Przedmowa

Boczne skrzywienia kręgosłupa (scoliosis) znane są od dawna i ze względu na czę-

stość występowania (2—3% ogółu dzieci i młodzieży) stanowią poważny problem spo-
łeczny. Zniekształcenie to jest ciężką wadą postawy, której towarzyszą wtórne zmiany
w układzie krążeniowo-oddechowym ograniczające w znacznym stopniu ogólną spraw-
ność chorego.

Liczne badania zmierzające do wyjaśnienia przyczyn powstawania bocznych skrzy-

wień kręgosłupa pozwoliły wysnuć pewne koncepcje etiopatogenetyczne, ale nie rozwią-
zują problemu.

Zagadnienie skolioz od wielu lat stanowi jeden z wiodących tematów Warszawskiej

Kliniki Ortopedycznej. Założyciel i wieloletni Kierownik Kliniki Prof. dr med. Adam
Gruca zainteresował tym trudnym problemem zespół swych uczniów i wytyczył kie-
runki badań. Powstało szereg oryginalnych prac teoretycznych, klinicznych i doświad-
czalnych.

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie — na podstawie najważniejszych

danych z piśmiennictwa i wyników badań przeprowadzonych w Warszawskiej Klinice
Ortopedycznej — ogólnej koncepcji patomechaniki bocznych skrzywień kręgosłupa.
Pracę tę podjęto ze względu na brak w rodzimym piśmiennictwie wyczerpującego omó-
wienia tego tematu.

W monografii, która zdaniem autora, powinna być dostępna nie tylko dla wąskiego

grona specjalistów z zakresu ortopedii i rehabilitacji, ale również dla lekarzy szkolnych,
magistrów wychowania fizycznego i wszystkich, którzy biorą udział w leczeniu skolioz,
przedstawiono podstawowe wiadomości z embriologii, anatomii kręgosłupa, sposobów
badania i oceny postawy. Po dosyć obszernym wprowadzeniu omówiono patomecha-
nikę skolioz o znanej i nie znanej etiologii, zagadnienia kompensacji i uwagi na temat
etiopatogenezy. Zakończeniem każdego rozdziału jest krótkie streszczenie przedstawione
w punktach.

Ujęcie tego zagadnienia jest trudne i dyskusyjne, ale ujednolicenie poglądów na pato-

mechanikę bocznych skrzywień kręgosłupa może przyczynić się do podjęcia dalszych
badań w tym kierunku i ułatwić wybór właściwych sposobów leczenia.

A utor

1

Osobniczy i rodowy rozwój kręgosłupa

Rozwój kręgów i krążków międzykręgowych

Kręgosłup stanowi najbardziej pierwotny i istotny składnik układu kostnego wszysi-

kich kręgowców. U człowieka kręgosłup chroni rdzeń kręgowy, utrzymuje ciężar głowy,
kończyn górnych oraz trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej oraz jest centralnym
elementem wiążącym kościec w jedną całość.

W rozwoju osobniczym i rodowym kręgosłup jest narządem wtórnym, gdyż jego

powstanie poprzedza zawsze twór zwany struną grzbietową (chorda dorsalis). Struna
grzbietowa powstaje z grzbietowej części jelita pierwotnego i jest pochodzenia entoder-
malnego. Po wydzieleniu się z jelita pierwotnego struna grzbietowa przesuwa się w stro-
nę tworzącej się cewy rdzeniowej. Struna grzbietowa jest tworem jednolitym i ciągłym,
zbudowanym z dużych, pęcherzykowatych komórek spojonych ze sobą osłonką włók-
nistą. Wzdłuż struny po obu jej bokach ułożone są odcinkowo somity. Somity zbudo-
wane są z trzech zasadniczych części: z dermatomu, z którego powstanie skóra właści-
wa; z miotomu, stanowiącego zaczątek mięśni szkieletowych; ze sklerotomu, z którego
wytworzy się tkanka łączna, a zwłaszcza układ kostny. Komórki sklerotomu układają
się przede wszystkim wokół struny grzbietowej i cewy rdzeniowej (ryc. 1)

Z części sklerotomu otaczającej strunę grzbietową powstaje trzon kręgowy (corpus

vertebrae), natomiast z części okrywającej cewę rdzeniową wytwarza się łuk kręgowy
(arcus vertebrae).

