Kontynuując rozważania dotyczące systemów LIMS, w trzeciej już
części cyklu przybliżającego problematykę komputeryzacji laborato-
rium, chcę przedstawić znaczenie personalizacji systemu uprawnień,
a tym samym poddać pod Państwa rozwagę „wygląd” i konstrukcję
systemu w laboratorium o złożonej strukturze organizacyjnej. Podam
także kilka przykładów rozwiązań, które mogą być realizowane na
wiele sposobów, zależnie od wielkości laboratorium, jego wyposaże-
nia, struktury informatycznej, profilu prowadzonych badań czy też
użytkowników (odbiorców) wyników pomiarowych.

Uprawnienia

Raz jeszcze warto wspomnieć rzecz oczywistą, że każde laboratorium
ma swoje indywidualne potrzeby związane z LIMS i swój – najczęściej
niepowtarzalny – system jakości. Nie można więc inaczej, niż na
bazie indywidualnych uzgodnień z użytkownikiem, stworzyć systemu
uprawnień do poszczególnych funkcji systemu.

Norma PN-EN ISO/IEC 17025, m.in. w punkcie 4.1.5.f (wersja

2005), nakłada obowiązek określenia odpowiedzialności, uprawnień
i wzajemnych powiązań całego personelu. Podobne zapisy funkcjonują
także w systemach jakości opartych na innych normach. System LIMS
musi uwzględniać i respektować takie zapisy. Poniższy przykład ilustruje
podejście do problemu uprawnień.

Spróbujmy przeanalizować powyższe informacje. Tabela ilustruje

wstępne ustalenia dokonane w początkowej fazie rzeczywistego
wdrożenia systemu LIMS w przedsiębiorstwie, które usługowo wy-
konuje analizy laboratoryjne. Struktura przedsiębiorstwa obejmuje
trzy laboratoria (P.1, P.2 i P.3) o całkowicie odmiennej specyfice
prowadzonych badań. Każde z nich składa się z kilku pracowni
i posiada swojego kierownika. Prace wszystkich laboratoriów ko-
ordynuje i całością zarządza dyrektor laboratorium. System LIMS

w tym przykładzie składa się z czterech podsystemów, różniących
się między sobą funkcjonalnością, widokami oraz tworzonymi przez
system dokumentami.

Dyrektor laboratorium, dla którego stworzono podsystem stanowiska

kierowniczego (CS-17-SK), posiada pełne uprawnienia do wszystkich
grup funkcjonalnych, dla wszystkich podsystemów. Może więc prze-
glądać (p), dodawać (d) oraz modyfikować (m) rekordy danych, nieza-
leżnie od tego, którego z podsystemów one dotyczą. W omawianym
przykładzie kierownicy laboratoriów i laboranci mają dostęp jedynie
do rekordów tego podsystemu, który dotyczy pracy ich laboratoriów.
Kierownik laboratorium P.1 ma prawo do przeglądania (p), dodawania
(d) i modyfikacji (m) rekordów związanych jedynie z pracą swojego
laboratorium, a jego laboranci mogą te rekordy przeglądać i dodawać
(np. rejestracja nowej próbki, stworzenie nowego protokołu czy spra-
wozdania). Widać więc, że prawo modyfikacji rekordów jest zastrzeżone
dla kierownika oraz dyrektora. Analogiczna sytuacja dotyczy pracy
w laboratoriach P.2 i P.3.

W bazie wiedzy (będącej podręczną biblioteką metod badawczych,

złożoną z rejestrów badanych obiektów, parametrów, norm i procedur
badawczych, a także technik pomiarowych) laboranci mogą jedynie
przeglądać rekordy. Kierownicy mają pełne uprawnienia w zakresie
dotyczącym bazy wiedzy wyłącznie ich laboratorium.

Magazyn w omawianym przykładzie podlega laboratorium P.1, które

sprawuje nad nim opiekę, natomiast wyposażenie pomiarowe pozostaje
w gestii laboratorium P.2 oraz P.3. Informacje o personelu dostępne są
jedynie dla kierowników i dyrektora, przy czym prawo do dodawania
rekordów ma jedynie dyrektor laboratorium.

System udostępnia wspólną bazę kontrahentów, do której kierownicy

i dyrektor mają pełne uprawnienia, a laboranci pozbawieni są możli-
wości modyfikacji. Na „system jakości” pokazany w punkcie 9 tabeli

Bartosz Świtalski

CSMS – Consulting & Software
[e-mail]

Streszczenie
Artykuł stanowi kontynuację tematu komputeryzacji laboratorium
i zarządzania zachodzącymi w nim procesami za pomocą syste-
mów informatycznych, które wspomagają jego pracę. W niniejszej,
trzeciej części omówiono system uprawnień i jego znaczenie oraz
przykłady indywidualnych rozwiązań, które dostosowują system
LIMS do indywidualnych wymagań i potrzeb użytkowników.

