1

ANTROPOLOGIA KULTUROROWA

NOTATKI NA PODSTAWIE PODRĘCZNIKA

Rozdział V – Geneza kultury

Człowiek jest nie tylko zoon politicon (zwierzę społeczne), gdyż występuje wiele gatunków społecznych. Człowiek jest zoon
culturalis. Kultura u człowieka rozwinęła się bardzo intensywnie. Kultura splata się zarówno z cechami biologicznymi, jak i z
życiem społecznym. Arystoteles u swojego zoon politicon znalazł wyróżnik w mowie, a więc specyficznym sposobie
porozumiewania się międzyludzkiego.

Systematyka Carl von Linne (Linneusza)

Za podstawę swej systematyki (klasyfikacji) przyjął następujące kryteria:



budowę ciała;



funkcję ciała;



sekwens wzrostu ciała (następstwo zamian przed osiągnieciem postaci dorosłej).

Współczesna taksonomia bierze jeszcze pod uwagę:



skład chemiczny;



strukturę białek;



materiał genetyczny.

Można wywnioskować, że w klasyfikacji tej nie odróżnia się podobieństw zewnętrznych, powierzchniowych (analogii czy
konwergencji) od podobieństw głębszych, o charakterze funkcjonalnym genetycznym (homologii).
Najmniejszą jednostką taksonomiczną jest gatunek.
Gatunek to grupa organizmów żywych, w obrębie której może zachodzić krzyżowanie się dające płodne potomstwo.
Człowiek i jego miejsce w świecie zwierząt
Jednostka taksonomiczna

Nazwa

taksonomiczna

obejmująca

Człowieka

współczesnego (w nawiasie nazwa zwyczajowa)

Gromada

Mamalia (Ssaki)

Podgromada

Placentalia (Łożyskowce)

Rząd

Primates (Naczelne)

Nadrodzina

Hominaidea

Rodzina

Hominidae (Hominidy, Człowiekowate)

Rodzaj

Homo (Człowiek)

Gatunek

Homo sapiens (Człowiek rozumny)

Podgatunek

Homo sapiens sapiens (Człowiek współczesny)

W gatunkach kopalnianych ograniczamy się do trzech kryteriów Linneusza. Jednak ostatnimi czasy w genetyce pojawiły się
możliwości badania trzech pozostałych kryteriów dla organizmów żywych.

Tradycyjna klasyfikacja kładzie ona nacisk na adaptację. Opiera się na badaniu morfologii. Rozróżnia dwie rodziny:
Hominidae, do której należy rodzaj Homo, oraz Pongidae, czyli rodzina małp człekokształtnych. Nowsza klasyfikacja oparta
na głównie na świadectwie genetycznym do rodziny Hominidae zalicza również szympansa i goryla oraz wyodrębnia w jej
ramach podrodzinę Homininae (której należy się określenie Człowiekowate). Do niej należy również rodzaj homo.

Cechy typowo ludzkie

Do cech typowo ludzkich zaliczamy:

1. Cechy anatomiczne
2. Cechy fizjologiczne
3. Cechy behawioru
4. Cechy intelektualne

2

Cechy anatomiczne

Do cech anatomicznych zaliczamy:

1. Pionową postawę ciała

Tendencje do tej postawy zobaczymy u wszystkich naczelni. Pojawia się ona w różnych okolicznościach i różnych etapach
życia. Występuje umiejętność siedzenia (kręgosłup przyjmuje kierunek pionowy, a czaszka znajduje się na jego szczycie).
Wszystkie jedzą w pozycji siedzącej. Należy również wspomnieć o brachiacji, czyli przenoszeniu się z gałęzi na gałąź na
rękach w pozycji zwisu.
Warunkiem spionizowania postawy i dwunożnego chodu jest usytuowanie otworu potylicznego bardziej ku przodowi czaski,
co umożliwia zachowanie równowagi.

2. Dwunożny chód

Dwunożny chód polega na kroczeniu, czyli przenoszeniu stopniowym ciężaru ciała z jednej nogi na drugą. Przenoszenie się
na dolnych czy raczej tylnych kończynach utrudniają naczelnym proporcje ciała, gdyż w górnej części są zbyt masywne i
ciężkie, a w dolnej wątłe i słabe.
W porównaniu z innymi naczelnymi u człowieka rozwinęła się szczególnie :



masywna miednica;



zmniejszona klatka piersiowa i pas barkowy (umożliwia poruszanie na dwóch nogach);

Warunkiem dwunożnego chodu jest wsklepienie stopy, które u człowieka jest zarówno poprzeczne, jak i podłużne. Dzięki
takiej budowie stopa człowieka posiada amortyzację wstrząsów powstających przy stąpaniu.
Małpy przyjmują pionową postawę ciała w różnych okolicznościach np. by dostrzec drapieżnika.

3. Manipulacyjna dłoń

Inną charakterystyczną cechą przypisywaną tylko człowiekowi jest chwytność rąk. Jeżeli chodzi o chwytność stóp, dłoni lub
wszystkich kończyn jest powszechna u wszystkich naczelnych. U wielu gatunków naczelnych kciuk lub paluch u stopy są
przeciwstawne do innych palców lub pełnią inną ważną funkcję w chwycie.
Wyróżniamy wśród naczelnych następujące rodzaje chwytu:



chwyt siłowy – polegający na równoległym zaciskaniu palców na przedmiocie;



chwyt papierosowy – polega na chwytaniu małego przedmiotu między palce;



chwyt precyzyjny – polega na łapaniu czubkami palców wzajemnie przeciwstawnych (kciuk lub paluch jest

przeciwstawny do reszty palców)

4. Duży mózg
5. Swoiste proporcje twarzoczaszki i mózgoczaszki
6. Specyficzny kształt głowy

Naczelni w porównaniu z innymi ssakami mają mniejszą twarzoczaszkę, skróconą żuchwę i wyższą mózgoczaszkę. Kształt
czaszki charakteryzuje się na nasuwaniem się części mózgowej na twarzową, tak że puszka mózgowa jest raczej powyżej niż
z tyłu twarzoczaszki. Szczególną cechą naczelnych jest tzw. wysokie czoło. Wskazuje się również na proporcję kory
mózgowej, która jest odpowiedzialna za kojarzenie i przetwarzanie różnego typu bodźców z otoczenia.

Cechy fizjologiczne



specyficzne funkcjonowanie mózgu;



słaby węch – wiąże się to z redukcją twarzoczaszki, ze skróceniem partii czaszki odpowiedzialnej za

funkcjonowanie powonienia;



dobrze rozwinięty zmysły wzroku i dotyku

Wzrok
U naczelnych oczy są umieszczone z przodu czaski, co umożliwia widzenie stereoskopowe, zapewniające koordynację dwóch
obrazów równocześnie powstających na siatkówkach obojga oczu.
Zalety takiego widzenia to:



widzenie głębi;



pozwala ocenić odległość;



pozwala postrzegać perspektywę;



stymulować wyobraźnię;

3



ostry wzrok;



rozróżniający kolory;



dobry i precyzyjny wzrok pomaga w poznawaniu otaczającego świata.

Dotyk
Tak samo jak u wzrok jest jednym z najlepiej rozwiniętych zmysłów. Pozwala na poznawanie przedmiotów niedostępnych
dla oka oraz rozróżnić przedmioty w ciemności. U człowieka występuje wiele zakończeń nerwowych, które pozwalają
palcami (rękoma) wyczuwać kształty przedmiotu, a także ich cechy nierozpoznawalne w inny sposób np. temperatura.

Sekwens wzrostu

Mamy tutaj do czynienia z długim okresem bezradnego dzieciństwa i dochodzenia osobnika do dojrzałości oraz związany z
nim długi okres braku samowystarczalności. U wyższych naczelnych związek matki z dzieckiem trwa bardzo długo.
Wyprostowana pozycja ciała u człowieka skutkuje zmianami w budowie miednicy, co powoduje zwężenie kanału rodnego
kobiety. Poród w związku z tym jest szybszy niż u szympansów. Późniejszy poród u szympansów wskazuje na to, że mały
szympans jest bardziej samodzielny niż mały człowiek.

Cechy behawioru

Mówiąc o behawiorze mamy na myśli zachowanie motoryczne. Behawior człowieka jest bardzo zróżnicowany. Elementy
takie jak np. czynności rzucania stanowi pierwotny behawior człowieka, prowadzący do rozwoju kultury.



Cechą charakterystyczną człowieka jest życie społeczne.

Mogą występować rożne pozycje społeczne.



Posiadanie przez człowieka stałego obozowiska



Podział ról społecznych na męskie i żeńskie

np. mężczyzna dba o byt rodziny

Cechy intelektualne

a)

mowa

artykułowana

–

operowanie

symbolami,

związane

z cechami anatomicznymi (aparat głosowy, budowa krtani, wysklepienie się rezonującego podniebienia, lżejsza żuchwa,
muskulatura języka, warg, twarzy). Język ludzki ma charakter symboliczny, jego brzmienie jest konwencjonalne, uczymy się
go pozabiologicznie brzmienie może być odmienne w innych językach.
b. posiadanie kultury – tworzenie, wchłanianie i przekazywanie kultury oraz życie w kulturze – odnosi się to do sfery
umiejętności, wiadomości, wyobrażeń przekazywanych na drodze społecznej.
c. zdolność do myślenia o przeszłości i przyszłości – w tym zdolność przewidywania własnych czynów, umiejętności
uogólniania, zapamiętywania, kojarzenia, myślenia pojęciowego (abstrakcyjnego). Badacze twierdza, że uczucia
altruistyczne – również typowo ludzkie były niezbędne do osiągnięcia wysokiego poziomu techniki i złożonej struktury
społecznej.

John Napier określił człowiek jako hipermorficznego naczelnego. Oznacza to, że człowiek gromadzi w sobie i rozwija
niektóre cechy powszechne u naczelnych i charakterystyczne dla nich.

Rodzina Hominidae (Człowiekowatych)

Proces wyodrębnienia rozpoczął się około 8 mln lat temu, tak samo jak u Ponigidae (Człekokształtne) <należą do nich
szympans, goryl, orangutan i gibbon>. Ważne jest, aby powiedzieć tutaj o procesie hominizacji (uczłowieczenia), który
polegał na natężeniu się, zaostrzaniu się i kolejnym rozkwicie poszczególnych cech typowo ludzkich.

4

Australopithecus (Australopitek) <oznacza to małpa południowa>



Istota ta została odkryta w 1925 roku przez Raymonda Darta



Żyły w środowisku sawannowych w obszarze Afryki Południowej, Środkowej i Wschodniej, około 5 lub 3 mln lat

temu do około 1,5 mln lat temu.
Można również wymienić następujące ogniwa:



Ardipithecus ramidus – z okresu 4,4-3,9 mln lat temu o cechach szympansa (kształt i wielkość czaszki i szkliwo na

zębach) i cechach ludzkich – przesunięty ku przodowi otwór potyliczny, co umożliwia pionową postawę ciała;



Australopithecus amamenis – (4,2-3,9 mln lat temu) poruszał się też pionowo, o czym świadczy kształt kości

goleniowej;



Australopithecus afarensis – (ok. ponad 3 mln lat temu) najstarsze szczątki – 3,8 mln



Paranthropus – forma wczesnych Człowiekowatych, bardziej masywna o wielkich szczękach i potężnych zębach

trzonowych służących do rozgryzania i miażdżenia; odzywał się zapewne roślinami.

Warte do wspomnienia jest odkrycie słynnego szkieletu Lucy, który jest zachowany w 40%. Szkielet miał względnie krótkie
nogi, dłuższe ręce, długie i nieco zakrzywione dłonie, stopy zdolne do silnego chwytu i wąskie ramiona oraz czaszkę o
kształcie i wielkości charakterystycznych dla małp.
Do cech ludzkich zaliczamy:



budowa miednicy;



budowa kończyn dolnych;



budowa klatki piersiowej;



przesunięty ku przodowi otwór potyliczny.

Gatunek wykazywał silny dymorfizm płciowy (samce były znacznie większe od samic).
Australopiteka charakteryzowała:



pionowa postawa ciała dzięki czemu mógł łatwo się poruszać na terenach bezdrzewnych;



dwunożny chód spowodował zwężenie kanału rodnego, co miała z kolei wpływ na wzmocnienie zachowań

społecznych, gdyż poród wymagał pomocy drugiej osoby
 Australopitheus africanus żył między 3 a 2 mln lat temu. Zauważa się, że nie tylko żywił się roślinami, ale też

padliną.



ciało od pasa w dół przypomina człowieka, natomiast od pasa w górę ciało małpy;



budowa tułowia, miednicy oraz długiej kości świadczy o tym, że przyjmował pozycję pionową;



dwunożny chód był: chwiejny i przypominał truchcik człowieka poruszającego się po lodzie, tzn. na rozstawionych

nogach, z pochylonym do przodu tułowiem;



masywna szczęka dawała możliwość poziomego ruchu trącego, co świadczy o przewadze twardego pokarmu

roślinnego;



silnie rozwinięty wały nadczołowe;



otwór potyliczny przesunięty ku przodowi, co ułatwiało dłuższe przytrzymanie postawy pionowej;



dłoń nie jest bardziej chwytna w stosunku do dłoni małp;



pojemność jego mózgoczaszki nie przekraczała pojemności dzisiejszego szympansa;



wielkość ciała: około 120-130 cm wzrostu i około 40kg wagi;



wyżynanie zębów tym samym czasie co Homo Sapiens;



społeczny, gromadny styl życia;



używał kamieni, gałęzi, patyków, muszli, skorup liści.



był raczej padlinożercą;



był całkowicie bezbronny, bronił się albo ucieczką albo rzucając kijami, kamieniami;



uważa się, że spionizowana postawa, wyostrzenie wzroku, redukcja węchu i dwunożny chód, a także wykonywanie

czynności związanych z polowanie złożyły się na rzecz rozwoju systemu nerwowego: wzrost objętości mózgu,
wysubtelnienie

5

Rodzaj HOMO (Człowiek)

Homo Habilis



w 1964 r. w wąwozie Olduvai w Tanzanii Louis Leakey odkrył Homo Habilis (człowiek umiejętny). Żył w gorącej

strefie klimatycznej, w Afryce w okresie od 1,9 do 1,7 mln lat temu.



dziś sądzi się, że mógł żyć od 2,4 mln lat temu;

Charakterystyka:



w stosunku do Australopiteka Homo Habilis ma:

1. zupełnie wyprostowaną postawę;
2. podwójnie wysklepioną stopę umożliwiającą długi chód, co pozwalało na długotrwałe utrzymanie pionowej

pozycji i kroczenie podobne do chodu Człowieka współczesnego;

3. bardziej chwytną dłoń;
4. większy mózg (600cm

3

), liczba neuronów osiągnęła 4,5 mld

5. znacznie bogatsze zachowania narzędziowe;
6. miał lżejszą żuchwę



wzór zębowy jest wyraźnie zbliżony do wzory zębowego Człowieka współczesnego;



ma pełną świadomość wyboru surowca do obróbki;



używał narzędzi kamiennych;



palce nóg nie były chwytne: paluch mógł poruszać się tylko w płaszczyźnie pionowej;



jest wszystkożerny, polował na mniejsze zwierzęta, resztę pokarmu stanowiła padlina, dzielił padłą lub upolowaną

zwierzynę i do obozu przynosił szczególnie przydatne jej części;



warto też wspomnieć o przemyśle odlduwajskim – narzędzia dość nieregularnie roztłoczone otoczki z ostrymi

krawędziami

Homo ergaster (afrykański Homo erectus)



forma odkryta w Kenii, która żyła około 1,9 – 1,4 mln lat temu;



duża czaszka (850cm

3

);



słynny chłopiec znad jeziora Turkana był wysoki i dysponował przystosowaniami budowy nosa do suchego i

gorącego klimatu;



po raz pierwszy wykorzystał ogień na obszarze Afryki Południowej (ok 1,5 mln lat temu)

Homo erectus



wcześniej nazywany Pithecanthropus (nazwę nadał 1895 r. Eugene Dubois);



Żył w okresie od około 1mln do 200 tys. lat temu.

Charakteryzował się:



jego wzrost wahał się od 165 do 175cm;



waga mogła przekraczać 70kg;



całkowicie spionizowaną postawą ciała;



poruszał się wyłącznie na dwóch nogach;



całkowicie przeciwstawny kciuk umożliwiający chwyt precyzyjny;



duży mózg, dolna granica przekraczała pojemność mózgu Człowieka współczesnego (pojemność mózgoczaszki od

750 do 1250cm

3

);



bardzo pochylone czoło i większe doły nadoczodołowe;



czaszka widziana od tyłu była niska, szeroka u podstawy, zwężająca się ku górze, szerokość była większa niż

wysokość, czaszka gruba, masywna;



mocno rozwinięte mięśnie szyi i karku, charakterystyczne grzebienie stanowiące zaczepy mięśni;



tworzył wiele typów narzędzi;



miał złożony sposób komunikowania się w gromadzie;



umiał radzić sobie w rozmaitych klimatach;



żuchwa ciężka, wyposażona w diastemę, czyli przerwę między zębami w dolnej szczęce;

6



istnieją dwie formy: forma starsza podobna o mniej rozwiniętych cechach ludzkich, oraz formę młodszą bardziej

rozwiniętą;



żył w gromadach kilkudziesięcioosobowych i zbiorowo polował na duże zwierzęta,



był dobrym łowcą, co miało wpływ na powiększenie się jego populację i ekspansję terytorialną;



zamieszkiwał jaskinie, schrony kamiennie, ale sam też budował osłony od wiatru i deszczu na kamiennych

postawach;



obozowiska miały charakter stały i były zakładane zawsze nad wodami;



mięso pochodziło z upolowanych sztuk;



znał ogień, który pełnił nie tylko funkcję sposoby ogrzewania, ale też służył do pieczenia mięsa oraz do

odstraszania zwierząt;



wraz ze wzrostem roli pożywienia wzrosło znaczenie mężczyzny i ojca;



warto wspomnieć też o dwóch przemysłach: szelski, czyli abwilski, i aszelski. Mamy tutaj dwie techniki rdzeniowa

(otrzymano narzędzie z części środkowej) oraz techniki odłupkowej (uzyskanie narzędzi z zewnętrznych,
odłupanych od rdzenia, płaskich i dość długich kawałków;



technika lewaluaska polega na wstępnej i wtórnej obróbce narzędzia, a w tym na tzw. retuszu krawędziowym,

który pozwał na uzyskaniu ostrego, regularnego i w miarę precyzyjnego ostrza;



metoda obróbki kamienia od tzw. perkusyjnej, polegającej na uderzeniu samego materiału poddawanego

obróbce, do tzw. naciskowej, polegającej na uderzeniu narzędzia przykładanego do tego materiału;

HOMO SAPIENS

Poważne zmiany kulturowe ok. 200 tys. lat temu, nowa generacja narzędzi, nowe formy sapientne, czyli związane z
gatunkiem Homo sapiens. Ostatnio wyróżnia się gatunek Homo antecesor, żyjący ok. 800 tys. lat temu, znaleziony w
Hiszpanii – jako przodek Homo sapiens sapiens i Neandertalczyka.

Homo sapiens neandertalensis (Neandertalczyk)

Charakterystyka:



mieszkał na wielkim obszarze od zachodniej Europy po zachodnią Azję, od Atlantyku po Uzbekistan i od Walii po

wybrzeża Morza Śródziemnomorskiego;



schyłek datujemy na 30-20 tys. lat temu;



był doskonałym łowcom;



zaawansowana kultura co świadczyło o wysokim poziomie jego intelektu;



związany jest z przemysłem mustierskim (stałe wzory narzędzi);



intencjonalne pochówki o charakterze obrzędowym, na zwłokach układane były płyty skalne, grób był okładany

kręgiem z kamieni, czasem zwłoki kładziono do grobu, a na nim sadzono rośliny ozdobne;



życie Neandertalczyka było ceremonialne;



czaszka była dłuższa, bardziej prognatyczna z niewykształconą bródką i ogromnym otworem nosowym, średnia

pojemność czaszki wynosiła 1700cm

3

,



płaty mózgowe odpowiedzialne za myślenie abstrakcyjne musiały być spłaszczone i mniej rozwinięte;



był masywny, dobrze umięśniony, miał duże stawy;



miał wzrost od 165 do 175 cm wzrostu;



nogi krótsze niż Człowiek współczesny;



wygięta kość udowa;



środowisko przyrodnicze różnorodne i zmienne;



był elastyczny i adaptatywny;



często ulegał urazom, rzadko dożywali 40lat, na kościach widoczne były ślady niedożywienia;



żyli gromadnie, polowali, używali ognia na stałe i oświetlali domostwa;



mobilność cyrkularna oraz radialna

7

Homo sapiens sapiens – człowiek z Cro-Magnon (Homo sapiens recens, Człowiek współczesny)

Charakterystyka:



szczątki datowane są od 40 do 35 tys. lat temu;



nazywany człowiekiem górnopaleolitycznym lub człowiekiem z Cro-Magnon;



wąski nos;



szerokie i wysokie czoło;



duży mózg;



małe łuki brwiowe i niskie oczodoły;



skróceniu szczęki można przypisać zmniejszeniu jej funkcji trąco-miażdżącej, co bywa wiązane ze starannie

przygotowanym pożywieniem: pieczenie mięsa i rozdrabnianie innych twardych pokarmów za pomocą narzędzi;



dobrze adaptował do rozmaitych środowisk

Punkty zwrotne procesu hominizacji

W rodzinie Hominidae najwcześniej rozwinęła się pionowa postawa ciała, wkrótce chód dwunożny, te działały na:
wyrabianie zmysłu wzroku, manipulacyjności dłoni, później stóp, to pobudzało rozwój mózgu, liczby neuronów itd. Doszło
do rozwoju sposobów komunikowania, mowa, to miało wpływ na polowania, to na altruizm itd.