Sklerotom — jak wszystkie elementy somitu — posiada budowę odcinkową. Każdy

odcinek sklerotomu zbudowany jest z dwóch części ułożonych jedna nad drugą. Części
te różnią się między sobą strukturą zagęszczenia komórek. Część ogonowa sklerotomu
jest bardziej zagęszczona od części dogłowowej (ryc. 2a), którą stanowią komórki luźno

9

ze sobą powiązane. Początkowy podział odcinkowy sklerotomu i miotomu jest zgodny.
Wkrótce jednak w przestrzenie pomiędzy pierwotnymi odcinkami sklerotomu zaczyna
wnikać mezenchyma, która łączy ogonową część wyższego sklerotomu z dogłowową
częścią niższego. Pomiędzy różnymi strukturalnie częściami pierwotnego odcinka skle-
rotomu zaczyna się tworzyć szczelinowata przestrzeń (ryc. 2 b). Powstaje w ten sposób
wtórne rozczłonowanie sklerotomu. Ogonowa część pierwotnego odcinka po wtórnym
rozczłonowaniu staje się dogłowową częścią nowo wytworzonego odcinka sklerotomu.

Miotom nie ulega wtórnemu rozczłonowaniu i w związku z tym powstające z niego

włókna mięśniowe łączą dwa sąsiednie kręgi (ryc. 2 c). Zjawisko wtórnego rozczłono-
wania sklerotomu posiada więc bardzo istotne znaczenie, gdyż stwarza warunki do pracy
mięśni i zapewnia im dynamiczny wpływ na sąsiadujące ze sobą kręgi. Przy pierwot-
nym rozczłonowaniu sklerotomów obydwa końce mięśnia przyczepiałyby się tylko na
jednym kręgu, a jego praca nie mogłaby powodować ruchów poszczególnych kręgów.
Z komórek wchodzących w skład bardziej zagęszczonej części sklerotomu wytwarzać
się zaczyna krążek międzykręgowy (discus intervertebralis). Krążek ten powstaje począt-
kowo w części grzbietowej, a więc najbardziej oddalonej od aorty, a bliższej cewy rdze-
niowej. Struna grzbietowa w obrębie trzonów kręgowych stopniowo zanika. W prze-
strzeniach oddzielających poszczególne kręgi, a odpowiadających tworzącym się krąż-
kom międzykręgowym, struna grzbietowa pozostaje, ulega jednak znacznym przekształ-
ceniom tworząc ostatecznie jądro miażdżyste (nucleus pulposus).

Tkanka sklerotomalna nie tylko tworzy otoczkę wokół cewy rdzeniowej oraz struny

grzbietowej, ale wnika wypustkami w głąb miotomu układając się tam w tzw. przegrody
międzymięśniowe i przegrody poziome. W okresie wtórnego rozczłonowania skleroto-
mów tkanka tworząca przegrody również ulega podziałom, dając początek zawiązkom
ż

eber (costae). Każde żebro powstaje z części przegrody poziomej i dolnego odcinka

przegrody międzymięśniowej. śebra zachowują więc układ zgodny z pierwotnym roz-
członowaniem sklerotomu i dlatego każde z nich łączy się z dwoma sąsiednimi kręgami.
Zaczątki żeber powstają wzdłuż całego kręgosłupa, jednak w okolicy szyjnej, lędźwio-
wej i krzyżowej oraz ogonowej bardzo wcześnie ulegają one uwstecznieniu i zespalają
się całkowicie z poszczególnymi kręgami. śebra w miarę wzrostu płodu ulrgają stopnio-
wemu wydłużeniu, dążąc do połączenia się z żebrami strony przeciwnej. Wytwarzanie
mostka polega najpierw na połączeniu końców wszystkich żeber jednej strony w tzw.
listewkę mostkową. W tworzeniu listewki biorą udział tylko żebra mostkowe. Początko-
wo obie listewki mostkowe, lewa i prawa, oddzielone są szczeliną, która stopniowo
zanika i ostatecznie wytwarza się mostek (sternum).