Summary
This article is a follow-up to the topic of computerization and
management of the processes taking place in the laboratory, by
means of the laboratory information management system. The
point of the third part of the article’s cycle is to present the value
of authorization rights and some examples of dedicated solutions
which implementation could adapt the system to the individual
expectations and demands of the user.

Słowa kluczowe
LIMS, PN/EN ISO/IEC 17025:2005, oprogramowanie, zarządza-
nie, laboratorium, system informatyczny, wdrożenie, uprawnienia,
rozwiązania indywidualne

Key words
software, management, laboratory, IT system, implementation,
autorization rights, dedicated solutions

LIMS

– system zarządzania

działalnością laboratorium

Cz. III. Uprawnienia i rozwiązania indywidualne

...w laboratorium

Laboratorium |

9

/2007

16

składają się dokumenty SJ. Wszyscy oprócz dyrektora laboratorium,
który równocześnie odpowiada za system jakości, mogą wyłącznie
przeglądać dokumenty tego systemu, prawo ich dodawania i modyfi-
kacja są zastrzeżone dla dyrektora.

Funkcje programu związane z zapewnieniem jakości prowadzonych

badań zostały udostępnione kierownikom i dyrektorowi. Ten ostatni,
jako jedyny, ma w ramach podsystemu SK udostępnione funkcje
związane z analizą działalności laboratorium, choć pewne informacje
do tej analizy (jak na przykład informacje do rejestru zleceń czy
specyfikacje będące podstawą do wystawiania faktur) są wprowadzane
przez kierowników poszczególnych laboratoriów.

Powyższy przykład jest uproszczeniem. Z jednej strony pogru-

powano pracowników laboratorium, tworząc 7 zespołów o tych
samych uprawnieniach; takie rozwiązanie jest bardzo praktyczne
i faktycznie często stosowane, gdyż znacząco upraszcza konfigurację
systemu, nie ograniczając równocześnie jego przydatności i zgodno-
ści z obowiązującym systemem jakości. Z drugiej strony powyższy
przykład opisuje uprawnienia w obrębie grup funkcjonalnych,
a takie rozwiązanie często może nie być akceptowane i zgodne
z wymaganiami systemu jakości lub oczekiwaniami kierownictwa.
Dlatego też uprawnienia w dobrych systemach LIMS przyznawa-
ne są nie na poziomie grup funkcjonalnych, ale poszczególnych
obiektów. Przykładem może być prawo do wpisywania wyników
analiz. Nawet w ramach jednej pracowni czy jednego laboratorium
uprawnienia do wykorzystywania określonych metod badawczych
mogą być różne, gdyż wynikają z kwalifikacji, jakie posiadają pra-
cownicy. W takim przypadku każdy pracownik laboratorium ma
imiennie przyznawane uprawnienia do wykorzystywania określonej
metody badawczej, a więc także do wpisywania wyników, które są
w oparciu o tę metodę otrzymywane.

Widać więc, że wielostopniowy system uprawnień może skutecznie

ograniczać dostęp do danych, podnosząc tym samym bezpieczeństwo
systemu.

Rozwiązania indywidualne

Uprawnienia są z pewnością tym elementem, który czyni każdy
z systemów unikalnym. Dopasowują go one do wymagań, potrzeb
i struktury laboratorium. Jednak kwestii, które wymagają dopasowania
do specyfiki laboratorium jest znacznie więcej. Propozycje rozwiązań
i zakres wdrożenia powinny być sugerowane przez firmę wdrażającą
system, jednak o ostatecznym kształcie i sposobie realizowania po-
szczególnych funkcji powinien decydować użytkownik.

Pierwszy kontakt z systemem odbywa się w chwili logowania. Każ-

dy z użytkowników powinien być przez system identyfikowany. Oczy-
wiście w wielu wypadkach sprawdza się doskonale znany z systemów

Podsystemy

CS-17-SK

CS-17-P.1

CS-17-P.2

CS-17-P.3

Grupy użytkowników

dyrektor

laboratorium

kierownik P.1

laboranci

kierownik P.2

laboranci

kierownik P.3

laboranci

Lp

Grupa funkcjonalna

uprawnienia do poszczególnych grup

1.

Praca laboratorium P.1

9 pdm

pdm

pd

2.

Praca laboratorium P.2

9 pdm

pdm

pd

3.

Praca laboratorium P.3

9 pdm

pdm

pd

4.

BAZA WIEDZY

9 pdm

pdm

p

pdm

p

pdm

p

5.

MAGAZYN

9 pdm

pdm

pd

6.

WYPOSAŻENIE

9 pdm

pdm

pd

pdm

pd

7.

PERSONEL

9 pdm

pm

pm

pm

8.