Ostatnią cecha, jaka dopiero wykształciła się u człowieka współczesnego było regionalne zróżnicowanie kultury. Rozwój
kultury nabierała coraz szybszego tempa –rewolucja neolityczna, powstanie cywilizacji. Materiałem do rozważań nad
rozwojem kultury są kamienie jako te, które dotrwały do naszych czasów.

Pierwszym kryterium kulturyzacji jest sposób posługiwania narzędziami;

Drugim kryterium kulturyzacji: a szerzej wytworów, zachowań jest ich powtarzalność, regularność;

Trzecim kryterium kulturyzacji – sposób przekazywania umiejętności, wiedzy i wyobrażeń.

Ważną cechą kultury ludzkiej jest jej rozwój przestrzennego zróżnicowania kulturowego, obecność norm etycznych,
nakazujących opiekę nad słabszymi, chorymi.

Procesy hominizacji biologicznej i kulturyzacji ma charakter kumulatywny – tzn. obok form dawnych pojawiają się nowe.

Ewolucja to proce stały, zachodzący w sposób ciągły. Ważne jest pojęcie ludzkości, zależy od kryteriów, jakie użyte zostaną
do jego wyjaśnienia. Ludzkość można rozumieć szeroko i włączyć do niego wszystkich przedstawicieli rodziny Hominidea,
jednak z punktu widzenia hominizacji i kulturyzacji początki Człowiekowatych to dopiero zapowiedź tych procesów.
Ludzkość może być ujmowana jako wyłącznie przedstawicieli rodzaju Homo. Brane są pod uwagę cechy anatomiczne i społ.
– behawioralne. Jeszcze węższe rozumienie może definiować wyłącznie jako przedstawicieli gat. Homo sapiens.

Człowiek to istota biologiczna. Żyje w określonej kulturze. Zbiorowości posiadają normy, reguły, wartości, zasady, to także
cechy biologiczne wyznaczają poszczególne cechy kulturowe.

Pojęcie rasy związane jest z odmiennością cech biolog., np. anatomicznych, z biolog. Punktu widzenia nie istnieją czyste rasy
ludzkie, ze względu na płciowe i egzogamiczne rozmnażanie się człowieka. Należy pamiętać, że różnice w budowie pomiędzy
jednostkami w obrębie jednej populacji są większe niż między średnimi dla całej populacji. Brak zgodności, co do ilości ras,
jaką można wyróżnić. Najpowszechniejsze: białą (w literaturze anglosaskiej kaukaska), żółta (mongoidalna), czarna
(negroidalna). W ich obrębie występują liczne typy idealne i populacje. Dla współczesnej antropologii kulturowej
problematyka ras nie ma żadnego znaczenia.

Ważne jest, że kultura nie jest przekazywana biologicznie, ale społecznie, zatem kwestia biologicznych różnic, jakie dzielą
ludzkość na populacje i typy rasowe nie ma znaczenia w rozważaniach nad istotą kultury.

8

Rozdział VI – Najwcześniejsze okresy rozwoju kultury ludzkiej
Podgatunek Homo sapiens sapiens powstał około 40 tys. Lat temu. To od tego czasu rozpoczął się rozwój kultury.
Kultura Myśliwych Górnego Paleolitu



Faza trwała od 35 – 8 tys. lat temu – powstanie współczesnej formy człowieka do epoki lodowcowej



Powstała większość instytucji społ., form organizacji życia zbiorowego



Ludy zajmowały się prowadzeniem gospodarki łowiecko – zbierackiej, polowali na ssaki plejstoceńskie, polowania
wymagały zorganizowania grupy



Kromaniończycy używali narzędzi z poprzednich epok, ale doszły do tego dzidy, oszczepy itp.



Stosowane surowce: kamienie, drewno, skóry, kości, muszle



Ludzie mieszkali przeważnie w klimacie chłodnym, potrzebowali ciepłych ubrań, schronienia. Czasem mieszkali w
jaskiniach, ale i budowali domostwa na pow. Ziemi, ziemianki, półziemianki; zgrupowania domów tworzyły obozowiska



Grzebano zmarłych, do grobu wkładano przedmioty codziennego użytku, ciała posypywano często ochrą (czerwonym
barwnikiem mineralnym symbolizującym zapewne krew i życie).



Pojawia się sztuka – wytwory ozdób z muszli, kości, sierści itd., paciorki, bransolety, naszyjniki, narzędzia pokryte rytami



Figurki z kości, kamieni, wypalane z gliny: zwierzęta, kobiety, najczęściej brzemienne (schematyczne, skoncentrowane
na płci)



Malarstwo naskalne: kultura magdaleńska (teren Francji i Hiszpanii: Lascaux, Niaux, Trois Freres, Altamira),
odzwierciedlenie łowieckiego charakteru zbiorowości)



Malowidła umieszczane w najdalszych, niezamieszkanych częściach jaskini. Przypuszcza się, że odbywały się tam
obrzędy, np. inicjacyjne, możne więc je traktować jako sanktuaria.



Malowidła realistyczne, skoncentrowane na tuszach, karkach, rogach. Zwierzęta w pozycji kopulacyjnej, kobiety
ciężarne, ma to związek z kultem płodności.



Do malowania używano wielu specjalistycznych przedmiotów, wg niektórych sztuka była formą zaspokojenia potrzeby
zabawy (poza funkcjami magiczno – religijnymi)



W okresie górnego paleolitu istniały kultury: oryniacka, solutrejska, perigordzka, magdaleńska.

Rozprzestrzenianie się kultur górnego paleolitu oraz migracje współczesnego człowieka



Już ok. 8 tys. lat p.n.e ludzie zasiedlili cały świat



Ok. 25 – 27 w Nowym Świecie pojawili się pierwsi ludzie. Dostali się tam z Azji przez Beringiem. Migrację zapewniły
wynalazki umożliwiające p[przetrwanie w klimacie północy



Do Ameryki ludność napływała w kilku falach, ostatnia 4500 lat p.n.e. (ludność protoeskimoska)



Pierwsi ludzie Ameryki to paleoindianie, w Ameryce PN powstały 3 kultury, zwane tradycjami: polowań na wielką
zwierzynę, stara tradycja Kordylierów, tradycja pustynna)



Analizuje się współczesne społ. myśliwsko – zbierackie, próbując wyciągać wnioski na temat dawnych społeczeństw



Podobne narzędzia wykorzystywano w ten sam sposób, ale wniosków tych nie można przenieść na sferę instytucji i form
organizacji społecznej.



Współczesne ludy myśliwskie funkcjonują w innych warunkach niż dawne, zostały zepchnięte na margines, część z nich
wróciła do dawnych zajęć po wiekach rolnictwa.

Rewolucja Neolityczna



Przełom nie wynikający z przemian biologicznych człowieka – efekt adaptacyjnej reakcji kultury na zmiany klimatyczne



Przejście od gospodarki nieproduktywnej do produktywnej



Od naturalnej do interweniującej, od symbiotycznej do narzucającej wolę człowieka i aktywnej



Zmiana instytucji społecznych.



Rolnictwo wymagało osiadłego trybu życia



Poczucie własności, bo gospodarowanie wymagało nakładów pracy



Gałęzie wytwórczości: tkactwo, garncarstwo, metalurgia



Zmalałą śmiertelność niemowląt



Wzrost liczby ludności i wzmożona ekspansja, gęstsze zaludnianie terenów, częstość interakcji, wymiana idei, wiedzy,
powstanie systemów intelektualnych



Specjalizacje zawodowe, rozkwit rzemiosł, życia obrzędowego przez nadwyżki żywnościowe



Powstanie pierwszych miast i państw
W rewolucji neolitycznej ważne jest to, że cały rozwój tej kultury spowodowany jest głównie osiadłym trybem życia.
Zmienił się klimat, ludzie nie musieli już tak poszukiwać jedzenia. W związku ze zmianą klimatu, zaczęły rosnąć rośliny,
zioła, zaczęto tkać i wyplatać. Rozwinęła się funkcja przetrwania. Ludzie zaczęli bardziej wszystko planować (ponieważ
prowadzili osiadły tryb życia), zaczęto myśleć perspektywicznie. Gwałtowny wzrost wiedzy, umiejętności spowodował,
że zaczęto rozgraniczać swoje obowiązki.

Proces neolityzacji i jego mechanizmy



Cofanie lodowca wywołało zmiany klimatyczne, zwierzyna przeniosła się na północ, za niż ludzie (część pozostałą
przystosowując do nowego klimatu)

9



Mezolit – okres między paleolitem a neolitem



Zanik sztuki naskalnej, mikrolityzacja – zmniejszenie rozmiarów narzędzi łowieckich



Osuszenie klimatu w czasie przesuwania lodowca



Ludność tego regionu przechodzi na gospodarkę zbieracką – gł. Nasiona dzikich traw



Pierwszy etap uprawy to antropochoria – przypadkowe rozsiewanie nasion



Później ingerencje, ale w niewielkim stopniu



Wypalanie ziem pod uprawę, w celu wyższej produktywności roślin.



Ziemia jałowiała z braku nawożenia, społeczności zaczęły się przemieszczać w poszukiwaniu żywności.



Początkowo ręczna uprawa, potem kopaczka kilowata (ostry kij)



Uprawa roślin poprzedzała hodowlę zwierząt



Hodowla rozwinęła się na terenach, gdzie liczebność stad nie pozwalała na intensywne myślistwo



Początkowo hodowano kozy, owce, potem bydło
Neolityzacja w Starym i Nowym Świecie



9 tys.lat p.ne. – rewolucja rozpoczęła się w Starym Świecie (Bliski Wschód)



7 tys. Lat p.ne – pierwsze stałe osady świadczące o osiadłym trybie życia – Dżarmo i Jerycho



4 tys. lat p.ne. – rolnictwo dociera do Afryki (przez Synaj); sorgo, proso



Europa Płd. – neolityzacja zaczęła się 6000 lat. p.n.e.. W Europie nadal dominowali myśliwi i rybacy



Prymitywne narzędzia - stąd rozwój rolnictwa na żyznych i lekkich glebach.



Wykorzystanie siły zwierząt pociągowych i pługa – zwiększenie efektywności rolnictwa



Początkowo społeczności miały charakter egalitarny, oparte na więzach pokrewieństwa i kontaktach osobistych.
Wszyscy się znali i możliwe, że byli powiązani więzami pokrewieństwa.



Pomału rozpoczęła się rozwijać specjalizacja ról i podział pracy



Myśliwi niechętni wobec rolnictwa



5 tys. lat p.n.e. – przeniesienie rolnictwa z wyżyn do dolin rzek aluwialnych (Nil, Eufrat, Tygrys) – nadwyżki żywności –
rozkwit kultur i organizacji społecznych



W Nowym Świecie pierwsze zmiany zaszły w Meksyku – stany Puebla, Oaxaca



Stopniowe zwiększanie płodów rolnych, uprawa kukurydzy, fasoli, dyni



2,5 tys. lat p.n.e. klimat Meksyku staje się bardziej wilgotny – gwałtowny rozwój rolnictwa



Rolnictwem zajmowały się tylko ludy ubogie, było to nieopłacalne dla bogatych myśliwych



W Ameryce nie było hodowli (poza nielicznymi wyjątkami)



Nie doszło do gwałtownego przejścia w stronę rolnictwa, wciąż utrzymywały się zbieractwo i myślistwo



Brak zwierząt hodowlanych także miała wpływa na słabszy rozwój rolnictwa.

Pierwsze cywilizacje



Pojęcie cywilizacji utożsamiane jest z kulturą lub jej materialnym aspektem. Wg. Lewisa H. Morgana cywilizacja jest
pewnym etapem rozwoju społeczeństwa i kultury ludzkiej, która najpierw była dzika i barbarzyńska. Za cechy cywilizacji
według autorki książki uważać można: znaczną liczebność, złożoną strukturę hierarchiczną, specjalizację ról i funkcji,
wysokie natężenie styczności międzyludzkich, organizację państwową. Na cywilizację składa się określona populacja,
powiązana wieloma złożonymi więziami społecznymi, oraz wartości, wyobrażenia, normy zachowania i same
zachowania tejże zbiorowości. Cywilizacje to odrębne, zarówno geograficznie, jak i społecznie i kulturowo całości.
Jednym z ważnych elementów cywilizacji są stanowiące centra życia społecznego i kulturowego – miasta.
Narodziny i rozwój cywilizacji



powstanie cywilizacji wiąże się z osiedleniem się ludności neolitycznej nad wielkimi rzekami, regularnie wylewającymi i
regularnie nawadniającymi i namulającymi ziemię aluwialnymi, wysokowartościowymi osadami. Powodowało to
ogromne nadwyżki żywności. Ludzie oddawali się rozmaitym zajęciom, nastąpił rozkwit rzemiosł, a także zajęć
specjalizacyjnych i sposobów zaspokajania potrzeb luksusowych. Organizacja życia społecznego i religijnego uległa
zmianie. Wyodrębniła się warstwa specjalistów w dziedzinie kultu zwana kapłanami. Kapłan był pośrednikiem między
ludźmi a światem sił nadprzyrodzonych. Miał również władzę nad członkami zbiorowości (można mówić o teokracji w
zbiorowościach wczesnych cywilizacji). Rozwinęły się obrzędy publiczne i wzbogacił się kalendarz ceremonii, na których
straży stał kapłan.



hierarchiczna, klasowa, struktura społeczna. Pierwsza organizacja państwowa – administracja centralna. Jako wskaźnik
rozwoju cywilizacji można traktować rozwój pierwszych ośrodków miejskich w Mezopotamii około 4600 lat temu,
Egipcie 5 tyś lat temu, w Chinach 4,5 tysiąca lat temu, w Ameryce Pn. i Peru od 3-2tyś lat temu. Bogactwo pochówków
świadczyło o stanie majątkowym, były bowiem grobowce skromne,ubogie jak i bogato wyposażone. Można uznać to za
dowód podziału społeczeństwa na: arystokrację i pospólstwo. Również zamieszczone w grobach szkielety oznaczały
lepsze wyżywienie i dłuższe życie tych bogatszych. Pospólstwo zamieszkiwało domy z sitowia, malutkie pokryte strzechą
i położone na peryferiach miasta. Arystokracja zamieszkiwała murowane, duże domy w centrum miasta.

Innymi z dowodów zróżnicowania klasowego są królewskie rejestry obowiązków podatkowych oraz zapisy

handlowe. Babilońskie dokumenty z wczesnego okresu rozwoju tej cywilizacji wymieniają trzy klasy:

arystokrację, pospólstwo, oraz niewolników. Każda z nich miała odmienne prawa i przywileje. U Azteków można

10

wymienić klasy: szlachta, ludzie zwykli i służba. Służba – najczęściej jeńcy wojenni służyli szlachetnie urodzonym. Wśród nich
byli zarówno ludzi wolni jak i niewolnicy. Służba była przywiązana albo do ziemi, albo do swoich właścicieli. Lineaż – zasada
pokrewieństwa, według której uzależniony był status jednostki(związane z własnością ziemi). Wraz z powstaniem
hierarchicznej struktury społecznej pojawiło się zróżnicowanie kulturowe. Zbiorowość podzielona była na grupy, które
różniły się stopniem zamożności, udziałem we władzy i liczbą przywilejów, a także cechami kulturowymi: odmiennymi
wartościami, normami postępowania i wyobrażeniami o świecie. Więzi społeczne były tworzone przez obrzędy publiczne,
uroczystości państwowe i regionalne, święta o charakterze religijnym. To właśnie obrzędy tworzyły symbole określające
wspólnotę.



administracja i pismo. Powstanie pierwszych zapisów(pisma wg C. Levi - Straussa) miało związek z administracją, która
potrzebowała notować rozmaite sprawy. Cywilizacja Inków miała bardzo prymitywną formę pisma – mnemotechniczny
system sznurków i węzłów, w innych cywilizacjach najpierw pojawiło się pismo piktograficzne, prostsze logicznie,
posługujące się wyobrażeniami konkretnych przedmiotów, a potem ideograficzne ukazujące ideę przedmiotu.



urbanizacja – Jako wielkie skupisko ludzi, miasto stwarzało wiele problemów natury biologicznej, gospodarczej,
społecznej i kulturowej. W ciasnych, skupionych na małym obszarze zbiorowościach rodziły się problemy sanitarne
związane z usuwaniem odpadków. choroby epidemiczne, które rozwijały się w niehigienicznych warunkach,
dziesiątkowały ludność. Cywilizacje miejskie prowadziły wojny, z koczownikami którzy nękali ludność rolniczą i z
podobnymi cywilizowanymi państwami o tereny rolnicze. Miasto było wiec nie tylko centrum władzy świeckiej i
religijnej oraz ośrodkiem handlu, ale również punktem oparcia dla ludności wiejskiej podczas wojen.

Tworzone były prawne kodeksy pisane, jednym z najwcześniejszych – kodeks Hammurabiego. Jego treść opierała

się na łagodzeniu konfliktów na różnych poziomach organizacji społecznej wielkiego organizmu politycznego,
wprowadzał element równości.

Teorie powstania cywilizacji – są różne. Autorka podaje:



koncepcję podboju – państwa i cywilizacje postneolityczne powstały w wyniku podboju egalitarnych i demokratycznych
zbiorowości rolniczych, przez koczownicze plemiona pasterski, wojownicze i zorganizowane w zwarte jednostki
polityczne. Klasę arystokratów mieli stanowić podbijający, a klasy niższe podbici. Można tym też tłumaczyć wewnętrzne
zróżnicowanie kulturowe społeczeństw najwcześniejszych cywilizacji.



koncepcję zarządzania systemem irygacyjnym (Carl Wittfogel -1957) – związana jest z powstaniem systemu irygacji
czyli sieci kanałów doprowadzających wodę z rzeki do sztucznych zbiorników, a także na pola. Kierujący pracą systemu
stali się wg autora tej koncepcji ciałem zarządzającym w społeczeństwie (centralną władzą państwową) epoki neolitu
które w ten sposób wkroczyło w epokę cywilizacji miejskiej.



koncepcja konfliktu społecznego (C. Levi-Strauss) – Wg autora tej koncepcji cywilizacja jest społeczeństwem gorącym,
które przyrównuje on do maszyny parowej. Jego cechą jest ciągły rozwój i zmiana, a wewnętrzną zasadą
funkcjonowania – podstawowe różnice klasowe. To społeczeństwo w którym stale wzrasta zasób informacji, wiedzy
norm i treści będących w społecznym obiegu, a maleje „ład społeczny” czyli pojawiają się konflikty, pomiędzy
poszczególnymi warstwami i klasami społecznymi. Jedni rozwijają się kosztem innych. Tak więc od przełomu
cywilizacyjnego społeczeństwo rozwija się dzięki zmniejszonemu ładowi społecznemu.



koncepcja dystrybucji i redystrybucji – ta koncepcja głosi, że jeśli miała rozwijać się gospodarka, a w szczególności
wymiana towarowa musiała powstać jakaś organizacja ponadlokalna która zorganizowałaby dystrybucję i redystrybucję
produktów.



koncepcja roli religii – powstanie systemu irygacji, dzięki któremu, rozwinęło się rolnictwo pozwoliło na wyżywienie
dużych zbiorowości. Zgodnie z tą koncepcją było to możliwe tylko dzięki centralizacji opartej na wspólnocie ideowej jaką
dawała organizacja teokratyczna. Religa miała być bowiem elementem walki z niepewnością gospodarowania na roli:
mobilizowała ludzką energię by utrzymać odpowiedni stopień zaangażowania w prace rolnicze. (przykład: cywilizacja
Majów).