Mezenchymatyczne kręgi zostają powoli przekształcone w twory chrzestne. Ogni-

ska chrzestne pojawiają się w każdym trzonie po obu stronach zanikającej struny grzbie-
towej oraz jako parzyste ogniska ułożone symetrycznie w bocznych częściach łuków.
Proces chrzęstnienia kręgu rozpoczyna się w drugim miesiącu życia płodowego i postę-
puje stosunkowo szybko, gdyż w czwartym miesiącu chrzęstnieją już obie połowy łuków,
zamykając światło kanału kręgowego. W trzecim miesiącu życia płodowego rozpoczyna

10

się następna zmiana struktury kręgów, elementy chrzestne zaczynają się stopniowo prze-
kształcać w elementy kostne. Powstają trzy pierwotne ogniska kostnienia: jedno umiej-
scowione centralnie w trzonie oraz dwa dalsze ułożone symetrycznie w bocznych masach
łuków kręgowych u podstawy wyraźnie już zaznaczonych wyrostków poprzecznych
(ryc. 3).

W trzonie kręgowym powstają początkowo jakoby dwa punkty kostnienia (Epstein):

jeden w przedniej, a drugi w tylnej części trzonu, oddzielone grubą przegrodą chrzestną.

Kostnienie postępuje jednak zazwyczaj szybko i przegroda chrzestna zanika, a oba
punkty kostnienia łączą się w jeden. Są jednak autorzy, którzy uważają, że punktów
kostnienia jest więcej, maksymalna ilość tych punktów ma wynosić sześć (Gołub, Bolton,
Mamojko).

Pierwsze punkty kostnienia trzonów kręgowych pojawiają się w 9 tygodniu życia pło-

dowego (Epstein) lub 10 (Caffey, Bochenek, Mowszowicz). Kostnienie rozpoczyna się
początkowo w odcinku piersiowo-lędźwiowym, a następnie stopniowo obejmuje kręgi
leżące dogłowowo i doogonowo.

Kostnienie łuków kręgowych występuje nieco wcześniej i głównie w kręgach odcin-

ka szyjnego, pojawiając się następnie stopniowo w odcinkach niżej leżących.

Proces kostnienia kręgów pozostaje w ścisłym związku z rozwojem i wnikaniem

w głąb chrząstki naczyń krwionośnych (Kólliker, Bohmig, Mowszowicz). Tworząca się
tkanka kostna nie jest początkowo ściśle ze sobą połączona, lecz tworzy szereg drobnych
punktowanych ognisk, które mogły być oceniane przez autorów jako oddzielne punkty
kostnienia.

W piątym miesiącu życia płodowego proces kostnienia jest już tak daleko posunięty

we wszystkich kręgach, że obejmuje

1

/a środkową trzonu. W siódmym miesiącu życia

płodowego na górnych i dolnych powierzchniach trzonów komórki chrzestne przybie
rają charakterystyczny warstwowy układ, występujący w chrząstkach nasadowych.

U noworodka mimo daleko posuniętego skostnienia kręgu wyróżnia się jednak wy-

raźnie trzy oddzielne punkty, rozgraniczone warstwą chrząstki. W końcu pierwszego
roku życia punkty kostnienia obu łuków łączą się ze sobą u nasady wyrostka kolczy-
stego. Kanał kręgowy zostaje więc zamknięty od strony grzbietowej płaszczem kost-
nym. Pomiędzy trzonem kręgowym a łukiem pozostają jednak przegrody chrzestne zwane
synchondrozami neurocentralnymi (ryc. 4).

Proces kostnienia synchondroz neurocentralnych rozpoczyna się w odcinku szyjnym

kręgosłupa dopiero w trzecim roku życia i stopniowo obejmuje kręgi leżące bardziej
obwodowo. Kostne połączenie w jedną całość trzonów i łuków w lędźwiowym odcinku
kręgosłupa występuje dopiero w szóstym lub siódmym roku życia.

