przez McClintock
wykazało, że ryzyko wystąpienia zaburzeń zachowania zwięk-
sza się jako funkcja stopnia upośledzenia umysłowego, stop-
nia deficytu umiejętności w komunikacji i mało stymulującej
opieki środowiska otaczającego osobę upośledzoną umysło-
wo [23]. W przypadku osoby mającej ograniczone zdolności
adaptacyjne zaspokojenie podstawowych potrzeb może być
trudne i frustrujące. Frustracja z kolei może powodować prze-
kształcenie negatywnych emocji w zaburzenia zachowania.
Nieprawidłowe zachowania mogą ulec wzmocnieniu i utrwa-
leniu, gdy spotkają się z oczekiwaną reakcją ze strony oto-
czenia [36]. Dla osób upośledzonych umysłowo, dotyczy to
nawet dwóch trzecich przypadków, zachowania klasyfikowa-
ne jako nieprawidłowe są środkiem do osiągnięcia pożąda-
nego celu – zwrócenia uwagi, otrzymania pożądanej rzeczy,
ucieczki przed stawianymi wymaganiami [17].

Najczęściej rozpoznawane w Wielkiej Brytanii, według

Mossa, są zachowania prowokacyjne [24] i to one są naj-
częstszą przyczyną zgłaszania się do lekarza psychiatry –
trzecią co do częstości przyczyną hospitalizacji psychiatrycz-
nych osób upośledzonych umysłowo [8].

Według definicji Emersona, zachowania prowokacyjne to

kulturowo odmienne zachowania o takim natężeniu, często-
ści i czasie trwania, które dla osoby upośledzonej bądź dla
otoczenia tej osoby stanowią fizyczne zagrożenie bezpieczeń-
stwa bądź uniemożliwiają korzystanie z przebywania w miej-
scach publicznych [14]. Zachowania takie nie są więc same
w sobie kategorią diagnostyczną. Kwalifikacja zaś zachowa-
nia jako „prowokującego” zależy od tego, co dana jednostka
robi, od okoliczności występowania danego zachowania oraz

reakcji otoczenia na to zachowanie [9]. Emerson wskazał
również na możliwe powiązania zachowań prowokacyjnych i
zaburzeń psychicznych [3]. Hipotezy te zakładają, że:
a) zarówno zachowania prowokacyjne, jak i zaburzenia psy-

chiczne mają tę samą biologiczną podstawę; w niektó-
rych przypadkach podstawa ta, zazwyczaj odpowiadają-
ca za powstawanie zachowań prowokacyjnych, przybiera
formę zaburzeń psychicznych;

b) zachowania prowokacyjne są objawem zaburzeń psy-

chicznych;

c) zachowania prowokacyjne i zaburzenia psychiczne są nie-

zależne, a pojawiają się, by przerwać nieprzyjemne do-
znania w czasie trwania danych zaburzeń psychicznych
[3]. Niektórzy autorzy, tak jak Moss, skłaniają się ku hipo-
tezie mówiącej o częstszym występowaniu zaburzeń psy-
chicznych u tych osób, które podają w wywiadzie zacho-
wania prowokacyjne, popierając ją własnymi badaniami
[24]. Inni natomiast, tak jak Tsiouris, nie znajdują takiego
powiązania [39]. Ocena, na ile prezentowane zaburzenia
są konsekwencją organicznych uszkodzeń ośrodkowego
układu nerwowego i zaburzeń psychicznych czy też reak-
cją na czynniki środowiskowe, jest niekiedy niemożliwa.
Szukanie jednak takich powiązań jest kluczowym zada-
niem w procesie diagnozowania pacjenta upośledzonego
umysłowo. Jak podkreśla Costello, diagnozowanie rze-
czywistych zaburzeń psychicznych w przypadku tych pa-
cjentów, przejawiających zaburzenia prowokacyjne, jest
niezwykle ważne w kontekście polepszenia jakości ich
życia [7]. Postawienie właściwej, konkretnej diagnozy za-
miast mało specyficznego opisu zachowania prowokacyj-
nego determinuje podjęcie właściwych kroków terapeu-
tycznych. W sytuacji nierozpoznania zaburzenia psychicz-
nego towarzyszącego upośledzeniu umysłowemu jakość
życia chorego ulega znacznemu pogorszeniu [32]. Dąże-
nie do deinstytucjonalizacji opieki medycznej powoduje, że
autorzy przez prowadzenie badań zgodnie dążą do właści-
wego identyfikowania problemów zdrowia psychicznego w
upośledzonej umysłowo części społeczeństwa i zapobie-
gania im [37]. Zaburzenia zachowania i zaburzenia psy-
chiczne są zasadniczymi determinantami poziomu oraz
kosztów opieki specjalistycznej, jakiej wymagają osoby
upośledzone, by żyć samodzielnie w społeczeństwie [25].