Typowe cechy społeczeństwa pierwotnego (Społeczeństwo „prymitywne” jako przeciwstawienie „cywilizowanego” i
„rozwiniętego”.) Cechy:



mała liczebność, rozproszenie, izolacja – zbiorowości te żyły w małych skupiskach, z ograniczoną liczbą codziennych
kontaktów i bez świadomości wspólnoty. Nieduża gęstość zaludnienia, słaba więź społeczna, słaba wymiana idei i
doświadczeń kulturowych. Zatem przemiany w tego rodzaju społeczeństwach były powolne.



prostota technik i systemu gospodarczego –„ z ręki do ust”-Produkt od jego wytworzenia lub zdobycia i konsumpcji
odbywa krótką drogę. Brak specjalizacji zawodowej - każda z jednostek zna sposoby produkowania narzędzi i sprzętów
codziennego użytku, a także sposoby zdobywania dla siebie i najbliższych środków do życia oraz zasady podziału dóbr w
zbiorowości. Wysoki stopień egalitaryzmu systemu dystrybucji dóbr - jednostka nie zdobywa ich jedynie dla siebie, ale
również dla całej zbiorowości, lub większej grupy. Właściwie nie ma własności w tych społeczeństwach, bo wszyscy
członkowie się znają i wiedzą co kto ma i czego używa.



bezklasowy charakter struktury społecznej – egalitaryzm w dziedzinie władzy i prestiżu. Wszystkie role – poza
związanymi z cechami biologicznymi jak płeć i wiek – są dostępne dla każdego. W większych społeczeństwach
pierwotnych władza i przywództwo mają zbliżony charakter do władzy i przywództwa naturalnego.



typ więzi i kontroli społecznej – Durkheim – solidarność mechaniczna, Tönnies – społeczeństwo Gemeinschaft. Liczba
kręgów i grup społecznych, do których należy jednostka, jest mała, tak więc członkowie zbiorowości pierwotnej mają
mniej powodów do konfliktów ról, motywacji i lojalności. Kontrola społeczna w małej zbiorowości opartej na

11

bezpośredniej i osobistej więzi uzależniona jest od opinii publicznej, przejawia się w niezadowoleniu, plotce,
dezaprobacie. Najgorszymi z kar są ostracyzm i banicja. Można spotkać także sankcje sakralne które są związane ze
światopoglądem opartym na zasadach myślenia mitycznego.



brak pisma – ustny charakter przekazu treści – społeczeństwo zorientowane na tradycję. Zjawisko apiśmienności.
Jednym z jego ważnych efektów jest tradycjonalizm społeczeństwa plemiennego. Jedyną gwarancją wiernego przekazu
może być przywiązanie do tradycji, głębokie zinfernalizowanie treści kulturowych. Wrycie się w psychikę treści
kulturowych zapewniają obrzędy przejścia, zwłaszcza inicjacyjne. Skostnienie obyczajów i kurczowe trzymanie się
ustalonych wzorów działania i myślenia jest funkcjonalne gdyż zapewnia ciągłość kulturową, chroniąc zbiorowość od
utraty dorobku pokoleń. Skutkiem braku pisma powolna kumulacja kultury.



stabilność – statyczność, skostnienia i niezmienność. Zmiany w społeczeństwach pierwotnych zachodziły powoli i mały
ograniczony charakter. Levi-Strauss wymienia dwa rodzaje zmian: kumulatywne charakterystyczne dla społeczeństw
dynamicznych, prowadzące do przekroczenia pewnego sposoby gospodarowania i życia w sensie ewolucji ogólnej –
polega na przejściu na nowy etap. Stacjonarne – dokonujące się w granicach pewnego ogólnego typu systemu socjo –
kulturowego.



społeczeństwa bez historii – ahistoryczność – Levi – Strauss wiąże tę cechę przede wszystkim z brakiem pisma. Myślenie
człowieka prymitywnego opiera się na wizji niezmienności tradycji, a nie własnej historii.

7. Gospodarka i sposoby adaptacji do środowiska naturalnego

1.1 Pojęcie środowiska przyrodniczego.

Środowisko przyrodnicze:

-wąskie znaczenie: wszystkie zjawiska zewnętrzne do człowieka jako organizmu

biologicznego i jako istoty

kulturowej.

-szerokie znaczenie: wszystko co nie należy do kultury.



Z jednej strony organizm ludzki



z drugiej strony pozasomatyczna rzeczywistość niekulturowa

Organizm ludzki: to anatomia i fizjonomia człowieka, mają wpływ na kształt ludzkiej kultury w jej aspekcie gospodarczym.
Organizm ludzki wyznacza kulturę ponieważ warunkuje ludzki sen, pragnienie, głód, czy potrzeby seksualne, wyznacza
elementy kultury, zwłaszcza ekonomie. To wszystko kształtuję wspólnotę biologiczną (zbiorowość ludzi) i ich wspólny rytm
gatunkowy. Są to wspolne cechy nie tylko dla danej grupy społecznej ale dla całej ludzkości niezależnie od zaawansowania
technologii czy struktury społecznej. Wspólne cechy biologiczne ludzi spowodowały powstanie kultury- czasem podobnych
czasem identycznych- leżących w różnych strefach geograficznych.

Otoczenie przyrodnicze: jest to kompleks powiązanych ze sobą zjawisk. Składają się na nie: cechy geomorfologiczne
(ukształtowanie terenu i zasoby mineralne), klimat (wilgotność, nasłonecznienie, tęperatura, opady w rozkładzie dobowym
i rocznym), zasoby organizmów żywych (fauna i flora). Wszystko to wpływa na kulture człowieka. Człowiek wchodzi w
relacje ze środowiskiem nie jako jednostka ale jako uczestnik zbiorowości, tak więc środowsko ma wpływ na formy życia
zbiorowego we wszystkich jego przejawach.

1.2 Podstawowe problemy ekologii

Oddziaływanie środowiska na kulturę był zauważony dość wcześnie. Uczeni tacy jak Jean Bodin i Charles Louis de
Montesquieu absolutyzowali środowisko i czynili go jedynym determinantem kultury. Bodin szukał zależności między

12

ustrojem politycznym a klimatem. Montesquieu badał wpływ temperatury na fizjologie człowieka a co za tym idzie efekty
psychologiczne które miały swoje następstwa w obyczajach i wierzeniach oraz prawa w danej kulturze.

Później we wszystkich kierunkach antropologii czynnik przyrodniczy w jakiejś mierze był brany pod uwagę. Teraz

zajmuje się tą sprawą antropologia ekologiczna. Bada on reakcje społeczeństwa na środowisko, tworzenie się określonych
form adaptacji, traktując je jako zmianę twórczych możliwości społeczeństw ludzkich. Kultura jest tu przede wszystkim
systemem adaptacyjnym.

Julian J. Steward jest prekursorem tego kierunku. Twierdzi on, że zmiany kulturowe, zwłaszcza w społeczeństwie

pierwotnym może się dokonać tylko za sprawą zmian w środowisku naturalnym – następują one albo gdy zmienia
środowisko, albo gdy pozostaje na miejscu. (przykład migracja Indian z regionu rzeki Mackenzie na suche tereny
Południowego Zachodu. Ich kultura w ciągu stuleci uległa zmianie . Wiele cech przejęli od Indian Pueblo nie koniecznie na
drodze pokojowej) Migracje mają rzadko charakter dobrowolny. (presja innej grupy, kataklizmy przyrodnicze,

Ważnym aspektem antropologii ekologicznej jest poszukiwanie związków między typami środowiska a

typami gospodarki i organizacji społecznej.

Najważniejsze pytania antropologii ekologicznej:

-stopień zdeterminowania zjawisk kulturowych przez środowisko

-pośredniość lub bezpośredniość związków kultury i środowiska

-typy i siły związków w rozmaitych dziedzinach kultury

-przyczyny uporczywego trzymania się określonego środowiska przez poszczególne społeczeństwa.

1.3 Środowisk ubogie i bogate.

Im uboższe środowisko tym bardziej determinuje system gospodarczy społeczeństwa. Gospodarka zaś determinuje formy
skupisk społecznych, czyli ich wielkość i rozmieszczenie. Gospodarka i kultura muszą być nastawione na możliwie
najbardziej wielostronne eksploatację środowiska. Przetrwanie w środowisku wymaga znacznej wiedzy o jego
możliwościach i odbywa się na zasadzie catch as you can ctch. Są to środowiska ubogie. Jego cechy to:

-rozproszenie grup ludzkich czasem na bardzo dużych obszarach co narzuca typ luźnej organizacji społecznej.

-zmusza do koczowania co ma wpływ na rożne cechy społeczne. ciągła pogoń uniemożliwia

intensywny

rozwój wielu dziedzin kultury, które wymagają osiadłości

-nie ma wielkich różnic w pozycji mężczyzny i kobiety nie ma różnic statusów

-ograniczenie ruchliwości grup może spowodować nieprzetrwanie gatunku

Środowisko ma już mniejszy wpływ na społeczeństwa wysokorozwinięte. Muszą one się liczyć ze środowiskiem, ale są tak
elastyczne, że mogą rozwijać się w różnorodnych kierunkach.

Pewne środowiska bardziej umożliwiają rozwój jednych typów gospodarki. Na pustyni nie mogło by powstać rolnictwo .
Dlaczego tak się dzieje, że niedogodne im środowiska są stale zamieszkiwane? Często społeczności nie mają innego wyboru.
Spychane są przez inne silniejsze grupy. Kultura wymagałaby nowej przebudowy. Środowisko niedogodne zamieszkiwane
jest często nieświadomie przez wybierane społeczeństwo a często jest to wybór konieczny.

13

1.4 Środowisko a różne dziedziny kultury

Różne dziedziny kultury są w rożnym stopniu uzależnione od środowiska.

Wśród zjawisk kulturowych wyróżniamy trzy strefy:



strefa technologiczno gospodarcza – umiejętności i wiedza związana z konstruowaniem narzędzi i sposoby
zdobywania pożywienia



struktura społeczna – to wewnętrzne zróżnicowanie społeczne , regulowanie norm działania i system przekonań
dotyczące prestiżu, pozycji i ról społecznych, a także władza, system autorytetów, organizacje polityczna, zasady
kształtowania się morfologi społeczeństwa,



wizja świata – to naczelne wartości związane ze stosunkami międzyludzkimi, stosunek człowieka do świata,
wyobrażenie o rożnych zjawiskach świata zewnętrznego.

Ten podział ma na celu trafniejsze uchwycenie zależności między środowiskiem przyrodniczym a kulturą. Związki te są
najbardziej bezpośrednie. To środowisko warunkuje rozmieszczenie ludzi, środowisko dostarcza materiału z którego
człowiek buduje wizje świata..

Stopień i rodzaj zależności kultury od środowiska przyrodniczego.

Cechy kultury;

-funkcjonalna związane ściśle z przetrwaniem biologicznym i działaniem podstawowych instytucji

społecznych

-stylistyczne – mają na celu wyodrębnienie cech które różnią społeczeństwa pod względem

archeologicznym.

Typy zjawisk kulltury według Stewarda

a) rdzeń kulturowy: zbiór zjawisk kultury związany z adaptacja do środowiska przyrodniczego i walką o biologiczne
przetrwnie zbiorowości (instytucje gospodarcze, polityczne, religijne, zjawiska istotne dla istnienia zbiorowości)

b) cechy preferencyjne: wszelkie inne zjawiska kulturowe (są to cechy wtórne obejmujące te elementy kultury których
kształt jest zdeterminowany czynnikami czysto kulturowymi zwianymi ze sobą historycznie

Podział kultury według White'a



sektor zjawisk technologicznych



sektor zjawisk społecznych



sektor zjawisk ideowych (duchowych)



sektor zjawisk związanych z postawami.

1.5 Bezpośrednie i pośrednie wpływy środowiska na kulturę.

14

Środowisko ma bezpośredni wpływ n technologie i na podstawy ekonomiczne społeczeństwa. Pośrednio wpływa na
strukturę społeczną ponieważ powoduje formowanie się określonych grup produkcyjnych i konsumpcyjnych.

Strefa religii ma duże powiązanie ze środowiskiem przyrodniczym (przyczyna bezpośrednia np. dżungla jako siedlisko
duchów). Jednym słowem środowisko przyrodnicze kształtuje – przez gospodarkę (wiedza związana ze zdobywaniem
pożywienia, formy organizacji spoleczeństwa)- kształtuje pośrednio najbardziej wyrafinowane duchowe elementy kultury
ludzkiej.

1.6 Dyktat środowiska i margines swobody kulturowej

Największy dyktat środowiska jest w społeczeństwach najuboższych które są w pełni zależne od otaczającej przyrody.
Środowisko przyrodnicze ma wpływ na liczebność dzieci (w ubogich jest mało dzieci ponieważ wędruje się w nich dużo i
matka może nieść tylko jedno, w społeczności rolniczej może ich być więcej ponieważ jest wiele dóbr na miejscu i nie trzeba
nigdzie wędrować). Julian Steward twierdzi, że w każdym środowisku istnieje „wybór” określonego typu struktury rodziny.

Raymond Firth analizował wpływ środowiska przyrodniczego na kulturę i pewnego zakresu jej swobody. Robił to

analizując budowę łodzi na różnych wyspach Oceanii. Chodzi o to, że środowisko ściśle nie narzuca „pomysłów” i
wariantów jak ludzie mają budować łodzie, jakich technik i jak rozwiązują problemy by uelastycznić sobie życie. Nawet
narzędzia do pomocy w hodowli. Mimo że budowane do określonego typu roślin, nie są takie same w różnych kulturach.

Osobnym problemem jest wpływ gospodarki pierwotnej na środowisko, Człowiek pierwotny musiał utrzymać

swoje źródła pożywienia.

2. Gospodarka a środowisko.

2.1 Definicje gospodarki

Jan Rutkowski dzieli problematykę historii gospodarczej dzieli na następujące działy



prac gospodarcza w sensie materialno-technicznym oraz technika produkcji.



Sołeczna organizacja produkcji,



normy prawne, moralne i zwyczajowe (w domyśle dotyczące produkcji)



literatura techniczna



idee społeczno-gospodarcze



polityka gospodarcza



ruchy społeczne

Witold Kula widzi problem w takim podziale i zadają pytanie: jakie stosunki między ludzkie uważamy za związane z tym
celami i czy na przykład stosunki prawne i idee społeczne wchodzą w zakres historii gospodarczej. Ten problem znacznie
rozszerzył by zainteresowanie i przedmiot historii gospodarczej.

Andrzej Grodek twierdzi że historia gospodarcza ma przedmiot taki sam jak ekonomia i jest nim społeczne gospodarowanie
człowieka (te stanowisko podziela Witold Kula). Historie gospodarczą odróżnia od ekonomii dostrzeżenie

15

pozagospodarczych uwarunkowań zjawisk ekonomicznych. Z tych powodów antropologia jest bliżej historii gospodarczej niż
ekonomii.

Najbardziej użyteczna definicja gospodarki dla antropologa to:

Gospodarka obejmuje te zjawiska, przedmioty i procesy, które bezpośredni wiążą się z wytwarzaniem (zdobywaniem).
Podziałem, a w pewnym stopniu także z konsumpcją dóbr materialnych stanowiących podstawę zaspokojenia potrzeb
biologicznych człowieka.

Potrzeby którym służy gospodarka mają charakter elementarny, Czasami są określane jako pierwotne, (ze względu na to, że
pewne potrzeby ludzkie i ich zaspokojenie też jest pierwotne i elementarne). Gospodarka zaspokaja takie potrzeby jak:
potrzeba pożywienia, ochrona przed warunkami atmosferycznymi

Do strefy gospodarczej nie wchodzą elementy kulturalne, które mają bezpośredni wpływ na zaspokajanie potrzeb

seksualnych, snu czy wydalania.

Do kultury zaliczamy całą gospodarkę. Często niesłuszne są do niej (do gospodarki) cechy materialne kultury. Do

zjawisk gospodarczych zaliczamy takie same cechy jak do kultury -behawioralne, materialne, psychologiczne, i
aksjonormatywne.

2.2 Specyfika gospodarki pierwotnej i sposoby jej badania

XIX w. zebrano wiele danych o technikach produkcji, technologiach i sposobach rozwiązywania problemów natury
ekonomicznej w społeczeństwach archaicznych.

Karol Marks i Fryderyk Engels uznali że społeczeństwo pierwotne ma specyficzne i odmienne przypadki ekonomiczne niż w
społeczeństwach rozwiniętych. Była to specyficzna cecha społeczeństwa pierwotnego i dlatego ją wyróżniali.

W roku 1922 Bronisław Malinowski opublikował książkę Argonauci Zachodniego Pacyfiku i wprowadził problematykę
gospodarcza do antropologii. Opisał zjawiska produkcji i dystrybucji dóbr na Wyspach Trobrianda. Malinowski używał pojęć
bankier i kapitał w odniesieniu do pierwotnego systemu gospodarczego. David M. Goodfellow uważa e to nie jest
odpowiednie.

Richard Thurnwald twierdzi, ze gospodarka pierwotna różni się od kapitalistycznej inny, zasięgiem zjawisk, bezpośrednim
sposobem produkcji, brakiem pieniądza i bliskim związkiem ze strukturą społeczną i polityczną.

Z podobnych założeń wychodził Raymond Firth i twierdził że gospodarki pierwotnej nie należy analizować według
gospodarki współczesnej. Ale podkreśla że pewne pojęcia są podobne (rzadkość, maksymalizacja, wybór oraz wartość).

Obecnie uważa się że stosowanie teorii ekonomicznej w badaniach gospodarki pierwotnej jest bezpłodne i nieprecyzyjne.
Szuka się natomiast odpowiedzi na pytanie bardziej szczegółowe np. jakich sfer gospodarki pierwotnej można stosować
pewne ukryte pojęcia i sposoby wyjaśniania.

16

Claude Le(z kreseczką)vi-Strauss uważa, że gospodarka pierwotna jest nierynkowa, bo nie posługuje się kategorią ceny i
pieniądza (nazywa się to podejściem prywatnym).

W opisywaniu gospodarki pierwotnej należy zawsze odnieść się do struktury społecznej oraz do systemu

wyobrażeń o świecie. W gospodarce pierwotnej jednostkami produkcyjnymi i konsumpcyjnymi są grupy oparte na
pokrewieństwie i powinowactwie. Gospodarkę pierwotną od przemysłowej różni stosunek ludzi do czasu. Podział jego na
odcinki nieabstrakcyjne jak nasze godziny ale społecznie istotne.

Gospodarka pierwotna jest specyficzna ze względu na zależność gospodarczą od środowiska naturalnego i ich

wzajemnemu oddziaływaniu.

2.3 Środowisko a gospodarka – aspekt technologiczny.

Narzędzi odgrywały dużą rolę. Były rożnie konstruowane i z różnych materiałów zawsze dostępnych w określonym
środowisku i przystosowane do jego eksploatacji. Oba te czynniki wyznaczały technologiczny i społeczny aspekt
gospodarczy.

Mimo że społeczeństwa dostosowują się do środowiska przyrodniczego nigdy w pełni go nie wykorzystują dlatego

mogą być jeszcze odkryte lub wykorzystane przez inne społeczeństwa które przybędą na to środowisko. Niektóre
możliwości i zasoby środowiska są pomijane by wybrać i wskazać inne.

BUDOWNICTWO

Konstruowanie pewnych form schronień przed warunkami atmosferycznymi są znane wszystkim społeczeństwom, J,
Desmond Clark twierdził że posiadanie domu-schronienia to cecha typowo ludzkiego życia. )Badał je od najwcześniejszych
form środowiska rodziny Hominidae do czasów najnowszych).

Pierwotne społeczeństwa o słabo zróżnicowanej strukturze społecznej i prostej technologii budowały proste

schronienia, najczęściej tymczasowe łatwe do skonstruowania w kilka minut (szałasy). Były one funkcjonalne.

Domostwa różnicowały się w zależności od warunków środowiska i dostępnych surowców.

Wszyscy koczownicy musieli mieć domy lekkie, łatwo przenoszone o konstrukcji która można łatwo złożyć lub proste
domostwa budowane na poczekaniu.

Społeczności osiadłe takie jak rolnicze miały domostwa stałe o bardziej złożonej konstrukcji. Używano do ich

budowy rożnych surowców dostępnych w środowisku.

Typ budownictwa jest zależny od środowiska jak i od struktury społecznej i organizacji politycznej.

Domy mieszkalne służą ochronie ciała ludzkiego przed wpływami zjawisk atmosferycznych i pełnia tez funkcje czysto
społeczne nie związanych bezpośredni z biologicznymi potrzebami człowieka.

W społeczeństwach bogatych domy piękne, ozdobione malowidła i elementami czysto niefunkcjonalnymi.

Sezonowa zmienność budownictwa zależy od temperatury i warunków pogodowych. Najprostsze domostwa

porzuca się po jednokrotnym użyciu gdyż nie przedstawiają żadnych wartości . Nigdy nie są traktowane jako przedmiot
własnościowy.

17

Trzeba podkreślić że wszystkie pierwotne domostwa były budowane z wielka wprawą i pomysłowością. Chroniły

nie tylko przed warunkami atmosferycznymi ale także przed drapieżnikami czy robactwem.

UBIORY

Podobnie jak budownictwo ubiory to cecha uniwersalna. Może być skąpy w klimacie gorącym lub skomplikowany i
wieloczęściowy w klimacie arktycznym. We wszystkich społeczeństwach występują jakieś elementy ubioru.

Podobnie jak domostwa mają charakter wielofunkcyjny. Pełni zarówno funkcje estetyczne jak i praktyczne. . W każdym
społeczeństwie rzeczą najbardziej wstydliwa jest brak odpowiedniego stroju ścisłe ustalonego kulturowo. To nie koniecznie
jest element ubioru odsłaniający genitalia, może to być np. brak jakiejś biżuterii. Ta wstydliwość bierze się stąd, że człowiek
pozbawiony jakiejkolwiek części garderoby staje się nagi ze względu na to, że ubiór jest stosunkowo blisko z ciałem.

Ubiór jest ścisle uwarunkowany przez zasoby środowiska naturalnego i jego cechy klimatyczne. Różnorodność

strojów wiąże się z pomysłowością ,

Różne zabiegi deformacji ciała (pierścienie na szyjach, spłaszczanie mechaniczne głów, przebijanie ciała) to cechy

symboliczne przedstawiania statusu społecznego jak i upiększenia. Substytutem stroju może bć również namaszczenie się
tłuszczem zwierzęcym, glina nawozem zwierzecym. Takie zabiegi chronia przed insektami jak i przed zimnem.

2.4 Typy gospodarki pierwotnej.

Podstawowe typy gospodarki w XVIII w. wyróżniano według postępu Condorceta, a w XIX w. wyróżniano zgodnie z teoriami
ewolucjonistycznymi.

Ludzkość zaczęła od myślistwa, następnie przeszła do pasterstwa i rolnictwa, by później stworzyć rzemiosło.