Wyrostki poprzeczne oraz wyrostek kolczysty mimo skostnienia ich części nasado-

wych są aż do okresu pokwitania w dużej mierze zbudowane z chrząstki. W okresie
pokwitania pojawiają się dopiero wtórne punkty kostnienia, umiejscowione w wierz-
chołkowej części wyrostków kolczystego i poprzecznego oraz na górnych i dolnych kra-
wędziach wszystkich trzonów — apophysis (Zawidzka). Te dwa ostatnie trzonowe punkty
kostnienia, oglądane z góry, przybierają kształt półpierścieni, obejmujących od przodu i
boków górne i dolne krawędzie trzonów. Punkty te nie odgrywają roli we wzroście
trzonów kręgowych, a znaczenie ich nie jest dotychczas ostatecznie wyjaśnione. Prawdo-

podobnie tworzą one przyczepy d!a więzadła podłużnego przedniego, więzadeł między-
kręgowych i włókien Sharpeya (Bick, Epstein). Omawiane punkty kostnienia łączą się
z pozostałą masą kostną trzonu kręgowego dopiero w wieku 17—22 lat. Punkty kostnie-
nia wyrostków kolczystego i poprzecznych również dosyć długo zachowują swą odręb-
ność i łączą się z całością łuku w okresie od 16 do 20 lat.

Odmienny przebieg kostnienia wykazują krąg szczytowy i krąg obrotowy. W kręgu

szczytowym wprawdzie wyróżnia się trzy punkty kostnienia, ale czas ich łączenia się
ze sobą oraz umiejscowienie są inne niż w pozostałych kręgach. Krąg obrotowy posiada
aż pięć punktów kostnienia. Kręgi te mają budowę anatomiczną tak dalece różną, od
pozostałych kręgów, że ich odmienny proces kostnienia jest zupełnie zrozumiały. Kręgi
odcinka lędźwiowego wykazują również nieco odmienny przebieg kostnienia, gdyż po-
wstają w nich dodatkowe punkty przy dolnych i rzadziej przy górnych wyrostkach sta-
wowych, które są odpowiednikami punktów kostnienia żeber.

Kość krzyżowa w okresie życia płodowego składa się z oddzielnych zupełnie kręgów.

W każdym z tych kręgów powstają po trzy punkty kostnienia z tym, że uwidaczniają się
one znacznie później niż w kręgach wyższych odcinków. Trzy pierwsze kręgi krzyżowe
wykazują u płodów 6-, 8-miesięcznych jeszcze po dwa symetryczne punkty, ułożone
bocznie od punktów kostnienia łuków. Punkty te odpowiadają szczątkowym zawiązkom
ż

eber, a tworzą boczne części kości krzyżowej. Te punkty kostnienia łączą się ostatecz-

nie z resztą kręgu między drugim a piątym rokiem życia (ryc. 6). W kręgach tworzą-
cych kość krzyżową występuje w okresie nieco późniejszym jeszcze szereg innych dodat-
kowych punktów kostnienia, których omawianie zostanie tu pominięte.

W dzieciństwie kość krzyżowa tylko pozornie tworzy jednolitą całość. Poszczególne

kręgi są połączone ze sobą chrząstkami międzykręgowymi. Zrastanie kręgów krzyżo-
wych rozpoczyna się w wieku dojrzewania, poczynając od obwodu i kończy dopiero
około 25 roku życia.

Każdy krąg kości guzicznej posiada tylko jeden punkt kostnienia. Kostnienie rozpo-

12

czyna się od kręgu dogłowowego, w drugim do czwartego roku życia i posuwa ku obwo-
dowi. Zakończenie kostnienia kości ogonowej obserwowane jest dopiero około 20 roku
ż

ycia.

Rozwój żeber

Kostnienie żeber zbiega się w czasie z kostnieniem łuków. W okresie tworzenia się

punktów kostnienia w bocznych częściach łuków kręgowych ujawniają się równie/,
punkty kostnienia żeber. Pierwotny punkt kostnienia żebra po rozszerzeniu się tworzy
trzon żebra. Wtórne punkty kostnienia żebra, umiejscowione w jego głowie i guzku,
powstają znacznie później. W okresie wzrostu wtórne punkty kostnienia są oddzielone
od trzonu żebra płytką chrzestną podobną w swej warstwowej budowie do chrząstki
nasadowej.

Unaczynienie kręgosłupa

Przebieg kostnienia kręgów związany jest z wnikaniem do tkanki chrzestnej naczyń

krwionośnych. Wnikanie do chrząstki naczyń zapowiada jej ostateczny rozpad i two-
rzenie kości (Patten).