KONTRAHENCI

9 pdm

pdm

pd

pdm

pd

pdm

pd

9.

SYSTEM JAKOŚCI

9 pdm

p

p

p

p

p

p

10.

SYSTEM KONTROLI JAKOŚCI

9 pdm

pd

pd

pd

11.

ZARZĄDZANIE

9 pdm

12.

Rejestr zleceń

9 pdm

pdm

pdm

pdm

13.

Specyfikacja do faktury

9 pdm

pdm

pdm

pdm

14.

Analizy finansowe

9 pdm

15.

Analizy kierownika

laboratorium

9 pdm

p

p

p

Tabela 1. Uprawnienia grup użytkowników do przeglądania, dodawania rekordów i ich modyfikacji w poszczególnych grupach funkcjonalnych – przykład
(oprac. własne)
p – przeglądanie; d – dodawanie rekordów; m – modyfikacja zawartości rekordów;

9

pdm – pełny dostęp do modułu w zakresie przeglądania, dodawania i modyfikacji rekor-

dów dla wszystkich podsystemów

17

...w laboratorium

Laboratorium |

9

/2007

17

operacyjnych system logowania, polegający na wprowadzeniu iden-
tyfikatora i hasła. Co jednak w sytuacji, gdy do jedynego komputera
znajdującego się w pracowni dostęp ma kilka lub kilkanaście osób?
Przyjmują one próby, wykonują analizy, wprowadzają wyniki, przeglą-
dają zlecenia. Nie trudno wyobrazić sobie, że byłoby to nieustanne
logowanie się do systemu i wylogowywanie z niego, a tym samym
ogromna strata czasu. W takiej sytuacji, gdy dostęp do komputera
jest ograniczony i z jednego stanowiska systemu LIMS korzysta
kilka lub kilkanaście osób, rozsądny wydaje się system identyfikacji
polegający na zatwierdzaniu kluczowych czynności wprowadzeniem
PIN-u lub hasła, podobnie z otwarciem dostępu do zastrzeżonych
funkcji programu.

W niektórych laboratoriach warto rozważyć możliwość prowadzenia

tak zwanego monitoringu. Jest to nałożenie na siebie harmonogramu
przestrzennego poboru próbek z harmonogramem czasowym oraz
zakresem oznaczeń (grupą metod badawczych). Przykładem niech
będzie laboratorium przedsiębiorstwa z branży wodno-kanalizacyj-
nej. Badanym obiektem są tutaj woda i ścieki, dla których ustala się
harmonogram czasowy poboru próbek i wiąże go z lokalizacjami tak
zwanych punktów czerpalnych. Dodatkowo zakres oznaczeń dla próbki
pobranej w określonym dniu i miejscu może być różny, jak to ma
miejsce np. dla monitoringu kontrolnego i przeglądowego.

Funkcja monitoringu w systemie pozwala w prosty sposób

zorganizować powtarzające się informacje o planowanych bada-
niach. Użytkownikowi systemu nie pozostaje wtedy nic innego,
jak zarejestrować obecność próbki w laboratorium, nadać jej
(o ile nie dzieje się to automatycznie) numer i wprowadzić wyniki
z wykonanych analiz. Wszystkie inne informacje znajdują się już
bowiem w systemie.

W wielu wypadkach pełny monitoring nie jest konieczny, a wystar-

czający może okazać się sam harmonogram poboru próbek.

W oparciu o gromadzone wyniki system może przeprowadzać do-

datkowe analizy i obliczenia. Nie mam na myśli analizy działalności
laboratorium, ale powtarzające się czynności, które niezautomatyzo-
wane angażują dodatkowo personel, podczas gdy mogą być szybko
i sprawnie obsługiwane przez LIMS.

Pierwszą grupę stanowią dane obliczone. Są one wynikiem wykony-

wania operacji matematycznych na danych pierwotnych, wprowadzo-
nych do systemu ręcznie lub pozyskanych z aparatury pomiarowej.
Najprostszym przykładem danych obliczonych jest przeliczanie
jednostek. Często wyniki podawane przez aparaturę muszą zostać
przeliczone i podane w jednostkach zgodnych z układem SI lub
wymaganych przepisami. Bardziej skomplikowane obliczenia dotyczą
wyliczeń wskaźników i wyników pochodnych, jak np. indeks osadu
czynnego czy bilans jonowy wody.

Grupa druga to obliczenia związane z wyznaczaniem niepewności

pomiaru. Użytkownik powinien zdecydować, czy korzysta z tego typu
obliczeń i ewentualnie, jak powinno wyglądać narzędzie do wprowa-
dzania formuł na obliczanie tej niepewności. Obliczona niepewność
pomiaru może pojawiać się na sprawozdaniu obok wyniku lub być
przechowywana w systemie i wykorzystywana w inny sposób.