Morgan dokonał bardziej szczegółowego podziału w ramach trzech kolejnych epok, wyodrębnionych na podstawie

typu gospodarki dominującej.

Podział Morgana: epoka dzikości: myślistwo niższe, środkowe i wyższe.

W pierwszej połowie XX wieku typami gospodarki pierwotnej zajmowali się: Hobhouse, Wheeler, Ginsberg. Rozróżniali
myślistwo niższe i wyższe.

Według współczesnych kryteriów gospodarkę pierwotną dzieli się na: przyswajająca(niewyspecjalizowane myślistwo ,
zbieractwo roślin, rybołówstwo, zbieractwo mięczaków i innych rodzajów pożywienia) i produkcyjną (pasterstwo i rolnictwo
proste i zaawansowane)

Zgodnie z Marshallem Sahlinsa wymienione typy mogą być ujmowane w terminach ewolucji ogólnej czyli jako

kolejne etapy ewolucyjne, lub też w terminach ewolucji konkretnej czyli jako różne formy adaptacji do określonego
środowiska przyrodniczego.

W Europie przeważało rolnictwo zaawansowane a pasterstwo było rzadko , a zbieractwa i myślistwa nie spotykało

się wcale. W Afryce przeważało pasterstwo i i rolnictwo i gospodarka zbieracko – myśliwska . W Azji Północnej przeważało
pasterstwo, a w Południowej rolnictwo wszystkich rodzajów. W Ameryce Południowej przeważało zbieractwo, myślistwo
oraz najprostsze rolnictwo. Podobnie w Ameryce Północnej. W Oceanii dominowało kopieniactwo i odmiana gospodarki

18

zbierctwo – myśliwskiej w postaci rybołówstwa. W Australii natomiast występowało wyłącznie wyspecjalizowane
zbieractwo i łowiectwo.

NIEWYSPECJALIZOWANE ZBIERACTWO I MYŚLISTWO

Ten typ gospodarki występował w społeczeństwach strukturalnie i technologicznie najprostszych. Ludzie musieli posiąść
wiedzę na temat środowiska Sposoby zdobywania pokarmu były bardzo złożone, pracochłonne wymagały dużej zręczności
rąk i bystrości umysłu.

Polowano na duże zwierzęta, jeśli nadarzyła się okazja, ale nie odrzucano okazji pożywienia się owadami czy

małżami. Okresowe łączenie się grup umożliwiło budowanie struktury społecznej i politycznej. Koczowniczy tryb życia
zmuszał do ograniczenia dobytku

WYSPECJALIZOWANE ZBIERACTWO I MYSLISTWO

Rozwijał się dzięki bogatym zasobom środowiska. Struktura społeczna i polityczna była bardziej rozwinięta. Większe było
zróżnicowanie społeczne i organizacja. Wykształcił się tryb życia plemiennego. Polowanie w grupie rozwinęło
współdziałanie a także umiejętności gospodarcze. Wyspecjalizowane myślistwo wymagało sprawności fizycznej, myślenia
grupowego koncentracji wysiłku ale dawały znakomite efekty: zapewniały pożywienie dużej grupie . Czynności związane z
myślistwem były uznawane z a przyjemne i niewyczerpujące. Dbano o różnorodność pokarmów mimo że wymagało to
wzmożonego wysiłku i pracy.

Duże zróżnicowanie narzędzi. Częściowa osiadłość sprawiała że dobytek społeczności był bogatszy i bardziej

złożony.

KOPIENIACTWO

Najprostsze rolnictwo oparte na uprawie ręcznej przy użyciu kopaczki kijowatej lub motyki jest historycznie najstarsza
forma rolnictwa spotykana przeważnie na terenach leśnych w strefach klimatu gorącego i umiarkowanego. Kopieniactwo
nigdzie nie stworzyło dużych zbiorowości . Organizacja struktury społecznej i politycznej była prosta i ograniczała się do
demokracji wioskowej. . Brak możliwości i potrzeby komunikowania się małych grup powodowała ich izolację i nie
prowadziła do uformowania się bardziej złożonych struktur społecznych. System wyobrażeń o świcie był związany ze
światem przyrody dzikiej i hodowanymi roślinami. Grupy społeczne wykazywały pewna ruchliwość (pozostawanie na kilka
miesięcy) . Z tymi grupami koczowniczymi wiązał się niezbyt zaawansowany rozwój form własności i niewielka liczba dóbr
stałych.

ROLNICTWO ZAAWANSOWANE

Ten termin odnosi się do społeczności które posługiwały się pługiem i radłem. Efektywność takich upraw jest o wiele
większa niż kopieniactwa. . Umożliwiało to rozwój rzemiosła i wykształcenie się hierarchicznej struktury społeczeństwa.
Związane to było z wykształceniem się elit społecznych, własności ziemskich i struktury politycznej. Powstanie państw wiąże
się właśnie z tego rodzaju społeczeństwami.

19

PASTERSTWO

Hodowla zwierząt przeważnie towarzyszyła rolnictwu. Pasterstwo to wyspecjalizowana hodowla ogromnych stad zwierząt.
Wymagał wielkich przestrzenie trawiasty, bezleśnych; przystosowane do środowiska stepowego. Wymagało ono
przemieszczenia stad z miejsca na miejsce i poszukiwanie świeżej trawy.

Ze względu na typ koczowania pasterstwo dzielimy na klasyczne, czyli nomadyczne i sezonowe polegające na

przepędzaniu bydła z dolin na hale. Dzięki używaniu takich zwierząt jak koń dobytek mógł być bogaty ale tez dostosowany
do trybu życia. Hodowane zwierzęta był cenione co tez pasterze byli do nich bardzo przywiązani. Z tej to przyczyny nastąpiło
duże zróżnicowanie majątkowe i strukturalne. Społeczeństwa pasterskie rozwinęły szybko struktury polityczne z
organizacjami państwowymi włącznie.



Dystrybucja dóbr

Dystrybucja dóbr jest ściśle związana ze strukturami społecznymi. Zasdy stanowiace podstawe wyodrebnienia tych struktur
okreslaja także reguły podzilu tych dóbr. Wyraż się to w powszechnej w połeczeństwach przedpaństwowych obecności
zasay podziału dóbr zdobytych lub wyprodukowancyh zgodnie ze struturą pokrewieństwa i powinowactwa. Reguły podziału
były bardzo ścisłe. Podstawą podziału dóbr były reguły własności, reguły dziedziczenia, normy określajace wzajemne
zobowiązanie materialne członków zbiorowości róznych kategorii a także różne formy wymiany, łącznie z handlem

3.1 Własność

W każdym społeczeństwie spotykamy pewne formy własności dóbr przy czym mogą to być dobra materialne o charakterze
użytkowym , dobra niematerialne o charakterze symbolicznym. Własność może być indywidualna bądź zbiorowa. Niektórzy
badacze (Hobel) rozróżniają pojęcie własności i posiadania. Inni autorzy wyróżniają trzy stopnie własności: pierwszy to
użytkowanie przedmiotu, drugi to możliwość przekazania komuś innemu, trzeci to możliwość zniszczenia posiadanego
przedmiotu czyli pełni władzy nad przedmiotem. Z posiadaniem niektórych przedmiotów może wiązać się prestiż lub władza

Ziemia Jedynym z najważniejszych przedmiotów własności. Chodzi tu nie tylko o sama ziemie ale także co się na niej
znajduje i o to co należy do środowiska naturalnego. Terytorium jest warunkiem niezbędnym do istnienia grup ludzkich.
Granice terytoriów przebiegały najczęściej według granic środowiska naturalnego takich jak łańcuchy górskie czy rzeki..
Korzystanie z ziemi było regulowane przez obyczaj i prawo , Najczęściej terytorium stanowiło własność wspólna dużych
grup: plemion grup lokalnych. W prostych strukturach społecznych pojawiła się z czasem własność indywidualna lub
ograniczona do małych grup.

Żywność. Innym ważnym przedmiotem jest żywność. Wszystkie grupy respektują indywidualna własność pożywienia ale
reguluje to wiele praw i instytucji które ograniczają tą indywidualność. . Dzielenie się żywnością było wśród grup pewna
powszechnością. Hojność stanowiła źródło prestiżu. Wśród ludów pasterski własność indywidualna stanowiły zwierzęta
hodowlane. Miały one niezwykłą wartość a ich posiadanie decydowało o miejscu w strukturze społecznej.

Środki utrzymania: Zaliczamy tu miejsca dogodne do polowania akweny wodne, a także sposby ich zagospodarowania.
Zazwyczaj ich własność ograniczała się w czasie do jednego sezonu.

20

Przedmioty niematerialne: zaklęcia, pieśni umiejętności praktyczne i wiedza ezoteryczna. Czasem jakiś przedmiot materialny
mógł symbolizować pewne własności np. moc nadprzyrodzoną, lub być ich nosicielem. W tym przypadku przedmiot był
własnością zbiorowości i był kultem wierzeń i obyczajów. Dobra niematerialne mogły być przedmiotem wymiany i handlu.
Jeśli ktoś wszedł w posiadanie takich przedmiotów nielegalnie mógł się narazić na kare np. od nadprzyrodzonych sił natury.

Uprawnienie do własności: we wszystkich społeczeństwach pierwotnych funkcjonowały reguły własności dotyczące i
przedmiotów materialnych i niematerialnych. Zwykle obwiązywała zasada pierwszeństwa i użytkowania. O własności mogło
decydować również to, ze ktoś wykonał przedmiot własnoręcznie. (broń, przedmioty do codziennego użytku)

3.2 Dziedziczenie

Obejmowało ono zasady przechodzenia rzeczy nie tylko po śmierć właściciela ale także za jego życia. Istotnym podziałem
było to, że pewne rzeczy używały tylko mężczyźni a inne tylko kobiety. Dlatego niektóre przedmioty były dziedziczone z
matki na córce, lub z ojca na syna.

Umierający zawsze przekazywał swoja wiedzę techniczna i nadprzyrodzoną, i medyczną Byl to rodzaj daru dla syna

czy córki lub innej bliskiej osoby.

3.3 Dar, wzajemność, wymiana

Wokół instytucji która zajmowała się wymiana darów narosła obszerna literatura antropologiczna. Stały a się ona
podstawowym przedmiotem wielu teorii socjologicznych i antropologicznych upatrujących w wymianie podstawy
społecznej egzystencji człowieka. Malinowski kład nacisk na zasadę wzajemności zwaną „do ut de” czyli daję abyś ty dał.

Marcel Mauss również akcentuje wymianę, jako ważny aspekt życia społecznego.

Wzajemność w obdarowywaniu się uniemożliwiała gromadzenie dóbr w rekach niewielu. Hojność była traktowana

jako wielka cnota, która bezwzględnie obowiązywała wodza

Potlacz – czyli wielka uczta do której zapraszał gospodarz domu, zwykle wódz szczepu lub przywódca klanu,. Do takiej uczty
przygotowywano się wiele lat. Wiąże się ona z gromadzeniem nadwyżek żywności która miała być spożyta podczas posiłku
lub tez rozdana. W trakcie przyjęcia. Gromadzono nie tylko żywność ale i dobra materialne wszelkiego rodzaju. .

Elementy potlaczu były obecne w większości społeczeństw pierwotnych. Nie zawsze przybierały one ogromy charakter. W
najuboższych społeczeństwach było to symboliczne.

Niektóre formy wymiany bardziej przypominają handel wymienny niż wzajemne obdarowywanie się. Dar zawsze był
symbolem więzi związanej między dającym a biorącym. Było to emocjonalne wydarzenie, a nie charakter materialny.

3.4 Handel

21

Handel nie zakłada stosunków osobistych, a w każdym razie ich nie akcentuje. O handlu w społecznościach pierwotnych
możemy mówić wtedy gdy dotyczył on wymiany dóbr między zbiorowościami. Mało było prawdziwego handlu w grupach
pierwotnych. Co więcej każdej wymianie towarzyszyły określone zasady i reguły.

Handel dotyczył wymiany rzeczy materialnych szczególnie pożądanych. Były to przede wszystkim narzędzia, surowce do ich
produkcji, także ozdoby.

Czasem był to handel niemy ze względu na to, że odbywał się na dystans. Polegał ona na pozostawieniu przedmiotów w
danym miejscu a odbiorca odbierał go w innym czasie. Czasem towarzyszył kontakt osobisty. Spotkania były w danym
miejscu, umówione. Ustalone miejsca targów istniały w społeczeństwach o dobrze rozwiniętych strukturach
gospodarczych.

Handel odbywał się bez pieniądza. Czyli był czysto wymienny. Mimo braku tego pieniądza były za to przedmioty
symboliczne posiadająca pewna wartość. Wartości te były zazwyczaj ustalenie względem innych przedmiotów.

Mówiąc ogólnie brak pieniądza, system wymiany dóbr, system wzajemnych zobowiązań, podział żywności wedle reguł
zgodnych ze strukturą pokrewieństwa i powinowactwa tworzyły społeczeństwo o systemie gospodarczym znacznie
różniącym się od systemu obowiązującego w społeczeństwie państwowym o hierarchicznej i złożonej strukturze społecznej

Rozdział 8- struktura społeczna: pokrewieństwo i powinowactwo

Największy rozkwit dziedziny zwanej antropologią społeczną przypada na XX w. Najważniejsi przedstawiciele z tego okresu:
Bronisław Malinowski, Alfred R. Radcliffe- Brown i inni brytyjscy funkcjonaliści, ale także przedstawiciele francuskiej szkoły
antropologiczno- socjologicznej, której twórcą był Emile Durkheim. Ważne były badania Marcela Maussa dotyczące
instytucji społecznych i morfologii społecznej.

1. Koncepcja struktury społecznej

1.1. Tradycja marksizująca

Opiera się ona na kategoriach ekonomicznych, czyli na kryterium zróżnicowanego stosunku do własności środków

produkcji, podziału dóbr konsumpcyjnych oraz majątku stałego i ruchomego. Chcąc jednak odnieść te pojęcia wypracowane
w oparciu o badania społeczeństw rozwiniętych do społeczeństw pierwotnych, należy poddać je korekcie.

Część uczonych uważa, że marksowskie kategorie badania struktury społecznej można stosować jedynie do

społeczeństw zróżnicowanych klasowo: złożonych i hierarchicznych. Inni zaś są zdania, że kategorie takie jak środki
produkcji, ich własność, zróżnicowanie społeczeństwa pod względem stosunku do środków produkcji lub jego brak są
ważnymi wyróżnikami umożliwiającymi określenie typu społeczeństwa i mają walor uniwersalny. Jeśli przyjąć za Marksem,
że społeczeństwo pierwotne to wspólnota pierwotna, to owe kategorie nie mają zastosowania.

1.2. Tradycja socjologiczna (częściej wykorzystywana)

Zgodnie z tą teorią organizacja społeczna to zróżnicowanie ról i pozycji społecznych- może być hierarchiczne, ale

częściej bywa niehierarchiczne (poziome).

22

E. Adamson Hoebel w następujący sposób definiuje strukturę społeczną: „ przez strukturę społeczną rozumiemy

sposoby zorganizowania i wzajemnego powiązania ze sobą jednostek i grup ludzkich w funkcjonalną całość, którą jest
społeczeństwo”. W strukturze społecznej wyróżnia się statusy i role społeczne, za którymi kryją się wartości określające ich
zadanie i sens. Owe wartości, czy zasady mogą być mogą być mniej lub bardziej uświadomione; większość po prostu istnieje
w obyczaju i nie mają formy zwerbalizowanej. Niektóre jednak zostają sformułowane w postaci norm prawnych, dogmatów,
mitów, rytuałów i folkloru. Antropolog powinien dotrzeć do jednych i drugich.

Nowicka nazywa to podejście mikrosocjologicznym: za pomocą stosowanych w nim pojęć bada się zbiorowości

ludzkie, w których więź społeczna, niezależnie od rozmiarów zbiorowości, jest oparta na kontaktach osobistych (rozmiary
zbiorowości nie mogą uniemożliwiać owych osobistych kontaktów).

W antropologii przeważa pogląd, że organizacje i struktury zbiorowości pierwotnych należy przedstawiać w

terminach ról społecznych, wzajemnych zobowiązań czy pozycji (bo to pojęcia uniwersalne) niż w kategoriach
hierarchicznych klas, kast czy warstw, bo takiego charakteru nie posiadają.

W ukształtowaniu się antropologicznego pojęcia „struktura społeczna” znaczenie miały poglądy Radcliffa-

Browna. Używał go do „oznaczenia faktycznie istniejącej sieci stosunków społecznych”. Pojęcie to określało wszelką
regularność stosunków międzyludzkich i zdarzeń życia społecznego, czyli jest czymś bezpośrednio obserwowalnym i
uchwytnym w badaniach, a stałość wewnętrznych zasad daje możliwość formułowania ogólnych reguł tworzenia się i
działania struktur społecznych.

Edward E. Evans- Pritchard był zdania, że struktura organizuje się wokół pewnych podstawowych instytucji jak

rynek, wodzostwo, małżeństwo czy rodzina, a ich funkcją jest podtrzymywanie integralności całego systemu społecznego.
Owa struktura jest tylko w niewielkim stopniu uświadomiona przez jej członków.

Tradycja ujmowania struktury społecznej w kategoriach świadomościowych i pozaświadomościowych ma swoje

korzenie w XIX w.: badania Morgana, Westermarcka, Riversa. W XX w. rozwinął ją Claude Levi- Strauss, dla którego jedynym
istotnym aspektem struktury społecznej był aspekt intelektualny. Przejawy struktury społecznej na poziomie na przykład
struktur pokrewieństwa uważał on za manifestację ukrytych struktur myślowych, które są przez badanych
nieuświadomione, a badacz musi je odkryć na podstawie analiz instytucji, norm i reguł życia.

Analiza zróżnicowania strukturalnego społeczeństw ludzkich wymaga odwołania się do historycznego i logicznego

podziału społeczeństw na:

a) te, które nie przeszły rewolucji neolitycznej (najbardziej pierwotne, wyrosłe z rolnictwa)
b) te, które rewolucję przeszły (u Gellnera: agrarne, te które dokonały rewolucji przemysłowej)

Pierwszy typ społeczeństwa opiera się na statusach przypisanych, związanych z miejscem w rodzinie, płcią,

wiekiem, ale także na osiąganych: powodzenie na polowaniu, zdolności przywódcze, artystyczne. (struktura stabilna)

Drugi typ społeczeństwa opiera swoją strukturę w większości na statusach przypisanych, przejawiając cechy

społeczeństwa hierarchicznego.

Trzeci typ- społeczeństwo przemysłowe- buduje ideologię równości szans, statusów wyłącznie osiąganych, braku

determinacji i wolnego wyboru niezależnej jednostki. (struktura mobilna)

2.

Elementarne formy zróżnicowania społecznego
Płeć i wiek są tymi elementami, które różnicują wszystkie zbiorowości ludzkie, zwłaszcza w trudnych warunkach

przyrodniczych, w jakich żyje znaczna część społeczeństw pierwotnych.

2.1. Różnice związane z wiekiem

Masajowie i Zulusi do kategorii wieku przywiązują ogromną wagę, porządkując społeczeństwo wg klas wieku, inne:

znacznie mniejszą.

23

We wszystkich społeczeństwach istnieją co najmniej 3 kategorie wieku i związane z nimi 3 różne pozycje

społeczne:

a) dzieci- jeszcze nie uczestniczą w pełni życia społecznego (są większością np. u Romów słowackich),
b) osoby dorosłe- uczestniczą w nim w pełni (np. najwięcej zbieraczy i myśliwych),
c) starcy- już nie podejmują podstawowych zajęć i odpowiedzialności (we współczesnych społeczeństwach

przemysłowych czy postprzemysłowe znajdują się w większości).

U Komanczów istnieje 5 pozycji społecznych związanych z wiekiem: pozycja dziecka, osoby niedojrzałej, osoby

niezamężnej lub nieżonatej, osoby dorosłej i zarazem zamężnej lub żonatej, osoby starej. Każdej pozycji przypisane są inne
cechy charakteru i rożne wymagania.

Obrzędy przejścia

Poszczególne okresy w życiu człowieka bywają oddzielone od siebie serią obrzędów, które Arnold Van Gennep nazwał

obrzędami przejścia (rites de pasage). Składają się one z 3 faz: separacji, marginalizacji (inaczej faza liminalna), włączenia.

W fazie separacji dochodzi do zerwania związkow jednostki ze stanem, który opuszcza.

W fazie liminalnej jednostka znajduje się w stanie zawieszenia, nie ma żadnych cech, nie ma miejsca w społeczeństwie,

jest izolowana, musi stosować różne umartwienia, zwłaszcza musi zachować wstrzemięźliwość seksualną. Faza ta często jest
porownywana do stanu przed urodzeniem, w łonie matki, do śmierci, niewidzialności, ciemności, zaćmienia słońca lub
księżyca, biseksualności, odludzia. Jednostka znajduje się poza porządkiem społecznym i poza czasem, jest bezimienna i
bezwartościowa, poniżana, czasem upokarzana przez dosadne gesty symboliczne, uświadamiające, że stać się kimś może
tylko dzięki społeczności.

W fazie włączenia jednostka znajduje swoje nowe miejsce.

Obrzędy przejścia, choć w różnych formach, ale z zachowaniem tych faz, spotykamy we wszystkich kulturach.

Niektóre społeczeństwa wiek człowieka obliczają od chwili jego poczęcia, a nie urodzin (np. Mongołowie Chałcha). We

wszystkich okres prenatalny związany jest z wieloma tabu obowiązującymi ciężarną kobietę.