Unaczynienie kręgosłupa u płodów i niemowląt nie zostało dotychczas ostatecznie

poznane, a wyniki badań różnych autorów nie są zupełnie ze sobą zgodne. Fergusson
uważa, że kręgosłup jest unaczyniony przez dwie parzyste tętnice okalające od
przodu i boków trzon kręgowy. Tętnice okalające poszczególne kręgi mają układ
segmentalny i biegną na obwód, odżywiając wyrostki poprzeczne, stawowe, kolczyste,
mięśnie grzbietu, żebra i inne twory anatomiczne, zależnie od odcinka kręgosłupa. W
tych tętnicach ze względu na bliskość aorty panuje wysokie ciśnienie krwi. Tętnice
okalające oddają

małe gałązki, które przebijają przednio-boczne powierzchnie trzonów i kończą się w ich
wnętrzu na głębokości ok. 1 mm. Istnieje jednak jedna większa tętniczka przednio--
ś

rodkowa trzonu, która wnika głęboko w poziomą szczelinę w tkance chrzestnej i do-

chodzi prawdopodobnie do punktu kostnienia trzonu (ryc. 7).

Tętnica okalająca w okolicy otworu międzykręgowego wytwarza dość dużą gałąź,

która przez wyżej wymieniony otwór wnika do wnętrza kanału kręgowego. Gałąź ta
dzieli się następnie na trzy części:

a)

tętnicę tylną wnikającą w tylną część łuku i więzadło żółte,

b)

tętnicę rdzeniową odżywiającą rdzeń i opony,

c)

tętnicę trzonową tylną, która łączy się z analogiczną tętniczką strony przeciwnej.

Ostatnia z wymienionych tętnic leży pod więzadłem podłużnym tylnym i po połą-

czeniu z tętnicą strony przeciwnej oraz z jednoimiennymi tętnicami kręgów wyżej i niżej
położonych tworzy śródkanałowy splot tętniczy. Od tego splotu odchodzi pojedynczo
tętniczką przebijająca od tyłu ścianę trzonu kręgowego i wnikająca w jego głąb. Tęt-
nica ta nosi nazwę tętnicy tylno-środkowej trzonu i dochodzi do punktu kostnienia. Tęt-
nica tylno-środkowa w obrębie jądra kostnienia posiada szereg drobnych rozgałęzień,
które kończą się zatokami krwionośnymi.

Bardziej wnikliwy opis ukrwienia tylnej części trzonu kręgowego podał Portych.

Gałąź tętnicy okalającej po wejściu do kanału kręgowego dzieli się — jego zdaniem —
na przednią i tylną gałązkę kanału kręgowego. Gałązka przednia dzieli się na część
wstępującą i zstępującą, które w połowie wysokości trzonu kręgowego łączą się z ana-
logicznymi gałązkami wychodzącymi z wyższych i niższych otworów między kręgowych.
Połączenia poprzeczne występują w połowie wysokości każdego trzonu, a tętniczką łą-
cząca leży pod więzadłem podłużnym tylnym (ryc. 8). Zdaniem Portycha i Mowszo-
wicza od poprzecznego zespolenia tętniczego odchodzą w głąb trzonu kręgowego jedna
lub nawet dwie tętniczki tylno-środkowe, które dzielą się następnie na szereg drobnych
gałązek, kończących siq zatokami krwionośnymi. W piersiowym odcinku kręgosłupa
tętniczki pionowe często odchodzą bezpośrednio od tętnic podstawowych, a nie od
zespolenia poprzecznego.

Ukrwienie kanału kręgowego oraz łuków i środkowej części trzonu jest bardzo dobre.

Natomiast ukrwienie obwodowych części trzonu jest znacznie gorsze, a strefy chrzestne
i krążek międzykręgowy są praktycznie pozbawione ukrwienia. Te obwodowe części
kręgu oraz krążek międzykręgowy odżywiają się głównie na drodze dyfuzji. Ukrwienie
krążków międzykręgowych i jądra miażdżystego istnieje prawdopodobnie tylko w okre-
sie życia płodowego i pochodzi z nielicznych tętniczek wnikających od strony trzonu,
wzdłuż struny grzbietowej oraz od obwodu krążka. Po ukończeniu wzrostu kręgosłupa
krążek międzykręgowy jest pozbawiony naczyń krwionośnych.