WNIOSKI

Analiza wyników przeprowadzonego badania pozwoliła udzie-
lić odpowiedzi na postawione w pracy pytania badawcze oraz
sformułować następujące wnioski:
1) W przypadku pacjentów upośledzonych umysłowo, ho-

spitalizowanych z powodów psychiatrycznych, najczęściej
opisywano zaburzenia zachowania, psychozy i zaburze-
nia impulsywne, które objawiały się agresją i pobudze-
niem psychoruchowym.

2) Zaburzenia psychiczne wśród osób upośledzonych umy-

słowo dają najczęściej objawy niespecyficzne, wśród któ-
rych przeważają agresja, obniżony nastrój, pobudzenie
psychoruchowe, dysforyczność i irytacja.

3) Niespecyficzność objawów, trudności w komunikacji oraz

zbyt małe rozpowszechnienie standaryzowanych metod
diagnostycznych w postępowaniu z osobami upośledzo-
nymi umysłowo powodują, że nadal jest zbyt mało sta-
wianych precyzyjnie diagnoz psychiatrycznych. Wpływa
to na traktowanie symptomów zaburzeń jako konsekwen-
cji samego upośledzenia, a nie jako skutku zaburzeń zdro-
wia psychicznego.

PIŚMIENNICTWO

1. Borthwick-Duffy S.A.: Epidemiology and prevalence of psychopathology

in people with mental retardation. J. Consult. Clin. Psychol., 1994, 62,
17-27.

Problemy diagnostyczne u chorych upośledzonych umysłowo ze współistniejącymi zaburzeniami…

325

2. Bouras N., Drummond C.: Behavior and psychiatric disorders of people

with mental handicaps living in the community. J. Intellect. Disabil. Res.,
1992, 36, 349-357.

3. Bouras N., Holt G.: Psychiatric and Behavioural Disorders in Inellectual

and Developmental Disabilities. Second Edition, Cambridge University
Press, 2007.

4. Bouras N. (red.): Mental health in mental retardation. Recent advances

and practices. Cambridge, University Press, 1994.

5. Cooper S.A.: Psychiatry of elderly compared to younger adults with

intellectual disability. J. Applied Res. Intellect. Disabil., 1997, 10, 303-
311.

6. Costello A.: Assesment and diagnosis of psychopathology. In: Psycho-

pathology in the mentally retarded. Matson J.L., Barret R.P. (red.). Gru-
ne&Stratton, New York 1992, 37-49.

7. Costello H., Bouras N.: Assessment of Mental Health Problems in People

with Intellectual Disabilities. The Israel Journal of Psychiatry and Related
Sciences., 2006, 43 (4), 241-252 .

8. Day K.A.: Psychiatric disorder in the middle-aged and elderly mentally

handicapped. Br. J. Learning Disabil., 1985, 147, 660-667.

9. Deb S., Thomas M., Bright C.: Mental disorder in adults with intellectual

disability. Prevalence of functional psychiatric illness among a communi-
ty-based population aged between 16 and 64 years. J. Intellect. Disabil.
Res., 2001, 45, 495-505.

10. Domański C.: Testy statystyczne. PWE, Warszawa 1990.

11. Domański C., Iwaszkiewicz-Zasłonka A., Jaszewski R., Zasłonka J.: Za-

stosowanie metod statystycznych w badaniach pacjentów z chorobą nie-
dokrwienną serca leczonych operacyjnie. Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2003.

12. Dosen A., Gielen J.M.: Depression in persons with mental retardation:

Assessment and diagnosis. In: Mental health aspects of mental retarda-
tion. Progress in assessment and treatment. Fletcher R., Dosen A.(red).
Lexington Books, New York 1993.

13. Dosen A., Menolascino F.: Depression in mentally retarded children and

adults. Logon Publication, Leiden 1990.

14. Emerson E.: Challenging behavior: Analysis and intervention in people

with learning difficulties. Cambridge, Cambridge University, 1995.

15. Falloon I.R.H., Fadden G.: Integrated mental health care: A compre-

hensive community based approach. Cambridge, Cambridge Univer-
sity, 1993.

16. Fraser W., Nolan M.: Psychiatric disorders in mental retardation. In: Men-

tal health in mental retardation. Bouras N. (red). London Cambridge Uni-
versity Press, 1996, 79-89.

17. Hemmings C.P., Gravestock S., Pickard M., Bouras N.: Psychiatric symp-

toms and problem behaviours in people with intellectual disabilities. J.
Intellect. Disabil. Res., 2006, 50, 269-276.

18. Holland A., Koot H.M.: Mental health and intellectual disability: An inter-

national perspective. J. Intellect. Disabil. Res., 1998, 42, 505-512.