Kuwada- to różne tabu i czynności obrzędowe, które musi przestrzegać ojciec, aby poród przebiegał pomyślnie i aby

dziecko urodziło się zdrowe. Kuwada była także traktowana jako naśladowanie zachowania rodzącej kobiety przez
mężczyznę, który leży w hamaku z wypchanym brzuchem i wydaje z siebie jęki i krzyki. Miało to na celu odciąganie złych
duchów od noworodka i położnicy. Jednak kuwadę należy interpretować jako podkreślanie roli ojca w prokreacji.

Dzieciństwo

Prezentacja dziecka całej zbiorowości i nadanie mu imienia sprawia, że staje się ono

członkiem tej zbiorowości. Okres dzieciństwa trwa do wieku dojrzewania, czasem jest podzielony na podokresy. U
Mongołów Chałcha od dziecka do ukończenia 3 lat (liczonych od momentu poczęcia) nie wymaga się rygoru, dziecko nie ma
do tej pory płci. W większości społeczeństw wiek ok. 8 lat stanowi cezurę między prawdziwy dzieciństwem (swoboda,
radość), a okresem dzieciństwa późnego czy wiekiem młodzieńczym (wymaga się sprawności fizycznej, daje obowiązki i
karze za ich niewypełnianie). Niektóre dzieci mają ustalony status społeczny (z powodu domniemanych sił
nadprzyrodzonych, jak u bliźniąt, czy z powodu bycia następcą wodza i urodzenia się w jego rodzinie).

U Komanczów dzieci są traktowane jak wartościowe przedmioty, nie jak ludzie. W Nowej Gwinei wśród ludu

Manus dzieci to najważniejsze istoty w społeczeństwie. W Dahomeju najważniejsze są bliźnięta, bo mają moce
nadprzyrodzone.

24

W wielu społeczeństwach okres poprzedzający inicjację, czyli wejście w dorosłe życiu nie wiąże się z żadnym

prestiżem. Dziecko nie jest oceniane w kategoriach wartości dorosłych, choć jest obserwowane pod kątem możliwości
pełnienia w przyszłości ról dorosłych.

Okres dojrzewania, który u dziewcząt jest wyznaczony biologicznie przez pierwszą menstruację, u chłopca jest

bardziej nieuchwytny, co do zdolności pełnienia fizycznych obowiązków dorosłego mężczyzny. Najistotniejszy jest moment
pełnego, kulturowego wprowadzenia jednostki w życie społeczne (obrzędy przejścia). „Przejścia” chłopców mają charakter
bardziej publiczny. Bywa, że obrzędy przejścia mają charakter dramatyczny i pozostawiają traumę na całe życie (u Indian ze
Wschodniego Wybrzeża oraz Wielkich Równin, niektóre kultury Afryki Zachodniej), np. trzymanie chłopca w głębi buszu
przez kilka tygodni, miesięcy i przekazywanie mu tam wiedzy plemiennej, dotyczącej uprawy roli, wprowadzanie go w życie
seksualne, zastraszanie. Na ogół w związku z inicjacją chłopiec lub dziewczynka dostają nowe imię, dlatego wydarzeniu
temu towarzyszą obrzędy przedstawiające śmierć i zmartwychwstanie.

Społeczna definicja dojrzałości nie musi pokrywać się z biologiczną. Jest to moment, w którym dziewczynę lub

chłopca uznaje się za zdolnych do podjęcia ciężaru dorosłego człowieka i zyskania niezależnej pozycji. Cohen wyróżnia wiele
typów edukacji związanej z obrzędami inicjacyjnymi. Pierwszy typ to nauki, które mają zakotwiczyć jednostkę w życiu
rodzinnym; drugi wiąże jednostkę w szerszą grupą społeczną, zazwyczaj z klanem (bardzo ważny w społeczeństwach
pierwotnych, w których większość struktur opiera się na więzach pokrewieństwa).

Starość

W jednych społeczeństwach wejście w ten okres wiąże się z utratą statusu, w innych z jego wzrostem. Wśród

Indian z Wielkich Równin wraz z wiekiem i spadkiem sprawności fizycznej prestiż i pozycja społeczna mężczyzn obniża się,
choć może on być równocześnie ceniony na walory umysłowe, znajomość tradycji itp. Kobiety natomiast wraz wiekiem
zyskują wysoką pozycję, stając się znachorkami i szamankami. Kobieta w okresie od pokwitania do menopauzy jest w wielu
kulturach traktowana jako skalana, rytualnie nieczysta z powodu swych biologicznych funkcji- menstruacji i rodzenia.

W większości społeczeństw wiek starczy wiąże się z prestiżem i przywilejami obu płci. W społeczeństwach o

strukturze gerontokratycznej wyłącznie starzy mężczyźni mają prawo do władzy i przywilejów (np. australijskie plemię
Aborygenów Kurnai, w którym najstarsi mężczyźni mają monopol na małżeństwo z najmłodszymi i najpiękniejszymi
dziewczętami).

Starsze pokolenie z uwagi na ich doświadczenie życiowe jest szczególnie poważane w społeczeństwach stabilnych

kulturowo i strukturalnie, o niewielkim tempie przemian. Tam gdzie tempo przemian jest szybkie, wiedza dawno zdobyta
starzeje się wraz z ludźmi.

Tradycja bez pisma, oparta na przekazie ustnym, predystynuje ludzi starszych do roli osób utrzymujących i

przekazujących tę tradycję i całą kulturę plemienną. Zabija lub porzucanie na pastwę losu ludzi starszych zdarza się rzadko i
to tylko w społeczeństwach o trudnych warunkach przetrwania, np. wśród Innuitów od osób starszych oczekuje się
oddalenia od obozu i cichej śmierci.

Odkrycie organizacji gerontokratycznej w jej najbardziej rozwiniętej postaci wśród Aborygenów i Andamańczyków

(społeczeństwa najprostsze gospodarczo i strukturalnie) stało się podstawą domniemania, że jest to typ strukturalny
najbardziej pierwotny. Jednak badania innych prostych społeczeństw jak Buszmeni dowodzą, że ten typ organizacji nie musi
wcale wiązać się z prostotą i jest w pewnym sensie przypadkowy.

Śmierć

Śmierć, której we wszystkich społeczeństwach towarzyszy wiele obrzędów i praktyk, jest zakończeniem życia

biologicznego jednostki, ale nie jest jej definitywnym zakończeniem związków ze światem żywych. Zmarły przez jakiś czas
uczestniczy w ich życiu, a przynajmniej towarzyszy im. Jest to forma życia duchowego. Po pewnym czasie dusza oddala się w
coraz odleglejsze światy.

25

Słowo „pogrzeb” w zastosowaniu do czynności związanych ze zwłokami, jest silnie obciążone europocentryzmem.

Rozwój obrzędowości pogrzebowej i żałobnej zależy w prosty sposób od możliwości ekonomicznych, bezpieczeństwa
biologicznego grupy i ilości wolnego od zajęć gospodarczego czasu. Rytuały związane ze śmiercią przygotowują kolejne
etapy życia człowieka, zapewniają np. definitywne oddzielenie duszy od ciała, często pełnią też dodatkowe funkcje: okazja
do uroczystości: niekiedy rozdzielenie dóbr i pozycji społecznych.

2.2. Płeć jako podstawa podziałów międzyludzkich

Problem podziału ludzkości na płcie w antropologii dawnej i współczesnej

Warto wspomnieć o antropologii feministycznej. Stawia ona w centrum zainteresowania problem specyfiki

kobiety, a przede wszystkim kwestię powszechności niższej pozycji kobiet w stosunku do mężczyzn i podporządkowania
pierwszych drugim. Płeć jest tutaj postrzegana jako konstrukcja kulturowa, a relacje między płciami są niesłusznie
modelowane na kontaktach seksualnych.

Płeć kulturowa: sens pojęcia

W dyskusjach na temat roli kultury i biologii w kształtowaniu się wzorów męskości i kobiecości pojawiają się

następujące rozróżnienia pojęciowe: „płeć biologiczna”, „rodzaj” (gender), „płeć kulturowa”. Pleć biologiczna w pewien
sposób jest również kształtowana kulturowo; kultura stawia kobiecości i męskości pewne wymagania. Ponadto rozróżniamy
cechy pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowe. Na co dzień dostrzegamy trzeciorzędowe cechy (głos, owłosienie twarzy,
muskulatura, proporcje ciała). Przy bliższych kontaktach możemy dowiedzieć się o drugorzędowych cechach danego
osobnika: budowie zewnętrznych organów płciowych. Dostępu do pierwszorzędowych cech płciowych nie ma, czyli do
układu hormonalnego. Praktycznie można twierdzić, że kobiety mogą rodzić dzieci, a mężczyźni zapładniać kobietę. Problem
jawi się w przypadku bezpłodności, a homoseksualizm w pewien sposób burzy ten porządek. Sens kulturowy ma zatem
raczej wyobrażenie cech płciowych niż biologiczne cechy płciowe.

Płeć kulturowa jako konstrukcja

Kulturowym aspektem podziału płci zajmowali się m.in. Bronisław Malinowski i Margaret Mead. Mead uważała, że

skoro między kulturami istnieją różnice w zakresie charakterologicznych i tempera mentalnych cech kobiet i mężczyzn, to te
cechy nie mogą mieć charakteru wrodzonego. Tak więc uważana jest za prekursorkę koncepcji płci kulturowej. Uważała, że
to ludzka wyobraźnia jest, a nie biologiczna podstawa jest tym, co różnicuje płcie w różnych kulturach (obyczaje, zalecenia,
zakazy).

Aby zrozumieć koncepcję płci kulturowej w różnych społeczeństwach należy spojrzeć na kulturowo zmienne cechy

obu płci z perspektywy przekonań, wyobrażeń funkcjonujących w różnych społeczeństwach, a nie zobiektywizowanych
obserwacji biologicznych. Do badań tej problematyki można podejść na 3 sposoby:

1) analiza kulturowo zmiennych i kulturowo uwarunkowanych skojarzeń dotyczących kobiecości i męskości (aspekt

opisowy: wiedza w danej kulturze na temat charakteru, pragnień, zachowań obu płci)

2) analiza strony normatywnej, a więc właściwego zachowania i myślenia, a nawet wyglądu zewnętrznego kobiety i

mężczyzny, w poszczególnych kulturach znacznie odmiennych (jaka powinna być kobieta, jaki mężczyzna w
wyglądzie, dążeniach, zachowaniu)

3) analiza uwzględniająca rzeczywiste, zobiektywizowane stosunki między ludzkie, a więc rzeczywisty dostęp do dóbr i

ich podziału.

Dwa pierwsze aspekty łączą się w chwili, gdy mężczyzna czy kobieta są chwaleni lub ganieni za wypełnianie bądź
nie, wzorca.

26

Płeć i status

Podział na płcie stanowi podstawę najprostszych podziałów ról społecznych i pozycji, których wartość jest różna i

mają swoją hierarchię. Rozmaite składniki statusów kobiet i mężczyzn nie wynikają po prostu z determinantów
biologicznych, lecz stanowią autonomiczny element rozwoju kulturowego, np. podział pracy w jednych społeczeństwach
dane zajęcie jest typowo kobiece, w innych męskie. W społeczeństwach zbieracko- myśliwskich nieomal zawsze to
mężczyźni polują, a kobiety zbierają rośliny i owady i łapią małe zwierzęta. W społeczeństwach o gospodarce mieszanej,
łowiecko- rolniczej, kobiety uprawiają rolę, a mężczyźni polują. Jedynie w społeczeństwach rolniczych o wyspecjalizowanej,
zaawansowanej i głęboko tkwiącej w tradycji uprawie roli, mężczyźni poświęcają uprawie roli tyle czasu co kobiety. Czynniki
determinujące podział pracy to: siła fizyczna, konieczność przebywania kobiet w pobliżu domu lub obozowiska (ciąża,
opieka nad dziećmi, starość – mniejsza ruchliwość), czynnik wtórny to obeznanie z pewnego typu narzędziami. Większe
zaabsorbowanie mężczyzn sprawami religii, rytuałów, magii, filozofii ma związek z większą ilością wolnego czasu w
porównaniu z kobietami.

Różnice statusu kobiet i mężczyzn

Jeśli w stosunku do różnych kultur zastosuje się trzy klasyczne weberowskie wymiary pozycji społecznej: bogactwo

(posiadanie, dostęp do dóbr), władza (także nad rozdziałem dóbr) oraz prestiż to okaże się, że w wielu społeczeństwach nie
ma zgodności między tymi wymiarami.

Ekonomiczny aspekt pozycji kobiet i mężczyzn Status kobiet i mężczyzn nie wynika przede wszystkim z roli

pełnionej w rodzinie, ale z 3 aspektów miejsca w strukturze ekonomicznej: w systemie produkcji (zdobywania środków
przetrwania), dystrybucji (dostępu do zasobów i dóbr oraz z kontroli nad ich podziałem) oraz form ich konsumowania
(jedzenie z mężczyznami, osobno, po nich).

Ortner fakt niższego statusu kobiet tłumaczy ich fizjologią, macierzyństwem, podczas gdy mężczyźni nie mając

takich możliwości, swej kreatywności szukają w kulturze. Ponieważ człowiek podporządkowuje sobie otoczenie, czyli naturę
kulturze, analogicznie kobieta powinna być podporządkowana mężczyźnie.

Macierzyństwo i pozycja w rodzinie Pozycje kobiet wiąże się w większości kultur z jej macierzyństwem. Jest to

jednak aspekt zróżnicowany: matka może być ciepła, opiekuńcza, być w kontakcie fizycznym z dzieckiem, albo autorytarna i
zdystansowana.

Kompetencje kulturowe: wiedza męska i kobieca

Zakres kompetencji kulturowej mężczyzn i kobiet w każdym społeczeństwie nie jest identyczny. Znane są

przypadki odrębności kobiecego języka, gdyż pewien zakres wiedzy tajemnej jest przekazywany tylko kobietom inny zaś
tylko mężczyznom. Pewne obrzędy są dostępne tylko dla mężczyzn (np. obrzęd dający siłę), inne tylko dla kobiet.

Erotyka i seksualność

Temat płci pojawił się w kontekście zainteresowania seksualnością, a także koncepcją ciała i cielesności w różnych

kulturach. Arapeshowie rozróżniają dwa rodzaje aktywności seksualnej: zabawę (nie jest przyczyną poczęcia) oraz pracę
(celowe działanie dążące do poczęcia konkretnego dziecka). We wszystkich kulturach rozróżnia się zjawiska związane z
fizycznym pożądaniem, które często rozbija formy społeczne i obyczaje. Wszystkie społeczeństwa mają bardzo ścisłe reguły
dotyczące współżycia seksualnego, które nigdy nie jest tylko aktem biologicznym (czasem wymaga się określonych pozycji
ciała, układ ciał w kierunku świata, miejsca zakazane i dopuszczalne).

Szczególne znaczenie mają natomiast obrzędy, w których zasadniczą część stanowią orgie seksualne lub

hierogamia. Wywołują one płodność, pomagają kiełkować roślinom. Zachowania seksualne są tu podporządkowane
rytuałowi płodności i wtórnie jedynie mogą wywołać rzeczywistą namiętność. Czynności seksualne bywają zastępowane

27

zrytualizowanymi gestami symbolicznymi. Zazwyczaj tylko szamani mogą przekraczać obowiązujące reguły seksualne w celu
znalezienia się poza zwykłą, normalną rzeczywistością ludzką.

Akt płciowy pełni także funkcję odnowienia więzi, która z różnych względów została zerwana. Stosunek płciowy

staje się w ten sposób aktem społecznym, a nawet kosmicznym. Bastide twierdzi, że akt płciowy przełamuje barierę między
kobietą, a mężczyzną.

Homoseksualizm

Dychotomia płci, którą akceptujemy bezwarunkowo w naszej kulturze ma charakter etnocentryczny. Płciowość nie

musi się wyrażać w ten sposób; w różnych kulturach spotyka się przypadki i koncepcje androginii, homoseksualizmu
(różnego typu) i transseksualizmu. W większości znanych kultur występuje homoseksualizm kobiet lub częściej mężczyzn
albo w formie stałych instytucji, albo zachowań związanych ze stałymi obrzędami, albo jako sporadyczne zachowania
indywidualne.

W kulturach ludzkich poza homoseksualizmem rytualnym, który wiąże się z mitologią i sferą wierzeń religijnych,

homoseksualizm bywa mniej lub bardziej tolerowany. Berdasz- mężczyzna, który w homoseksualnej parze przyjmuje rolę
kobiety, jest wysoko ceniony.

Zwykle istnienie homoseksualizmu męskiego zinstytucjonalizowanego lub nie, wyjaśnia się wysoką poprzeczką

wymagań, jakie stawia się mężczyznom. Ci, którzy się są w stanie im podołać uciekają od męskości i czasem mieszczą się w
wyznaczonej roli homoseksualnej.

Stosunki homoseksualne stanowią czasem ważny element rytuału np. przekazania mocy seksualnej, siły

zapładniającej, wytwarzania się nasienia, symbolizuje więź duchową między żyjącym a zmarłym w linii męskiej, obrazuje
przekazanie mocy przodków.

3. Elementarne instytucje społeczne- struktury związane z pokrewieństwem

Najważniejszymi instytucjami społecznymi jest małżeństwo i rodzina.

3.1. Koncepcje form pokrewieństwa, małżeństwa i rodziny

Niezwykle ważna dla rozwoju badań nad społeczeństwem pierwotnym okazała się para pojęć: „matriarchat”,

którym określono strukturę społeczną i polityczną opartą na władzy kobiet oraz analogiczne pojęcie „patriarchat”.

Bachofen stwierdził, że ludzkość pierwotnie żyła w bezładzie płciowym (promiskuityzm) i że niezadowolone z tego

kobiety założyły rodzinę, w której mężczyzna był zmuszony do spełniania obowiązków wobec żon i dzieci. Dopiero
małżeństwo, jego zdaniem, usankcjonowało ojcostwo, które stało się pewniejsze i łatwiejsze do ustalenia. W ten sposób
miało powstać tak zwane prawo ojcowskie do dziedziczenia w linii męskiej i władzą ojca. Tak pierwotny matriarchat został
przekształcony w patriarchat.

Henry Maine głosił, że to władza ojcowska i patriarchat charakteryzowany najwcześniejsze etapy rozwoju rodziny.

McLennan dowodził, że małżeństwo i rodzina powstały już w najwcześniejszej hordzie. Pozycja mężczyzny była wówczas
wyższa niż kobiety, co wyrażało się m.in. w częstszym zabijaniu niemowląt płci żeńskiej. Brak równowagi między płciami
doprowadził do poliandrii (wielomęstwa). Urządzano więc napady i porywano kobiety z sąsiednich grup, co dało początek
instytucji małżeństwa, gdyż kobieta była prawnie zagwarantowana mężczyźnie. Małżeństwo poligeniczne (wielożeństwo)
miało się pojawić zdaniem McLennana, jako efekt porywania wielu kobiet. Podobne poglądy miał Westermarck, ale według
niego na straży organizacji małżeństwa i rodziny stał instynkt zakazujący kazirodztwa.

28

3.2. Macierzyństwo i ojcostwo

Niektórzy związek matka- dziecko uznają za pierwotny w relacjach społecznych również wśród kultur ludzkich.

Stąd za pierwotna rodzinę uznawana jest grupa: matka i jej dzieci. Malinowski uważa, że to matka, ojciec i ich dzieci.

Podkreślany jest nie biologiczny, a prawny związek dziecka z ojcem. Ojcostwo jest międzykulturowo dużo bardziej

zróżnicowane niż macierzyństwo, które ma osobliwie naturalny charakter. Jest ono pojmowane przede wszystkim jako fakt
społeczny.

3.3. Rodzina

Rodzina jest instytucją, której powszechność nie jest przez nikogo kwestionowana. Zasadniczo rodziny dzieli się na

Male, pierwiastkowe, składające się z rodziców (Ew. jednego rodzica) i dzieci oraz duże, rozgałęzione. W skład rodziny dużej,
poza rodzicami i dziećmi, mogą wchodzić dziadkowie, ciotki i ich mężowie, wujowie i stryjowie z rodzinami oraz inni krewni i
powinowaci. Społeczeństwa różnią się między sobą pod względem ważności rodziny małej i dużej. W najuboższych
społeczeństwach zbieraczy i łowców większe znaczenie ma rodzina mała, będąca podstawowym elementem organizacji
społecznej i ekonomicznej (większa ruchliwość i sprawność działań w trudnych warunkach). Ich przynależność do grupy (tak
zwanej hordy) jest zmienna.

Znaczenie rodziny dużej wzrasta wraz z osiadłością i dostępnością do większej ilości dóbr. Rodziny duże sezonowo

mogą rozpadać się na mniejsze (w zależności od pór roku i zasobów ekonomicznych).

3.4. Definicje małżeństwa

Najbardziej zgodna z intuicją europejskiego badacza definicja głosząca, że małżeństwo to względnie stały i

społecznie usankcjonowany związek mężczyzny i kobiety, zazwyczaj związany z wydaniem na świat i wychowaniem
potomstwa, nie wydaje się najtrafniejsza, gdyż zróżnicowanie form życia małżeńskiego i rodzinnego uniemożliwia przyjęcie
takie formuły jako uniwersalnej.