W trzonie kręgu wnikające od przodu i tyłu tzw. tętniczki przednio- i tylno-środko-

we ulegają licznym rozgałęzieniom i kończą się zatokami krwionośnymi. Bezpośrednich
połączeń pomiędzy tętniczką przednio- a tylno-środkową nie ma, każda z nich jest na-
czyniem końcowym. Powyższe spostrzeżenie wskazuje na niebezpieczeństwo zatorów
tych końcowych tętnic. W wyniku zatorów tętniczek przednio- i tylno-środkowych mogą
powstawać rozliczne rozwojowe zaburzenia kręgów, jak np. półkręgi, kręgi klinowe,
rozszczepy łuków kręgowych itp.

Układ żylny kręgosłupa dzieli się na dwie zasadnicze części: przednią i tylną.

Z części przedniej kręgów krew odpływa przez parę żył przednio-bocznych do splotów
zewnątrzkręgowych przednich. Część tylna układu żylnego składa się z dwóch par żył
biegnących po tylnej powierzchni trzonów kręgowych oraz dwóch par żył biegnących
tuż przed więzadłami żółtymi przedniej powierzchni łuku. Przednie żyły kanału kręgo-
wego mają szereg połączeń poziomych i poprzecznych oraz są mało ruchome w przeci-
wieństwie do żył tylnych, które nie są ściśle połączone z częściami łuków i tworzą splot
ruchomy. śyły wewnątrzkanałowe łączą się z żyłami międzykręgowymi. Na przestrzeni
Th

3

—Tli5 po stronie prawej odpływ krwi następuje wprost do żyły nieparzystej (v. azy-

gos). Wynika stąd niebezpieczeństwo zatorów powietrznych przy uszkodzeniach opera-
cyjnych tej części układu żylnego. śyły kręgowe nie mają zastawek.

14

Rozwój mięśni grzbietu

Istotnym czynnikiem wpływającym na kształt kręgosłupa i jego czynność statyczną

i dynamiczną są mięśnie. Powstają one w życiu płodowym z miotomów. Rozwijające się
w miotomach włókna mięśniowe przebiegają początkowo w kierunku głowowo-ogono-
wym. Następnie pierwotne masy mięśniowe częściowo zmieniają kierunek przebiegu
włókien i przesuwają się z miejsca swego powstania na dosyć znaczne odległości. Mię-
ś

nie kręgosłupa i mięśnie międzyżebrowe oraz szereg mięśni tułowia zachowują jednak

pierwotny układ odcinkowy. Przesunięcia mięśni z miejsca pierwotnego ich powstania
można śledzić na podstawie unerwienia. Zawiązki mięśni bardzo wcześnie zostają odcin-
kowo unerwione. Wrośnięty w zawiązek mięśnia nerw pozostaje w nim na stałe i po
znacznym nawet przesunięciu mięśnia wskazuje wysokość odcinka, z którego zawiązek
powstał. Na podstawie przebiegu nerwu można więc śledzić drogę, jaką przebył w życiu
płodowym mięsień, zanim osiągnął swe ostateczne położenie.

Mięśnie grzbietu i tułowia zachowują z niewielkimi tylko zmianami swój odcinkowy

układ. Układ odcinkowy jest szczególnie typowy dla krótkich mięśni grzbietu, które po-
wstają z głębszych warstw miotomów. Powierzchowne warstwy miotomów wykazują
większe zmiany, które polegają głównie na łączeniu się ze sobą końców poszczególnych
miotomów. Dzięki tym połączeniom powstają mięśnie długie, jak np. mięsień biodrowo -
ż

ebrowy (m. iliocostalis), mięsień najdłuższy (m. łongissimus) i inne.