Kolejna grupa, związana z analizą danych pomiarowych jeszcze

przed stworzeniem sprawozdania, to wnioskowanie o dotrzymaniu
poziomów dopuszczalnych. Uzupełnienie bazy wiedzy o naj-
wyższe dopuszczalne wartości, dopuszczalne zakresy wartości,
NDS, NDSCh, NDSP pozwala na porównanie otrzymanego
wyniku lub ich grupy z wartościami granicznymi. Porównanie
to może być podstawą do podejmowania przez system różnych
automatycznych akcji. Może to być proste wyróżnienie wartości,

np. czerwonym kolorem. Porównanie takie może też skutkować
wydrukowaniem orzeczenia lub innego dokumentu o ustalonej
przez użytkownika treści, które jest elementem sprawozdania lub
oddzielnym dokumentem. Istnieją systemy LIMS, które pozwalają
na wprowadzenie skomplikowanych formuł wnioskowania logicz-
nego, bazującego na wielu wynikach pomiarów i wzajemnych
relacjach pomiędzy nimi.

W wielu laboratoriach pomocne może okazać się grupowe wpro-

wadzanie wyników, a więc taka organizacja okna, w którym następuje
wprowadzenie danych pomiarowych do systemu, by widok obejmował
wiele próbek i wiele parametrów (cech). Mowa tu o często spotykanej
sytuacji, gdy wiele prób analizowanych jest niemal równocześnie,
a zakres oznaczeń jest identyczny lub bardzo zbliżony.

Tam, gdzie liczba próbek i wyników analiz jest duża, a dostęp do

systemu ograniczony, system może tworzyć tzw. kartę badań. Jest to
dokument generowany w oparciu o wprowadzone wcześniej do sys-
temu dane, który może przykładowo zawierać: nazwę zleceniodawcy,
numery próbek, zakres oznaczeń, metody badawcze. Nie jest on
niczym innym jak obiegówką krążącą wraz z próbką po pracowniach
laboratorium, na której każdy z pracowników dopisuje otrzymany
przez siebie wynik analizy, a na przykład ostatnia osoba przepisuje
wszystkie wyniki do systemu.

Uzyskane przez laboratorium wyniki przekazywane są klientom

najczęściej w formie sprawozdania czy raportu. Jednak w wielu
przypadkach taka oficjalna forma nie jest konieczna, natomiast
najważniejszym czynnikiem jest czas przekazania informacji o wy-
nikach analiz. Sytuacja ta dotyczy laboratoriów produkcyjnych oraz
technologicznych i wymaga rozważenia włączenia do systemu LIMS
stanowisk prezentacji danych. Są to niemal całkowicie bierne ekrany
systemu, na których pojawiają się wypracowane w laboratorium wyniki
analiz. Bardzo często, ze względu na czytelność czy specyficzną formę
prezentacji danych, ekrany te mają wygląd projektowany indywidualnie,
w porozumieniu z ich użytkownikiem. W ramach jednego systemu
LIMS może istnieć wiele takich stanowisk całkowicie różniących się
formą prezentacji wyników.

Jedno laboratorium może tworzyć wiele rodzajów sprawozdań.

Wynika to zazwyczaj z systemu jakości i funkcjonujących w nim
dokumentów. Jednak w ramach nawet jednego wzoru sprawozdania
(raportu) osoba, która je tworzy może chcieć dokonać pewnych wy-
borów. Może na przykład zadecydować o tym, czy faktycznie będzie
to sprawozdanie czy też uzupełnienie do istniejącego już dokumentu
(co znajdzie swoje odzwierciedlenie m.in. w tytule dokumentu), czy
sprawozdanie powinno zawierać informacje o zleceniodawcy, czy ma
obejmować opis miejsc poboru próbek, czy na sprawozdaniu obok
wyników powinny znaleźć się obliczone wartości niepewności pomiaru,
czy dokument ma zawierać informacje o wartościach dopuszczalnych.
Decyzje te mogą dotyczyć również układu informacji w sprawozdaniu,
np. czy próbki mają znajdować się obok siebie w kolumnach lub
rzędach, czy też wyniki analiz dla każdej z próbek mają być prezen-
towane na oddzielnych stronach, czy tabela powinna być grupowana
dziedzinami badań.

Warto również przewidzieć możliwość drukowania sprawozdań na

papierze firmowym załadowanym do drukarki lub wydruk firmówki
na białej kartce papieru.

Mam nadzieję, że powyższy zbiór pomysłów pomoże Państwu w po-

szukiwaniu rozwiązań ułatwiających i usprawniających pracę laboratorium.
Wierzę też, że artykuły opisujące komputeryzację laboratorium okażą
się pomocne przy podejmowaniu decyzji o wdrażaniu lub rozbudowie
systemu LIMS. Życzę trafnych decyzji i wyborów.

‰

...w laboratorium

Laboratorium |

9

/2007

18