Z prac Levi- Straussa wywodzi się tak zwana wymiana małżeńska: wymiana kobiet, najcenniejszego dobra

(przedmiot, nie partner wymiany), stanowi podstawę istnienia więzi społecznej w zbiorowości. Rozpoczęty przez
małżeństwo cykl wzajemności między mężczyzną i kobietą stanowi jedynie wtórny przejaw szerszego cyklu wzajemności,
który jest gwarancją związku kobiety z mężczyzną.

Między mężczyznami a kobietami należącymi do dwóch grup w efekcie małżeństwa dwojga z nich zawiązuje się

stosunek powinowactwa: tworzy się wiele wzajemnych zobowiązań i związków, będących zdanie Levi- Straussa, podstawą
istnienia wszelkiej więzi społecznej.

Rozważania Levi- Straussa można zastosować do społeczeństw, w których małżeństwo jest wyraźnie

wyodrębnioną instytucją. Przyjmuje się, że musi ono wychowywać potomstwo, nie ma jednak jasności co do tego, czy
koniecznie potomstwo powinno być zrodzone z tego związku (bezdzietność, adopcje itp.). W społeczeństwach pierwotnych
adopcja jest rozpowszechniona i obejmuje zarówno niemowlęta, dzieci jak i osoby dorosłe. Statusy przedmałżeński,
małżeński, wdowi itd. są w kulturach ściśle określone i rozróżniane (wygląd zewnętrzny: strój, uczesanie itp.).

Monogamia to małżeństwo jednej kobiety i jednego mężczyzny, poligamia to małżeństwo jednej kobiety z więcej

niż jednym mężczyzną (poliandria) lub jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą (poliginia).

Ważne są również pojęcia związane z miejscem zamieszkania po ślubie. Patrylokalizm- małżeństwo mieszka z

rodziną męża lub w jej pobliżu. Matrylokalizm- zamieszkanie z rodziną żony lub w jej pobliżu. Bilokalizm- raz mieszka z
rodziną męża, raz z żony. Ambilokalizm- miejsce zamieszkania małżeństwa nie jest określone. Neolokalizm- małżonkowie
budują osobne domostwo i mieszkają sami. Awunkulokalizm- gdy mieszkają z rodziną wuja (brata matki).

29

Każde społeczeństwo ściśle określa, którym mężczyznom i kobietom wolno się połączyć węzłem małżeńskim, a

nawet utrzymywać stosunki seksualne. Egzogamia- zakaz zawierania małżeństw wewnątrz określonej grupy. Endogamia-
zakaz zawierania małżeństw z kimś spoza własnej grupy.

Jedną z cech małżeństwa nowoczesnego jest bliskość kontaktów między małżonkami, bardzo duży zakres spraw,

które ich łączą, w tym także wzór okazywaniu uczuć wzajemnych publicznie.

3.5. Pokrewieństwo i powinowactwo

Wszystkie związki, które tworzą rodzinę podzielić można na związki pokrewieństwa (blond kinship) i

powinowactwa (inlaws/ kinship by marriage).

Morgan rozpatruje więzi rodzinne w terminach stosunków pokrewieństwa - consanguinity (związek

substancjonalny, biologiczny, oparty na wspólnocie przekazywanej biologicznie substancji- najczęściej krwi, nie może być
rozerwany) i powinowactwa- affinity (opiera się na powinnościach, związku prawnym, mogącym być rozerwany).

Kazirodztwo

Zakaz zawierania związków małżeńskich i utrzymywania stosunków seksualnych między rodzicami a dziećmi i

między rodzeństwem jest zakazem uniwersalnym.

Teoretyczna próba wyjaśnienia owego zakazu sięga do czynników czysto biologicznych, ale są też takie które

odwołują się do czynników społecznych i psychologicznych (obecnie to je bierze się pod uwagę). Przeciwko biologicznemu
wyjaśnieniu przemawiają dwa fakty: w świecie zwierząt nie unika się kontaktów seksualnych z osobnikami spokrewnionymi
oraz to, że w świecie ludzi związki między biologicznymi rodzicami, a ich dziećmi i między adopcyjnymi rodzicami oraz
dziećmi adoptowanymi są tak samo nieakceptowane obyczajowo i prawnie.

Malinowski zakaz kazirodztwa wyjaśnia w kategoriach psychologicznych: pociąg płciowy jest niebezpieczny dla

trwałości rodziny, zwłaszcza pierwiastkowej, niszczy jej zwartość, uniemożliwiając identyfikację poszczególnych ról. Reguły
postępowania składające się na poszczególne role nie mogą pozostawać ze sobą w konflikcie.

Levi- Strauss odwołując się do czysto społecznych uwarunkowań, głosi, że zakaz kazirodztwa stanowi najstarsza

normę kulturową, która poprzez działanie społeczne, przeprowadza człowieka ze sfery natury do kultury. Umożliwia ona
integrację większych zbiorowości społecznych. Zakaz kazirodztwa tłumaczy w kontekście wymiany małżeńskiej kobiet
między dwiema grupami egzogamicznymi.

Kazirodztwo w kulturach pierwotnych bywa bardzo często surowo karane. W strukturach matrylinearnych więcej

uwagi poświęca się zakazowi stosunków brata z siostrą niż rodzica z dzieckiem.

Egzogamia i endogamia

Zakaz kazirodztwa jest zakazem uniwersalnym tylko w odniesieniu do rodziny pierwiastkowej.

Rodzina duża, rozgałęziona, a nawet klan egzogamiczny to jednostki, które wyznaczają egzogamiczną strukturę

społeczną. Tak zwaną siostrę klanową lub brata klanowego, czyli osobą odmiennej płci należącą do tego samego klanu,
traktuje się dokładnie tak, jak w naszej kulturze rodzoną siostrę czy brata. Zatem zasady egzogamii wyznaczają grupę, poza
obrębem której należy szukać współmałżonka.

Istnieją również nakazy i zalecenia wskazujące pewne osoby, które powinno się lub które dobrze byłoby poślubić-

małżeństwa preferencyjne. Homans i Schneider wiążą typ preferencyjnego małżeństwa kuzynów przeciwległych ze

30

strukturą pokrewieństwa. Małżeństwo preferencyjne z córką siostry ojca przeważa w społeczeństwach matrylinearnych, w
których linia ojca nie jest traktowana w kategoriach pokrewieństwa.

Istnieje też wiele innych typów małżeństw preferencyjnych z krewnymi lub powinowatymi, czyli krewnymi

współmałżonka. Lewirat w małżeństwie monogamicznym polega na poślubieniu przez wdowę brata jej zmarłego męża.
Kobieta, jako cenna wartość, pozostaje wówczas w rodzinie. W małżeństwie poliandrycznym o lewiracie mówi się, gdy
jedna kobieta jest żoną dwóch braci. Sororat polega na poślubieniu siostry zmarłej żony w małżeństwie monogamicznym
lub kolejno dwóch lub więcej sióstr żyjącej zony w małżeństwie poliginicznym.

Endogamię można traktować behawioralnie jako ograniczenie się do własnej grupy w poszukiwaniu partnera

małżeńskiego. Można też traktować ją normatywnie- jako regułę zabraniającą lub zniechęcającą do małżeństw poza własną
grupą. Krewni zawsze dbają o to, by małżeństwo podnosiło, a nie obniżało pozycję i prestiż rodziny. Reguły endogamii
pojawiają się czasem jako forma obrony przed utratą rodzimej kultury.

Kasta to z definicji grupa ściśle endogamiczna.

Najczęściej spotykaną egzogamiczną zbiorowością (jednostką społeczną) jest klan: mają często swoje totemy-

fikcyjne lub symboliczne zwierzęta, osoby, przedmioty, który przypisuje się związek z pochodzeniem klanu. Jeśli w całym
społeczeństwie istnieją tylko dwie jednostki egzogamiczne, które dzielą się na pół plemię lub inną całość społeczną,
nazywane są mojotami, czy połowami egzogamicznymi.

Istnienie reguł egzogamii można tłumaczyć względami praktycznymi: w izolowanej, małej grupie kilkanaście lub

kilkadziesiąt osób łatwo może zdarzyć się zakłócenie proporcji płci.

3.6. Zawiązywanie i rozwiązywanie małżeństwa

Obrzędy małżeńskie

Wszystkie społeczeństwa przewidują jakieś, choćby najprostsze, obrzędy związane z zawarciem małżeństwa. W

niektórych są bardzo rozwinięte i wieloetapowe. W wielu występuje instytucja narzeczeństwa i zaręczyn.

„Cena za narzeczoną”

Dary bywają czasem wielostopniowe i ofiarowywane są zarówno przed zaślubinami, w ich trakcie, jak i nawet

długo potem. Dary są wzajemne, ale te dla rodziny narzeczonej są bardziej obfite i niezbędne. Przez antropologów zostało
to nazwane „ceną za narzeczoną”. Do pewnego stopnia obłata ta może być traktowana jako rekompensata kosztów i
nakładów poniesionych przez rodzinę narzeczonej. Uszczegółowieniem reguł kierujących opłatami za narzeczoną jest
zasada, że jeśli po upływie ustalonego czasu żona nie daje potomka (czasem męskiego) część darów musi być zwrócona
rodzinie męża.

Życie seksualne

Do istoty małżeństwa należą stosunki seksualne, jednak nie tylko ono reguluje życie płciowe. W społeczeństwach

party linearnych zwykle szczególny nacisk kładzie się na seksualną czystość dziewczyny przed ślubem i jej wierność
małżeńską. W społeczeństwach matrylinearnych nie przywiązuje się do tego aż tak dużej wagi.

Ojcostwo i macierzyństwo

Ojcostwo może być kwestionowaną rzeczą, macierzyństwo nie. W wielu społeczeństwach zajście kobiety w ciążę

bywa przypisywane nie tyle aktowi płciowemu kobiety i mężczyzny, ile istotniejszym odeń zdarzeniom nadprzyrodzonym,

31

takim jak zagnieżdżenie się w łonie kobiety ducha przodka. W takiej sytuacji, gdy struktura społeczna ma charakter
matrylinearny, biologiczne ojcostwo ze społecznego punktu widzenia nie jest ważne. Więzi z ojcem tworzą się w toku
wychowania.

W wielu społeczeństwach o strukturze matrylinearnej bezpłodni mężczyźni, na ogół w wyniku procedur społeczno-

prawnych mogą adoptować dziecko.

Rozwód

Wszystkie społeczeństwa znają jakieś mniej lub bardziej legalne formy rozwiązywania małżeństwa. W

społeczeństwach matrylinearnych kobieta łatwo uzyskuje rozwód.

Matrylinearyzm i patrylinearyzm

Istnieją dwie podstawowe zasady ustalania pokrewieństwa i dziedziczenia: unilateralna i bilateralna. Wśród

unilateralnych znane typy to:

- matrylinearyzm (w linii żeńskiej- matki)

- patrylinearyzm (w linii męskiej- ojca)

Bilateralizm to zasada pokrewieństwa obustronnego, obejmującą zarazem linię męską i żeńską (społeczeństwa europejskie).

Radcliffe- Brown stwierdził, że unilateralne, jednoliniowe czy inaczej lineażowe struktury społeczne są

korzystniejsze z punktu widzenia spójności i zwartości organizacyjnej grupy niż struktury rodowe, bilateralne, oparte na
dziedziczeniu dwustronnym.

Przykładami matrylinearyzmu są Trobriandczycy i Indianie Pueblo. Chłopcy nie mogą dziedziczyć po matkach dóbr,

których właścicielami mogą być tylko kobiety. Wtedy osobą niejako zastępującą matkę jest jej najbliższy męski krewny, czyli
jej brat. To po nim chłopak dziedziczy to, czego nie może bezpośrednio po matce. Związek między wujem a siostrzeńcem
implikuje pewien stopień władzy wujowskiej zwany awukulantem. To wuj jest jego przewodnikiem po społeczeństwie,
przekazuje mu wiedzę rytualną, jest nakazodawcą, egzekwującym nakazy i zakazy.

Małżeństwo preferencyjne i nakazowe w koncepcji Levi- Straussa

Zgodnie z koncepcją Levi- Straussa małżeństwo jest jednym z podstawowych elementów wymiany społecznej,

mającej na celu utrzymanie równowagi w zbiorowości. Wymiana jest regulowana przez cały system zasad i norm. Stopień
nacisku na normę regulującą zawieranie określonych małżeństw w danej kulturze pozwala na wyodrębnienie małżeństw
preferencyjnych, czyli takich, które są w niej dobrze widziane, oraz proskrypcyjnych, czyli nakazowych.

W ramach jednego pokolenia do tej samej grupy należą bracia i siostry oraz kuzyni równolegli, czyli dzieci siostry

matki lub brata ojca, a do drugiej kuzyni przeciwlegli, czyli dzieci brata matki lub siostry ojca. W zbiorowości o
matrylinearnej strukturze pokrewieństwa kobieta przechodzi do grupy swojego męża, a więc jej grupa ponosi stratę, tak
więcej jej córka powinna zasilić dawną grupę.

Tam, gdzie zbiorowość jest podzielona na egzogamiczne połowy lub większą parzystą liczbę grup, zachodzi

możliwość bilateralnych małżeństw między kuzynami przeciwległymi (małżeństwa z córką brata matki bądź z córką siostry
ojca). Levi- Strauss ten system nazywa wymianą ograniczoną.

Levi- Strauss dzieli społeczeństwa na harmoniczne i dysharmoniczne. W ustroju harmonicznym matrylokalizm

towarzyszy matrylinearyzmowi, a patrylokalizm patrylinearyzmowi, występują tu unilateralne małżeństwa kuzynów

32

przeciwległych, opierają się na wymianie uogólnionej. Ustrój dysharmoniczny: matrylokalizm wiążę się z patrylinearyzmem
lub patrylokalizm z matrylinearyzmem, występują małżeństwa bilateralne, wymiany ograniczone.

Homans stwierdził, że czynnikiem decydującym o rodzaju małżeństwa preferencyjnego jest umiejscowienie

władzy prawnej nad jednostką, a nie typ lineażu.

3.7. Stosunki wzajemnego unikania się i stosunki żartobliwe

W wielu społeczeństwach pojawia się reguła wzajemnego unikania się określonych par członków rodziny, a ściślej

powinowatych. Zwykle obyczaj ten dotyczy wzajemnych stosunków teściowej i zięcia oraz teścia i synowej. W wypadku
matrylokalizmu znacznie częściej obowiązuje unikanie się teściowej i zięcia, a w patrylokalizmie- teścia i synowej. M.in. ten
obyczaj miał dowieść słuszności teorii Radcliffe- Browna na temat funkcjonalno- strukturalnej teorii kultury, zgodnie z którą
życie społeczne stanowi sieć wzajemnie powiązanych, logicznie spojonych stosunków między jednostkami pełniącymi
określone role i zajmującymi określone miejsce w zbiorowości.

Innym typem stosunków między określonymi parami krewnych lub powinowatych są tzw. stosunki żartobliwe. To,

kogo one dotyczą zależy od struktury społecznej. Charakteryzują się one dużą zażyłością i wzajemną śmiałością w
dowcipkowaniu (np. między wujami i siostrzeńcami).

Rozdział 9, struktura społeczna: hierarchia, organizacja polityczna, terytorium i etniczność

1. STRUKTURY HIERARCHICZNE



W każdym społeczeństwie istnieją pewne formy hierarchicznego zróżnicowania społecznego, co przejawia się choćby w
wyższości i niższości statusów, nawet tych najbardziej elementarnych, związanych z płcią i różnymi kategoriami wieku.

1.1. Pojęcia „status" i „ranga"



Opis hierarchicznych struktur społecznych wymaga użycia wielu pojęć ogólnych. Wśród nich najważniejsze to:

­

„status" (czasem utożsamiany z pojęciem roli i pozycji społecznej),

­

„ranga społeczna",

­

„klasa",

­

„kasta".



W odniesieniu do społeczeństw pierwotnych pojęcie „klasa" jest rzadko stosowane z powodu ich niewielkiego
zróżnicowania ekonomicznego. Użyteczne natomiast pozostają pojęcia: „status" (pozycja) i „ranga".



STATUS - termin neutralny, nie zawierający treści ustalających niższość lub wyższość osób lub grup,



RANGA - mamy do czynienia z taką hierarchicznością. Poszczególne rangi różnią się między sobą stopniem prestiżu, a
także liczbą przywilejów i zasięgiem władzy, wynikającej właśnie z posiadanego prestiżu i przywilejów. Prestiż umożliwia
wpływ na zachowania innych ludzi, co pozwala na sprawowanie władzy w społeczeństwach.



Statusy dzielimy na indywidualne i uogólnione.
 Statusy indywidualne (zindywidualizowane) - pozycja jednostki zależy od jej indywidualnych cech.
 Statusy uogólnione to stałe pozycje, które mogą zajmować różne jednostki. W tym wypadku prestiż jednostki wynika

z zajmowanej pozycji, podczas gdy w wypadku pozycji zindywidualizowanej jest odwrotnie.

1.2. Statusy przypisane i osiągane



Statusy przypisane jednostka posiada dzięki cechom wrodzonym (takim jak np. płeć i temperament), a także dzięki
miejscu, jakie zajmuje w strukturze pokrewieństwa. Do rodu, klanu, plemienia przynależy się nie z wyboru, ale z
urodzenia. Jednostka w zasadzie nie jest w stanie zmienić tych pozycji społecznych.



Pozycje społeczne osiągane są to statusy uzyskiwane przez jednostkę w ciągu jej życia, np. dzięki perfekcji w pełnieniu
cenionych ról społecznych. Czasem osiągnięcie określonego statusu, np. politycznego, jest poprzedzone uzyskaniem
wysokiego prestiżu, kiedy indziej zaś poprzedza uzyskanie prestiżu. Inaczej mówiąc, raz zostaje się wodzem za zasługi, a
dopiero potem pozycję,



W pierwszym wypadku prestiż jest związany w gruncie rzeczy z konkretną jednostka, w drugim z pozycją społeczną czy
instytucją.

33



Status przypisany i status osiągany mogą być czasem powiązane ze sobą. Określoną pozycję można odziedziczyć bez
uprzedniego opanowania umiejętności pełnienia ról, których ta pozycja wymaga. Zazwyczaj jednak osoby przeznaczone
do pełnienia pewnych ról i zajmowania określonych pozycji uczy się pełnić te role wcześniej, zanim daną pozycję zajmą



Dziedziczone bywają najrozmaitsze pozycje, a także źródła pozycji: różnego rodzaju dobra materialne, przedmioty
symboliczne, wiedza, umiejętności, siły nadprzyrodzone, pieśni, mity i inne dobra duchowe.



Nie ma oczywiście w poszczególnych zbiorowościach jednostki, która mogłaby zajmować wszystkie istniejące w niej pozycje
społeczne. Nie jest to możliwe, ponieważ wiele takich pozycji wzajemnie się wyklucza. Nie można być zarazem starcem i
młodzieńcem, kobietą i mężczyzną, matką i ojcem.



Można wyróżnić dwa typy struktur społecznych : struktury zamknięte i otwarte.
 W strukturach zamkniętych pojawiają się tylko role społeczne przypisane z urodzenia
 W strukturach otwartych zajmowane pozycje są efektem osiągnięć indywidualnych.

1.3. Specjalne pozycje społeczne



We wszystkich społeczeństwach pierwotnych istnieją pewne indywidualne pozycje społeczne o wysokim prestiżu, takie jak
pozycje związane z czynnościami sakralnymi czy, szerzej, z kontaktem ze światem nadprzyrodzonym. Takie pozycje
zajmują na przykład szamani, wróżbici i kapłani. Istnieją tez pozycje związane z przynależnością do określonych grup, takich
jak mniej lub bardziej tajne stowarzyszenia



Pozycja sakralna może być związana zarówno z osobistymi cechami i uzdolnieniami, jak i z wiedzą zdobytą od mistrza,
czyli nauczyciela, którym jest starszy czarownik.



Określona pozycja społeczna może być przypisana pewnym zawodom. U Masajów jest tak w wypadku zawodu kowala.
Kowale stanowią kastę o bardzo niskiej pozycji, absolutnie podporządkowaną i pogardzaną, a zarazem otoczoną lękiem
i szacunkiem. Przynależność do tej grupy jest dziedziczna i dlatego można ją nazwać kastą.



Inne specjalne pozycje w grupie mogą być osiągane dzięki przynależności do stowarzyszenia.

1.4. Typ gospodarki a hierarchiczne zróżnicowanie społeczeństwa



Stopień zróżnicowania i rozwoju organizacji społecznej pozostaje w związku z typem gospodarki oraz z bogactwem
środowiska naturalnego i możliwościami jego eksploatacji. Ta zależność jest zarówno pośrednia, jak i bezpośrednia.



Typ gospodarki i stopień zaawansowania techniki, a także same zasoby środowiska wpływają na gęstość zaludnienia i
możliwość skupienia się grup ludzkich w większych zbiorowościach na niewielkim obszarze.



Społeczeństwa żyjące w najtrudniejszych warunkach przyrodniczych, prowadzące gospodarkę zbieracko-łowiecka
reprezentują najniższy poziom rozwoju struktur hierarchicznych.



Jednym z czynników, które stanowią podstawę. hierarchicznego uwarstwienia społeczeństwa, jest majątek, czyli posiadane
dobra. W społeczeństwach najprostszych, niewielkich i z trudem utrzymujących się przy życiu w surowym środowisku dobra
materialne odgrywają niewielką rolę w ustalaniu hierarchicznej struktury społecznej.