19. Kahng S., Iwata B.A., Lewin A.B.: Behavioural treatments of self injury

1964-2000. Am. J. Mental Retardation, 2002, 107, 212-221.

20. Komander J.: Upośledzenie umysłowe – niepełnosprawność umysłowa.

W: Psychiatria. T. 2. Bilikiewicz A., Pużyński S., Wciórka J. (red).
Urban&Partner, Wrocław 2002, 617-644.

21. Lindsay W.R., Murphy L., Smith G.: The dynamic risk assessment and

management system: an assessment of immediate risk of violence for
individuals with offending and challenging behaviour. J. Appl. Res. Intel-
lect. Disabil., 2004, 17, 229-234.

22. Matson J.L., Sevin J.A.: Theories of dual diagnosis in mental retardation.

J. Consult. Clin. Psychol., 1994, 62, 6-16.

23. McClintock K., Hall S., Oliver C.: Risk markers associated with challen-

ging behaviours in people with intellectual disabilities: A meta-analytic
study. J. Intell. Disabil. Res., 2003, 47, 405-416.

24. Moss S., Bouras N., Holt G.: Mental health services for people with intel-

lectual disability: A conceptual framework. J. Intellect. Disabil. Res., 2000,
44, 97-107.

25. Moss S., Emerson E., Bouras N. i wsp.: Review: Mental disorders and

problematic behaviors in people with intellectual disability: Future direc-
tions for research. J. Intellect. Disabil. Res., 1997, 41, 440-447.

26. Moss S., Emerson E., Kiernan C.K. i wsp.: Psychiatric symptoms in adults

with learning disability and challenging behavior. Br. J. Psychiatry., 2000,
177, 452-456.

27. Moss S., Patel P., Prosser H. i wsp.: Psychiatric morbidity in older people

with moderate and severe learning disability (mental retardation). Part 1.
Development and reliability of the patient interview (the PAS-ADD). Br. J.
Psychiatry, 1993, 163, 471-480.

28. Moss S.: Assessment: Conceptual issues. In: Psychiatric and behavioral

disorders in mental retardation. Bouras N. (red). Cambridge, Cambridge
University, 1999, 18-37.

29. Moss S.: Psychiatric disorders in people with mental retardation. In: In-

ternational review of research in mental retardation. Gidden L. (red). New
York, Academic, 2001, 211-224.

30. Novaco R.W., Taylor J.L.: Assessment of anger and aggression in male

offenders with developmental disabilities. Psycholog. Assessment, 2004,
16, 42-50.

31. Paclawskyj T.R., Kurtz P.F., O'Connor I.T.: Functional assessment of pro-

blem behaviors in adults with mental retardation. Behav. Modif., 2004,
28, 649-667.

32. Patel P., Goldberg D., Moss S.: Psychiatric morbidity in older people with

moderate and severe learning disability (mental retardation). Part II. The
prevalence study. Br. J. Psychiatr., 1993, 163, 481-491.

33. Reiss S.: Prevalence of dual diagnosis in community based day programs

in the Chicago metropolitan area. Am. J. Ment. Retard., 1990, 94, 578-585.

34. Royal College Psychiatrists. DC-LD: Diagnostic criteria for psychiatric

disorders for use with adults with learning disabilities/mental retardation.
London, Gaskell 2001.

35. Rutter M.: Pathways form childhood to adult life. J. Child Psychol. Psy-

chiatry., 1989, 30, 23-53.

36. Sloman K.N., Vollmer T.R., Cotnoir N.M. i wsp.: Descriptive analyses of

caregiver reprimands. J. Appl. Behav. Anal., 2005, 38, 373-383.

37. Sturmey P., Sevin J.: Dual diagnosis: An annotated bibliography of re-

cent research. J. Intellect. Disabil. Res., 1993, 37, 437-448.

38. Tonge B.J., Einfeld S.L., Krupinski J. i wsp.: The use of factor analysis for

ascertaining patterns of psychopathology in children with intellectual di-
sabilities. J. Intellect. Disabit. Res., 1996, 40, 98-207.

39. Tsiouris J.A., Mann R., Patti P.J. i wsp.: Challenging behaviors should not

be considered as depressive equivalents in individuals with intellectual
disability. J. Intellect. Disabil. Res., 2003, 47, 14-21.

40. Tyson M.E., Favell J.E.: Mental retardation in children. In: Handbook of

developmental and physical disabilities. Van Hasselt V.B., Strain P., Her-
son M.(red.). Pergamon Press, New York 1988, 336-352.

41. World Health Organization. The international Classification of Diseases

(10th edn). Geneva 1992.

Otrzymano 12 lutego 2009 r.
Adres: Kinga Bobińska, Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersytet Medyczny,
91-229 Łódź, ul. Aleksandrowska 159, tel. [phone]
wewn. 334, faks 042 640 50 58, e-mail: [e-mail]