Dobra podstawowe mają z zasady charakter komunalny, co sprawia, że nie są własnością indywidualna i mogą jedynie
określać pozycję całych grup. Wyższy prestiż może mieć człowiek, który ma ładniejsze sprzęty, bardziej zadbane obejście,
ładniejsze ubranie.



Skrajnym wyrazem zasady, że obdarowywanie jest źródłem pozycji i prestiżu, jest instytucja rytualnej uczty - potlaczu, która z
jednej strony zapewnia przepływ dóbr, a z drugiej ustala i sankcjonuje nową wersję struktury społecznej, hierarchię
stanowisk poszczególnych rodów i klanów oraz ich przywódców. Jest to publiczna demonstracja statusu gospodarza
organizującego potlacz wobec innych lineaży zaproszonych w roli gości.

1.5. Struktura kastowa



Za model społeczeństwa o strukturze kastowej uważa się zwykle I

NDIE

, ale elementy kastowości spotykamy w wielu

zbiorowościach, zwykle bardziej liczebnych i posiadających skomplikowaną historię najazdów i mieszania się grup
etnicznych.



Kroeber definiował kastę jako rodzaj klasy społecznej bardzo głęboko ugruntowanej w świadomości społecznej; zaliczał
do kastowych obok społeczeństwa indyjskiego również społeczeństwo średniowiecznej Europy i tradycyjne
społeczeństwo japońskie



Pojęcie kasty bywa też stosowane do opisu stosunków między białymi a czarnymi w Stanach Zjednoczonych; element
kastowości można zauważyć również wśród Romów - niektórzy romscy liderzy sami określają plemienne czy rodowe
grupy romskie jako kasty. Przynależność do kasty jest wyznaczona przez urodzenie, ale nie tylko element biologiczny jest
tu istotny; identyfikacja jednostki ze swoją kastą wiąże się także z dziedzictwem

34



Istotą podziału na kasty jest prestiż, a nie żadna forma ekonomicznej, politycznej czy rasowej zasady;



Kasty są zbiorowościami z zasady odseparowanymi towarzysko, endogamicznymi, wyspecjalizowane w określonych
zajęciach. Kontakt, zwłaszcza seksualny i pokarmowy, z członkami kasty niższej powoduje skalanie i stan rytualnej
nieczystości. Wskazuje się też na to, że między indyjskimi kastami było dopuszczalne w pewnej formie małżeństwo, ale
tylko w wypadku, gdy mężczyzna pochodził z kasty wyższej, a kobieta z niższej;

1.6. Niewolnictwo



Najwyższy stopień hierarchicznego zróżnicowania społecznego występuje w zbiorowościach, w których istnieje instytucja
niewolnictwa.



Przedstawiciele grup obcych mogli się stawać niewolnikami, bo nie byli w pełni uważani za ludzi.



U podstaw niewolnictwa leży zawsze korzyść właściciela wynikająca z ich eksploatacji.



Niewolnictwo pojawia się jedynie w najbogatszych społeczeństwach pierwotnych.



Szczególnie często niewolnictwo występuje wśród osiadłych rolniczych społeczeństw afrykańskich, które mają
rozwiniętą organizację polityczną w postaci władzy królewskiej.



Wojny są najważniejszym źródłem niewolników, choć nie wszędzie tam, gdzie je prowadzono, brano jeńców i
zatrzymywano ich jako niewolników. Niewolnictwo często powstaje również na skutek podboju.



Niewolnik mógł być wykupiony przez rodzinę, ale zwykle krewni tak bardzo wstydzili się tego, że mają w swoim gronie
taka osobę, iż często o to nie zabiegali albo po wykupieniu traktowali go gorzej niż przed jego popadnięciem w
niewolę.



Niekiedy niewolnictwo ma charakter wewnętrzny. W społeczeństwach o bardziej zaawansowanej gospodarce istnieje
niewolnictwo za długi, zdarzają się też przypadki niewolnictwa czy quasi-niewolnictwa w obrębie jednego plemienia, a
nawet klanu czy rodziny.



Właściciele niewolników zawsze korzystają z ich pracy.



W społeczeństwach pierwotnych problem dziedziczenia statusu niewolnika jest różnie rozwiązywany. Status ten czasem
jest dziedziczny, czasem zaś obejmuje jedno pokolenie. Zdarza się, że niewolnik jest przyjmowany do plemienia na
zasadzie prawie całkowitej równości. Niekiedy niewolnikowi wolno poślubić osobę wolna, kiedy indziej dozwolone są
małżeństwa tylko między niewolnikami. Ta ostatnia sytuacja ma miejsce najczęściej tam, gdzie status niewolnika jest
dziedziczony.



W społeczeństwach pierwotnych niewolnictwo nigdy nie stanowiło instytucji o fundamentalnym znaczeniu
ekonomicznym. Niewolnicy nigdzie bowiem nie byli główną siłą robocza.



Najwyższą i najbardziej zaawansowaną formą zróżnicowania hierarchicznego struktury społecznej w zbiorowościach
pierwotnych jest struktura, w której pojawiają się trzy kategorie ludzi: szlachetnie urodzeni, pospólstwo i niewolnicy.

2. ORGANIZACJA POLITYCZNA

2.1. Pojęcie organizacji politycznej



Wśród antropologów nie ma zgody co do samego pojęcia organizacji politycznej. Dla jednych organizacja polityczna polega
na istnieniu władzy dysponującej środkami przymusu, takimi jak grupy osób czy nawet pojedyncze o s o b y , które za zgodą
lub bez zgody grupy są w stanie uzyskać posłuszeństwo wobec określonych norm i wzorów stojących na straży zarówno
zwartości całego społeczeństwa, jak i interesów władcy czy też grupy rządzącej. Inni kładą nacisk na zgodę powszechną i
na funkcjonalny charakter władzy. Wiąże się z tym poszukiwanie elementarnych form przywództwa występujących we
wszystkich znanych nam społeczeństwach.



Nie ma wątpliwości, że organizacja polityczna polega na istnieniu władzy, która stoi na straży prawa i porządku
społecznego. Władza polityczna nie musi przy tym przybierać formy władzy centralnej, a organizacja polityczna formy
organizacji państwowej. Istnieje wiele form organizacji politycznej znacznie mniej zaawansowanych, mniej rozwiniętych,
które jednak działają sprawnie i umożliwiają funkcjonowanie nawet dużych zbiorowości.



Istotą organizacji politycznej jest działanie na rzecz utrzymania porządku społecznego oraz podejmowanie decyzji w
sprawach dotyczących zarówno całej zbiorowości, jak i poszczególnych jej członków.



Organizacja polityczna zapewnia ciągłość struktury ekonomicznej i życia zbiorowości.

2.2. Organizacja polityczna a struktura społeczna: typy struktur politycznych

Struktury segmentarne



Jako strukturę segmentarną określa się organizację zbiorowości lokalnych nie mających żadnych form centralnej
władzy politycznej.

35



W zbiorowościach tego rodzaju może jednak występować świadomość jedności kulturowej. Wiele klasycznych już
przykładów tego rodzaju struktur znajdujemy na Melanezji.



Przykładem złożonej organizacji społecznej w stosunkowo małych (do 3 tyś. osób) w ioskach są formy polityczne w
społeczeństwach prostych rolników Pueblo. Typ władzy u Pueblo określa się czasem jako teokrację, gdyż polityka
wiąże się tu ściśle z religią. Cała władza leży w rękach bractw religijnych. Każde takie bractwo ma przywódcę - wodza-
kapłana - który swoją funkcję często dziedziczy po ojcu lub po wuju.



U Hopi wszystkie poważne decyzje musiały być jednomyślne. Znaczy to, że w jednej wiosce nie mogły współistnieć grupy
o głęboko odmiennych przekonaniach.



I n n y m przykładem zbiorowości o najniższym stopniu rozwoju władzy politycznej, tzn władzy na poziomie struktury
segmentarnej, jest społeczeństwo prostych kopieniaczy Lugbara z Ugandy. Lugbara dzielą się na wioski zamieszkane przez
grupy rodzin patrylinearnych. Najstarszy mężczyzna lineażu sprawuje zarazem najwyższą władzę zarówno świecką, jak i
sakralną. Tylko on może zawezwać duchy przodków, by ukarały winowajców; jemu okazuje się i on podejmuje
najważniejsze decyzje.



Przykładem bardziej rozwiniętej organizacji politycznej są wyspecjalizowani żyjący na Wielkich Równinach w Ameryce
Północnej. Ich struktura polityczna istnieje na poziomie plemion, to znaczy grup, które wykazują poczucie więzi, wspólnotę
językową i kulturową, zwłaszcza obrzędową oraz spotykają się co najmniej raz w roku na wspólnych polowaniach i
obrzędach z nimi związanych. Każde plemię ma swojego wodza oraz policję utrzymującą wewnętrzny porządek. Zadaniem
wodza jest utrzymywanie ładu i harmonii oraz łagodzenie konfliktów. W sytuacjach konfliktowych wódz ma obowiązek
wymyślić rozwiązanie pokojowe.



W zasadzie społeczeństwa zarówno prostych rolników, jak i myśliwych tworzą struktury polityczne o przewadze
elementów egalitarnych i demokratycznych, ograniczające się zwykłe do niewielkich zbiorowości.



Na przywódcach politycznych spoczywa odpowiedzialność wynagradzana tylko społecznym prestiżem i autorytetem,
nigdy zaś lub prawie nigdy przywilejami o charakterze ekonomicznym.

Wodzostwo



Bardziej zaawansowany typ organizacji politycznej stanowi wodzostwo, które pojawia się w społeczeństwach o nieco
bardziej złożonej strukturze społecznej. Występuje ono w społeczeństwach rolniczych, w których ziemia nie jest równo
podzielona między mieszkańców, lecz pozostaje w rękach elity ekonomicznej. Często zdarza się, że członkowie tej elity czy
wyższej kategorii społecznej oddają w dzierżawę ziemię tym, którzy jej nie posiadają, zdobywając w ten sposób nad
nimi władzę.



Ciekawy przypadek wodzostwa opartego na strukturach pokrewieństwa stanowią mieszkańcy Wysp Trobrianda. Ich
organizacja jest konsekwencją struktury hierarchicznej tego społeczeństwa. Każda wioska ma swojego zwierzchnika.
Władza niektórych spośród nich wykracza poza wioskę i wówczas nazywa się ich guyau, wodzami. Wódz Omarakany,
najważniejszej wioski okręgu Kiriwina, jest traktowany jako wódz całego archipelagu.



Jeszcze wyższy etap rozwoju organizacji politycznej stanowią królestwa, które można traktować jako najprostszą formę
państwa. Za przykład może posłużyć organizacja społeczeństwa Bonyoro z Afryki Wschodniej. Istnieją tu podziały
rangowe, ale najważniejszy jest podział na grupę rządzącą i pospólstwo. Władca nie jest tu już traktowany jako krewny i
ma prawo ściągać od podwładnych daninę. Cala ziemia i wszystkie bogactwa naturalne nominalnie należą do władcy;

2.3. Przywództwo polityczne



Miejsce zajmowane w strukturze władzy, nawet w społeczeństwach, w których jej formy rozwinęły się tylko na
poziomie najbardziej elementarnym, jest niewątpliwie związane z miejscem zajmowanym w grupie produkcyjnej.



Wśród Eskimosów lokalny przywódca jest zarazem przywódcą polującej na wieloryby grupy myśliwych. Przywódca
gromady Indian Mohave, liczącej kilkadziesiąt lub niewiele ponad 100 osób, jest przede wszystkim dobrym myśliwym,
ale musi się również odznaczać umiejętnością nawiązywania kontaktów z obcymi.



Wódz większej zbiorowości może rozciągać swoją władzę na wiele grup lokalnych, cieszy się autorytetem i ma możliwość
oddziaływania na wielu lokalnych wodzów. Zakres jego kompetencji nie musi się jednak różnić od kompetencji wodza
lokalnego.



W wielu społeczeństwach występują jednocześnie wodzowie pokoju i wodzowie wojenni. Funkcje tych pierwszych mają
charakter funkcji urzędników cywilnych. Zwykle osiągnięcie pozycji wodza pokoju trwa dłużej i jest bardziej złożone niż
osiągniecie pozycji wodza wojennego. Wodzom pokoju są podporządkowane nieomal wszystkie sprawy wewnętrzne,
łącznie z osadzaniem sprawców przestępstw. Władza wodzów wojennych w czasie pokoju jest jednak ograniczona.



Rolę wodzów plemiennych przyrównuje się czasem do roli władzy królewskiej we współczesnej Wielkiej Brytanii, gdzie
pozostaje ona ważnym symbolem, wokół którego integruje się społeczeństwo, choć jej znaczenie polityczne zanika.



Wodzostwo opiera się albo na zasadzie wyboru, albo na zasadzie dziedziczenia, często jednak obyczaj praktykowany kłóci
się z uznawanym prawem.



Podział władzy na wodzowską i królewską jest w literaturze antropologicznej w gruncie rzeczy nieostry. Można zastosować

36

kryterium obieralności i dziedziczenia: obieralność odnosiłaby się do władzy wodzowskiej, dziedziczenie zaś do królewskiej.



W niektórych społeczeństwach pozycja jednostki w hierarchii władzy jest bardzo wyraźnie określana pewnymi
oznakami zewnętrznymi, takimi jak strój, uczesanie lub inne symbole. Zdarza się to zazwyczaj w społeczeństwach
hierarchicznych; w społeczeństwach egalitarnych, gdzie nie występuje specjalizacja ról politycznych, jest to
niewyobrażalne.



W społeczeństwach melanezyjskich istnieje osobna grupa, z której zawsze wywodzi się wódz. Tej grupie przypisuje się
znajomość specjalnych rytuałów, które mają przynosić dobro całej zbiorowości, i to właśnie uzasadnia wybór wodza
spośród jej przedstawicieli. Istnienie wodzowskiego czy królewskiego klanu, lineażu czy innej jednostki społecznej
wyodrębnionej wedle kryterium więzi krewniaczych jest dość czyste w zbiorowościach o strukturze nawet dość znacznie
rozwiniętej i zhierarchizowanej.



W wielu społeczeństwach pierwotnych podeszły wiek jest podstawowym wyróżnikiem tych, którym oddaje się najwyższą
władzę. Elementy władzy gerontokratycznej obecne są w bardzo wielu społeczeństwach plemiennych zarówno
najprostszych, jak i bardziej rozwiniętych. W tego rodzaju społeczeństwach nie ma w gruncie rzeczy żadnego powodu do
walki o władzę, gdyż każdy mężczyzna (albo każdy człowiek) dochodzi w końcu do wieku, w którym może wywierać
wpływ na zachowanie innych. Tylko w społeczeństwach o bardziej zaawansowanej organizacji politycznej rządzącym
zależy na utrzymaniu władzy. Takiej tendencji nie spotyka się w społeczeństwach prostszych, w których władza wiąże się
z bardzo niewielkimi przywilejami, takimi jak na przykład prawo do posiadania więcej niż jednej żony.

2.4. Kontrola społeczna: konformizm i konflikt



Problematyką kontroli społecznej zajmuje się obecnie wyraźnie wyodrębniająca się poddyscyplina, antropologia prawa,
na gruncie której powstają odmienne szkoły i stanowiska badawcze. Początków tego działu antropologii możemy
szukać zarówno w szkole francuskiej stworzonej przez Durkheima, jak i u funkcjonalistów brytyjskich, a zwłaszcza u
Malinowskiego.



Problematyka kontroli społecznej i zasad funkcjonowania porządku społecznego należy do najważniejszych w
antropologii społecznej, dotyka podstaw istnienia społeczeństwa i życia zbiorowego. Każde społeczeństwo musi utrzymać
pewien stopień ładu, to znaczy postępować wedle pewnych wzorów.



Zachowania społeczne człowieka we wszystkich społeczeństwach charakteryzuje pewien stopień konformizmu,
zrutynizowania i regularności.



W każdym, nawet najprostszym, najbardziej egalitarnym i jednomyślnym społeczeństwie istnieją źródła konfliktów,
nonkonformizmu, dewiacji i przekraczania wszelkiego rodzaju norm zachowania.



Pojedynek na pięści, maczugi lub na pieśni, jak u Eskimosów, to podstawowe społeczne instytucje tego rodzaju. Zawsze
publiczność decyduje o tym, kogo uzna się za zwycięzcę. Demokracja polega tu właśnie na dążeniu do uzyskania
jednomyślności, a w każdym razie zgody ogółu. W zasadzie bierze się przy tym pod uwagę zdanie dorosłych mężczyzn,
rzadko uwzględnia się opinie kobiet i młodzieży męskiej.

2.5. Prawo w społeczeństwie bezpaństwowym



Problem uniwersalności istnienia prawa i kryteriów wyodrębniania tej dziedziny życia pozostaje w antropologii kwestią
sporną. E. Adamson Hoebel definiuje normę prawną jako tę, za której przekroczenie grozi społecznie ustalona sankcja.
Istnienie prawa przypisuje on zatem wszystkim społeczeństwom, nawet tym, które posiadają najmniej scentralizowaną
organ i z a c j ę polityczną. Rozróżnia jednak prawo w społeczeństwach posiadających organizację państwową i prawo, które
nazywa prywatnym, istniejące w społeczeństwach przedpaństwowych. Za uniwersalnością prawa wypowiadają się
również Malinowski i Pospisil dowodząc, że istnieli ono nie tylko na poziomie ogólnospołecznym, ale także na poziomie
najmniejszych jednostek organizacji społecznej.



Malinowski definiuje prawo w kategoriach nie sankcji, ale obowiązku czyli treści psychologicznych: „Reguły prawa
wyodrębniają się od reszty reguł pod tym względem, że odczuwa się je i uważa za zobowiązania jednej osoby oraz
uprawnione roszczenia innej". Bardzo mocno wiąże on pojęcie prawa w społeczeństwie pierwotnym z koncepcją
wzajemności, która - jego zdaniem - leży u podstaw działania więzi społecznej w tym społeczeństwie. Co więcej, sądzi,
że poczucie solidarności, więzi i dumy z przynależności określonej zbiorowości, będące podstawą społecznego porządku, to
zespół uniwersalnych, istniejących we wszystkich typach społeczeństw, organizacji. Zwraca on też uwagę na obecność w
społeczeństwie pierwotnym elementów prawa zarówno karnego, jak i cywilnego opartych na zgodzie powszechnej.



W przekonaniu Malinowskiego przyczyny działania prawa pierwotnego są| bardzo różne. Mieści się wśród nich interes
(na przykład pragnienie posiadania, określonych dóbr), chęć podtrzymania więzi o charakterze rodowym, przyjacielskim
i partnerskim zapewniających jednostce miejsce w strukturze społecznej i będących źródłem jej poczucia dumy.
Podkreśla on wagę zasady „ d aję , abyś ty dał” w życiu społeczeństwa pierwotnego. Na straży prawa pierwotnego stoją
zarówno zachowania ludzi karzące przestępcę, sankcje nadprzyrodzone grożące za przekroczenie normy, jak i poczucie
popełnionego przestępstwa, czyli coś, co w naszej kulturze jest nazywane poczuciem winy lub wyrzutami sumienia.
Ogólnie można powiedzieć, że formy kontroli społecznej w każdym społeczeństwie są nieco odmienne, możemy też

37

zauważyć ich związek z generalnymi cechami struktury społecznej. Zazwyczaj proces komplikowania się tej struktury i
powstawanie złożonych form organizacji politycznej pociągają za sobą rozbudowę sfery zjawisk prawnych, a także
organizacyjnych form jej wyrazu.



W społeczeństwach bez pisma prawo wyraża się wyłącznie poprzez obyczaj, a więc poprzez przekonania, odczucia,
przyzwolenia i dezaprobaty, a także - co jest równie ważne - poprzez funkcjonowanie instytucji pojednawczych czy
sądowniczych.



W wielu społeczeństwach o najprostszej strukturze istnieją ugrupowania czy organizacje, których zadaniem jest
utrzymywanie porządku wewnętrznego, czuwanie nad przestrzeganiem zwyczajowo uznawanego prawa. W tego rodzaju
społeczeństwach, zwłaszcza w zbiorowościach o najmniej zaawansowanych formach organizacji społecznej, ważną
instytucją jest zawsze opinia publiczna



Warunkiem istnienia prawa jest w gruncie rzeczy uprawniona forma wywierania przymusu fizycznego, czyli zmuszania do
przestrzegania prawa pod groźbą użycia sankcji. Dopóki jednostka wymierza sprawiedliwość tylko na własną rękę, nie
działa w imieniu prawa, ale jedynie na zasadzie odwetu. Aby jej czyn mógł być uznany za działanie prawne, musi ona
działać nie tylko za zgodą całej zbiorowości, ale także w jej imieniu. Wszelkie decyzje czy normy prawne mają to do siebie,
że są regularne co znaczy, że obowiązują bezwyjątkowo lub prawie bezwyjątkowo w określonych sytuacjach.



Sankcje także są regularne, to znaczy, że w przypadkach przekroczenia określonych norm wymierzana jest określona
kara.



Mimo że większa część zachowań konformistycznych ma swoje źródło w socjalizacji i przymusie wewnętrznym,
społeczeństwo musi dysponować zarówno sankcjami pozytywnymi, czyli nagrodami, jak i negatywnymi, czyli karami.
Sankcje mogą być formalne i nieformalne. Sankcjami formalnymi dysponują przedstawiciele społeczeństwa, czyli władza,
nieformalnymi zaś wszyscy członkowie społeczeństwa. Sankcją nieformalną pozytywną może być uśmiech czy
klepnięcie po ramieniu, sankcją nieformalną negatywną - ostracyzm, unikanie, zły humor. Przykładem sankcji formalnej
pozytywnej jest konkretna nagroda, publiczne pochwały, formalnej negatywnej - legalne spalenie domostwa, kara
fizyczna.



Troska o porządek społeczny i przestrzeganie kulturowo ustalonych norm należy w społeczeństwie pierwotnym do ogółu
zbiorowości, choć często pojedyncze osoby lub grupy osób są powoływane do sądzenia lub/i wykonywania prawa.

2.6. Jednostka, osoba ludzka



Każde społeczeństwo składa się z jednostek różniących się między sobą zarówno cechami fizycznymi, jak i psychicznymi
czy charakterologicznymi, które mają istotne znaczenie dla pełnionych ról i realizowanych wzorów.



Clifford Geertz (1984) opowiada się za interpretatywną użytecznością „pojęć bliskich doświadczeniu", przez co w praktyce
rozumie użycie koncepcji indywidualnej jaźni jako punktu wyjścia dla interpretacji. Nie zauważa on jednak różnic między
płciami a grupami społecznymi, co prowadzi do akcentowania istnienia jedynie arystokratycznej, męskiej jaźni. Z drugiej
strony niezauważanie zróżnicowanej, co najmniej w związku z picia i wiekiem, koncepcji natury ludzkiej, osoby i
człowieka prowadzi do „monohomoizmu".

3. TERYTORIUM A ORGANIZACJA SPOŁECZNA

3.1. Organizacja społeczna i podziały terytorialne



Terytorium jest ważne nie tylko dla zbiorowości osiadłych, gdyż nawet koczownicze społeczności zbieraczy i myśliwych
nie poruszają się bezładnie, lecz po obszarze ustalonym, choć często bardzo rozległym.



Nawet niewielkie grupy nomadyczne mają swoja organizację społeczną, która opiera się głównie na strukturach
pokrewieństwa. Istniejące w obrębie tych grup hordy, czyli grupy razem koczujące, są również oparte na więzach
pokrewieństwa i związane z określonym obszarem. Horda porusza się po terenie, który uznaje za własny, przy czym
własność ta jest respektowana przez inne grupy terytorialne.



Układ przestrzenny zbiorowości ma niewątpliwie związek z jej organizacją społeczną, a czasem nawet jest jej dość wiernym
odbiciem. Gellner wiąże strukturę segmentarną z możliwościami przekazywania kultury następnemu pokoleniu w ramach
autonomicznych segmentów. Zbiorowości te są samowystarczalne edukacyjnie.



W kształtowaniu się więzi społecznej ważną rolę odgrywają świątynie, które pełnią funkcję centrów kulturowych.

3.2. Poziomy integracji społecznej



W każdym, nawet najprostszym społeczeństwie, istnieje kilka poziomów integracji społecznej, tzn. kilka zbiorowości o
coraz szerszym zasięgu, z którymi jednostka odczuwa więź i w obrębie których funkcjonuje.
1. Najmniejszą grupą zarówno identyfikacji, jak i współdziałania jest rodzina, w której zresztą więzi z poszczególnymi

kategoriami krewnych i powinowatych mają odmienny sens i odmienną silę. Często jest to zarazem-grupa

38

produkcyjna, sprawie zawsze konsumpcyjna. Rodziny mogą liczyć od kilku do kilkunastu, a czasem nawet do
kilkudziesięciu osób.

2. Drugi poziom integracji stanowi w zbiorowościach pierwotnych grupa sąsiedzka (osiedle, wioska) lub grupa

razem wędrująca i polująca (horda).

3. Na trzecim stopniu organizacji społecznej stoją zbiorowości liczące do kilkuset osób, które można nazwać grupami

regionalnymi i które składają się z wielu egzogamicznych jednostek. Członkowie tych zbiorowości spotykają się kilka
razy do roku, na przykład w sezonie zbiorów dzikich płodów (owoców, korzeni), polowań itd.; nie współpracują ze
sobą stale, lecz niewątpliwie maja poczucie więzi, choćby dzięki związkom małżeńskim zawieranym w ich obrębie.

4. Czwarty poziom integracji stanowi plemię. Ten poziom nie zawsze występuje, czasem organizacja społeczna kończy się

już na poziomie grupy regionalnej, która jest niezbędna ze względu na konieczność zawierania związków małżeńskich.
Wielkość plemienia, podobnie jak wielkość grupy regionalnej, zależy oczywiście od typu gospodarki i od zasobów
środowiska. Kontakty plemienne poza grupą regionalną są rzadkie, o czym świadczy np. niewielka liczba małżeństw
zawieranych poza taką grupą. Plemię ma w zasadzie charakter endogamiczny, małżeństwa międzyplemienne zdarzają
się sporadycznie.



Antropologia w gruncie rzeczy nie dopracowała się usystematyzowanej terminologii różnych poziomów integracji.
Plemieniem na przykład nazywa się albo populację w sensie biologicznym, czyli grupę, w obrębie której zachodzi
krzyżowanie się genetyczne, albo też zbiorowość mającą organizację polityczną

4. ETNICZNOŚĆ

4.1. Problematyka etniczności i narodu w antropologii



Jeszcze w połowie lat 60. XX w. Fredrik Barth we wstępie do, mającego przełomowe znaczenie dla badań
antropologicznych, zbioru poświeconego granicom etnicznym pisał, że problematyka grup etnicznych i ich trwania, tak
niezwykle dla antropologii ważna, jest w jej obrębie lekceważona.
Etnicznością zajmowali się raczej socjologowie, a przedmiotem ich zainteresowania były najczęściej grupy
mniejszościowe (zwane grupami etnicznymi) w społeczeństwach imigranckich, takich jak na przykład Stany Zjednoczone,
Kanada lub Australia.



Nasilenie się międzynarodowych migracji w ostatnich dziesięcioleciach, pojawienie się państw etnicznie
zróżnicowanych, a także powstanie idei wielokulturowości przyczyniły się do wzrostu zainteresowania zjawiskami
etnicznymi.



Te przemiany terminologiczne oraz wzrost zainteresowania problemami więzi etnicznej maja związek z jednej strony z
przeobrażeniami świata społecznego w ostatnich dziesięcioleciach, a z drugiej z przemianami samej dyscypliny, w dużej
mierze zależnymi od przemian przedmiotu badań, ale także wynikającymi z dynamiki wewnętrznej samej antropologii:
zmian w obrębie jej zaplecza teoretycznego, ewolucji metod i kumulacji wiedzy.



W świecie, w którym powstawała antropologia, zauważalne i istotne konflikty dotyczyły ekspansji cywilizacji
europejskiej; europejscy zdobywcy byli prawie wszechwładni.



Drugą przyczyną wzrostu zainteresowania etnicznością w dzisiejszym świecie jest przemiana ideologiczna, która pozwala
przejść od postrzegania świata jako podzielonego na narody, grupy etniczne i regionalne do wizji - jeśli można użyć tego
pleonazmu - świata zuniwersalizowanego, w którym wszyscy, tzn. wszystkie grupy jako całości, ale przede wszystkim
wszystkie jednostki respektują te same (trudno ustalić, jakie konkretnie) podstawowe zasady i poddają się działaniu tego
samego prawa. W świecie tym nie ma miejsca na etniczne konflikty, a także na „etniczne szowinizmy" lub też „egoistyczne
nacjonalizmy".



Kiedy antropologia powstawała i kształtowała się jako samodzielna dyscyplina, świat poddawany obserwacji był obszarem
kolonialnym. Później na obszarach kolonialnych pojawiły się nowe organizmy państwowe, w krąg światowej
wspólnoty politycznej weszły nowe narody (new nations).



Antropologia była do pewnego stopnia skrępowana w badaniu zjawisk etniczności i narodu ukształtowanym dogmatem
metodologicznym, który wymagał prowadzenia badań terenowych w niewielkich zbiorowości lokalnych. Badanie
problematyki etniczności i narodu wymagało natomiast odejścia od tego dogmatu. Dziś antropologia, wykraczająca
daleko poza ten klasyczny wzór badania, chętniej i częściej zajmuje się przekonaniami i uczuciami, które łączą ludzi w
zbiorowości ponadlokalne i ponadkrewniacze.

Waga problematyki etniczności i narodu



Etniczność to ciągle istotna sfera wyrażania się poczucia swojskości i obcości, a można nawet zauważyć, że jej znaczenie
rośnie. Mamy współcześnie do czynienia z jednej strony z dawno już ukształtowanymi narodami, a z drugiej z grupami
etnicznymi walczącymi o status pozwalający na samostanowienie.



W związku z przemianami zachodzącymi we współczesnym świecie wiedza antropologiczna zaczęła być przydatna dla

39

badaczy procesów tworzenia się narodów i ich przeobrażeń, a także problematyki mniejszości etnicznych w
społeczeństwach europejskiego kręgu kulturowego. Ważna stała się też dla praktyków społecznych, formułujących
reguły polityki etnicznej. Przede wszystkim dostarcza ogromnego materiału porównawczego, który pozwala formułować
generalizacje o szerszym zasięgu, ujawniać zarówno stale tendencje, jak i zjawiska unikatowe w procesach
kształtowania się etnicznych i narodowych wspólnot, ich przeobrażania się i działania w różnych warunkach
zewnętrznych.



Dla antropologa istotne problemy wiążą się po pierwsze z określeniem relacji między pojęciem etniczności a pojęciem
nacjonalizmu (w sensie opisowym, czyli odnoszącym się do zjawisk związanych z więzią, świadomością czy tożsamością
narodową), a po drugie z wyznaczeniem, granicy między grupą etniczną a narodem. Zagadnieniami tymi zajmę się
poniżej.

4.2. Grupa etniczna i naród



Ustalenie definicji etniczności, grupy etnicznej, narodu i nacjonalizmu wymaga bardzo bogatego materiału
porównawczego, którego dostarczyć może właśnie antropologia.



Pojecie grupy etnicznej na gruncie antropologii odnosi się na ogół od zbiorowości, która: jest w dużej mierze
biologicznie samowystarczalna i samozachowawcza, składa się z ludzi, którzy sami identyfikują się i są identyfikowani
przez innych jako tworzący kategorię, która jest wyróżnialna spośród kategorii należących do tego samego porządku,
której członkowie podzielają podstawowy system wartości i realizują go poprzez różne działania, a także mają możliwość
komunikowania się między sobą i wchodzenia ze sobą w interakcje. Wśród tych czterech elementów najistotniejszy
wydaje się element świadomościowy, z którego wynikają pozostałe. Uznanie własnej grupy za odrębną i
postrzeganie jej przez innych jako odrębnej powoduje, że członkowie grupy etnicznej komunikują się między ze sobą,
wchodzą ze sobą w stałe interakcje, odczuwają wspólnotę kulturową, a nawet praktykującą wewnątrzgrupową
endogarnię.



Etniczność to pewien rodzaj więzi formujący określony typ grup, który obejmuje zarówno więź narodową, jak i
plemienną, dotyczy zarówno zbiorowości wielomilionowych (np. współczesne narody eutopejskie), jak i
liczące kilkaset osób (np. Jukagirzy, Ulczowie, Itelmeni).



Ze zjawiskiem etniczności mamy do czynienia wszędzie tam, gdzie poszczególne grupy postrzegają siebie
nawzajem jako odrębne pod względem:
1. różnych elementów kultury (języka, religii, obyczajów, zachowań ekonomicznych stanowiących podstawę biologicznej

egzystencji);

2. genealogii, pojmowanej zarówno w kategoriach historycznych, jak i pochodzenia rodowego (biologicznego);
3. terytorium, niekoniecznie aktualnie zamieszkiwanego, z którym grupę wiąże jakiś intymny związek pozwalający mówić

o nim jako o ojczyźnie;

4. cech indywidualnych: charakteru, osobowości, a także znamion fizycznych (biologicznych).



Grupą etniczną jest ta, która sama siebie uznaje za odrębną pod tymi względami i jest uznawana przez inne grupy za
odrębną.



Zachodzące we współczesnym świecie procesy rozpadu więzi lokalnych, tworzenia się nowego typu więzi
charakterystycznych dla zbiorowości typu gesel-scbaft, przemian tożsamości współczesnego człowieka, na które zwracają
uwagę socjologowie i antropologowie wpływają wydatnie na przeobrażenia etniczności.

Etniczność i nacjonalizm



W potocznym odbiorze słowo „nacjonalizm" obarczone jest silnie pejoratywną oceną i w gruncie rzeczy odnosi się tylko do
szowinizmu narodowego czy jak wolałby Ernest Gełlner nacjonalizmu egoistycznego.



Nacjonalizm kojarzy się z takimi dramatycznymi wydarzeniami w dziejach kultury europejskiej jak nazizm, eksterminacje
całych grup narodowych, czystki etniczne i przymusowe przesiedlenia.



Dla części intelektualistów wszelkie emocje, pojęcia i działania związane z grupą etniczną czy narodem, a więc nacjonalizm,
mają konsekwencje negatywne.



W związku z przyjętym sposobem rozumienia pojęcia „nacjonalizm", różni badacze wyróżniają odmienne typy
nacjonalizmów. Benedict Anderson posługuje się na przykład terminem „nacjonalizmy etniczno-językowe drugiej
generacji". Pojęcie to odnosi do zjawisk narodowych obserwowanych wśród Węgrów, Czechów, Polaków i Greków.



Zdaniem Andersena, nacjonalizm jest rodzajem ideologii, a raczej sposobu myślenia, który zastąpił taki rodzaj
świadomości, jaki był obecny we wspólnotach religijnych oraz monarchiach dynastycznych. Były to dwie formy wspólnoty,
które określa on jako w mniejszym stopniu wyobrażone, czy raczej - jak wolałabym powiedzieć - wyobrażeniowe.

40

4.3. Typy grup etnicznych



W odmiennych sytuacjach politycznych i demograficznych pojawiają się różne typy etniczności i rodzaje grup etnicznych.
Niektórzy uczeni, np. Don Handelman, rozróżniają typy etniczności według kryterium stopnia organizacji, uświadomienia
sobie istnienia wspólnoty i artykulacji własnych wspólnych interesów przez grupę etniczną. Te typy to: etniczna
kategoria (np. Kreole), etniczna sieć oraz związek etniczny odznaczający się odrębną organizacją polityczną (rodzajem
państwa).



Podobne rozróżnienie stosowane jest w polskiej antropologii; mówi się o grupie etnograficznej czyli zbiorowości, którą
może wyróżnić tylko zewnętrzny obserwator, dostrzegający jej specyfikę (lecz nie dostrzegana przez samych członków
danej zbiorowości) oraz o grupie etnicznej zawsze posiadającej świadomość wspólnoty.



Można wyróżnić następujące typy grup etnicznych, będących w kręgu zainteresowań antropologii:

1. Miejskie mniejszości etniczne, czyli grupy imigrantów zamieszkujące zwykle wielkie metropolie świata zachodniego.

Tworzą one zbiorowości zachowujące w znacznym stopniu tożsamość narodową czy etniczną, w dużym stopniu
wtopione w ekonomiczny i instytucjonalny system społeczeństwa zachodniego, w obrębie którego stanowią
enklawy. Czasem takie zbiorowości wykazują znaczną autarkiczność ekonomiczną i kulturową, dzięki etnicznej
przedsiębiorczości i własnym instytucjom kulturowym, takim jak szkolnictwo, kościoły, stowarzyszenia kulturalne.
Antropologowie badają często ich stopień akulturacji, przemiany kultury kraju pochodzenia w nowych warunkach, a
także tworzenie się nowych form kulturowych i społecznych na emigracji. W Polsce bardzo rozwinięte są tego
typu badania nad grupami polonijnymi w różnych częściach świata (Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia, Australia,
Wielka Brytania).

2. Grupy etniczne, mające swój naród przynależności tuż za granica państwa, w którym żyją. Są to etniczne

mniejszości przygraniczne. Ostatnio coraz liczniej publikowane są prace np. o polskich zbiorowościach etnicznych,
które nie powstały na skutek emigracji, ale zmiany granic po II wojnie światowej i mieszkających obecnie na Litwie,
Białorusi, Ukrainie i w Czechach. Poza tym zainteresowanie wzbudzają polskie wsie o charakterze enklaw na
obszarze wschodniej Syberii, z których najlepiej poznana jest wieś Wierszyna, leżąca 200 km na północny wschód
od Irkucka. Na terenie Polski bada się z kolei grupy etniczne stanowiące mniejszości narodowe (Ukraińcy, Białorusini,
Niemcy, Słowacy), posiadający własne ideologiczne ojczyzny poza granicami obszaru, który zamieszkują.

3. Grupy etniczne, określane czasem jako tylko regionalne, a czasem wręcz jako zalążkowe narody – np. Kaszubi,

Katalończycy, Okcytańczycy, Bretończycy. W obrębie tych zbiorowości obserwuje się bardzo duże zróżnicowanie
między ich członkami pod względem akceptacji dążenia do autonomii i samodzielności.

4. Ludy tubylcze, zwane też rdzennymi, miejscowymi czy rodzimymi (natwe peoples). Stanowią pozostałość ludów

jeszcze do niedawna określanych j a k o „prymitywne" czy „plemienne". Czasami, w związku z ich niewielkimi
rozmiarami, grozi im wręcz fizyczne zaniknięcie. Znajdują się na obszarach nie do końca zdominowanych przez system
ekonomiczny i kulturowy społeczeństw zachodnich, w obrębie których mieszkają. W związku z tym zbiorowości takie
są tylko częściowo włączone w zachodni system ekonomiczny i kulturowy.

4.4. Dwie koncepcje etniczności

Koncepcja prymordialistyczna



Etniczność bywa rozumiana albo jako zjawisko sui generis, stanowiące osobną, niepowtarzalną jakość, albo jako splot
elementów niezależnych.



W ramach pierwszej koncepcji, określanej przez Smitha jako prymordialna (pierwotnościowa), etniczność traktowana
jest jako trwały, wieczny i niezbywalny element życia społecznego.



Jej istnienie wynika z poszukiwania oparcia w innych istotach ludzkich, podobnych pod istotnymi dla zbiorowości
względami kulturowymi, genealogicznymi, charakterologicznymi i terytorialnymi.



Koncepcja ta bywa często odrzucana z przyczyn ideologicznych przez uczonych zwalczających narodowy szowinizm, ale
zarazem jest podtrzymywana przez wielu wybitnych badaczy odległych od politycznych orientacji nacjonalistycznych.



Na gruncie antropologii koncepcję tę podtrzymują tak wybitni jej reprezentanci, jak Fredrik Barth i Clifford Geertz, a na
gruncie socjologii Edward Shills i socjobiolog Pierre L. van der Berghe.

41



Tak jak pokrewieństwo i komunikowanie się przy użyciu języka pojęciowego, tak też etniczność jest stałym znamieniem
ludzkości. Na poparcie tej koncepcji przytacza się fakt wszechobecności w czasie i przestrzeni podziałów na swoich i
obcych, na grupę własną i inne grupy.



Koncepcja ta sięga do tradycji myślowej Williama Grahama Sumnera (1995), który wprowadził rozróżnienie na „grupa
my" (we-group) i „grupa oni" (they-group), istniejące w świadomości ludzkiej jako podstawowe i niezbywalne. W
świadomości członków grup etnicznych (zarówno zbiorowości plemienne, jak i narody bezpaństwowe oraz
ukształtowane w państwowość narody) genealogiczna i kulturowa wspólnota jest najczęściej pojmowana w kategoriach
związanych z pokrewieństwem i wspólnotą biologiczną. Wyraża się to, sięgając choćby do języka polskiego, w takich
terminach i zwrotach jak „naród", który ma rdzeń „ród" związany z pokrewieństwem, a więc z biologią. Inne
pojęcia także sięgają do najbliższych związków krewniaczych (ojciec, matka, brat, siostra): „ojczyzna", „macierz", „kraj
macierzysty", „język ojczysty" lub „macierzysty". Używamy słowa „pokrewieństwo" w odniesieniu do języków (mówimy
o rodzinach językowych), używamy terminu „bractwa" na określenie stowarzyszeń z zasady dobrowolnych. Świadczyć to
może o tym, że więzi krewniacze są w naszym myśleniu prototypem wszelkiej bliskości oraz niezaprzeczalnych związków i
podobieństw.

Koncepcja instrumentalna



Drugie stanowisko w zakresie interpretowania etniczności, nazywane przez Smitha instrumentalnym,



Kadzie nacisk na służebność idei wspólnoty etnicznej wobec innych celów grupy. Idea wspólnoty etnicznej jest instrumen-
tem etnicznej mobilizacji grupy do działania na rzecz celów ustalonych przez liderów czy elitę zbiorowości.



W tej koncepcji świadome działanie elit i liderów etnicznych jest podstawą tworzenia się, pobudzania czy wręcz kreowania
więzi etnicznej. Pewne elementy są wydobywane i podkreślane, inne usuwane w cień; nie zawsze jest to działalność
celowa i świadoma, ale pełni określone funkcje integracyjne.



Dziś nie można grupom klasyfikowanym jako etniczne odmówić świadomości własnej historii politycznej i kulturowej;
wręcz przeciwnie - jest ona pielęgnowana z dużo większym naciskiem i zaangażowaniem emocjonalnym niż analogiczna
wiedza historyczna narodów posiadających od dawna własne organizmy państwowe. Jednakże coraz częściej wizja własnej
przeszłości tych grup jest konstruowana lub wręcz kreowana.