Pozapłodowy rozwój kręgosłupa

W życiu płodowym człowieka tworzy i kształtuje się narząd ruchu, który nie jest

jeszcze przystosowany do podjęcia czynności, a szczególnie do postawy wyprostnej.
Noworodek człowieka, w przeciwieństwie do większości ssaków, jest całkowicie bez-
radny i wymaga szczególnie troskliwej opieki. W okresie pierwszych miesięcy po uro-
dzeniu może on przebywać tylko w pozycji leżącej. Pierwszy rok życia to przystosowy-
wanie się narządu ruchu do postawy wyprostnej.

Postawa wyprostna stwarza dla kręgosłupa szczególnie ważne zadanie i wymaga jego

specyficznego ukształtowania. U czworonoga kręgosłup stanowi wieloodcinkową sprę-

ż

ystą belkę kostną. Poszczególne odcinki tej belki (kręgi) połączone są ze sobą za po-

mocą krążków międzykręgowych z półpłynnym jądrem miażdżystym oraz więzadeł
i mięśni. Krążki międzykręgowe oraz więzadła zapewniają sprężystość kręgosłupa.
Mięśnie natomiast są elementami czynnymi, które mogą wpływać na jego kształt.

Kręgosłup w płaszczyźnie horyzontalnej u czworonożnych ssaków, a czołowej u czło-

15

wieka, stanowi linię prostą. Istotne różnice kształtu występują w płaszczyźnie strzałko-
wej. U czworonogów kręgosłup ustawiony jest długą osią prawie równolegle do pod-
łoża i zawieszony na czterech kończynach (ryc. 9). Kręgosłup czworonoga jest więc bel-
ką, która łączy poszczególne części ciała, a równocześnie stanowi element dźwigający
podwieszone do niej narządy wewnętrzne klatki piersiowej i jamy brzusznej. Środek cięż
kości ciała zwierzęcia znajduje się nad długą i szeroką czworoboczną podstawą, utwo-
rzoną przez cztery kończyny. Kończyny większości ssaków są ustawione w zgięciu w du-
ż

ych stawach, co zapewnia możliwość tłumienia i niedopuszczania do przeniesienia na

kręgosłup wszelkich wstrząsów związanych z chodem, a szczególnie biegiem i skokami.
Zdolność wytłumiania wstrząsów posiada również kręgosłup, który jest belką sprężystą
wygiętą w płaszczyźnie strzałkowej łukowato ku grzbietowi. Wolne końce belki kręgo-
słupowej (odcinek szyjny i ogonowy) wykraczają daleko poza podpory utworzone przez
kończyny, przyczyniając się do zwiększenia sprężystości kręgosłupa. Lekko zgięte koń-
czyny i sprężysty kręgosłup zapewniają centralnemu układowi nerwowemu zwierzęcia
dostateczną ochronę przeciwwstrząsową. Ciekawą konstrukcję architektoniczną stanowią
wyrostki kolczyste, które u niektórych czworonożnych ssaków są szczególnie długie
w odcinku szyjno-piersiowym oraz w odcinku krzyżowym. Długie wyrostki kolczyste
tworzą tzw. kłęby karkowy i krzyżowy (torus nuchalis et torus sacralis — Poplewski).

16

Więzadła karkowe, nadkolcowe i między kolcowe, łączące wyrostki kolczyste, upoda-
bniają zbudowany w ten sposób kręgosłup do konstrukcji wiszącego mostu (ryc 10).
Przyczepiające się do długich wyrostków kolczystych mięśnie mają dłuższe ramię dźwi-
gni, co wybitnie zwiększa ich moment działania. Jest to szczególnie ważne dla długich
i ruchomych odcinków szyjnych i guzicznych kręgosłupa.

Kręgosłup człowieka jest również belką wieloodcinkową, sprężystą i podatną na od-

kształcenia. Belka ta jest jednak ustawiona w przedłużeniu wyprostowanych kończyn
dolnych. Posiada on szereg krzywizn w płaszczyźnie strzałkowej, różnych swym kształ-
tem i umiejscowieniem od występujących u ssaków czworonożnych (ryc. 11).

Krzywizny s t r z a ł k o w e k r ę g o s ł u p a c z ł o w i e k a : przodowygięcie

w odcinku szyjnym (lordosis cewicalis), tyłowygięcie w odcinku piersiowym (kyphosis
thoracalis), przodowygięcie lędźwiowe (lordosis lumbalis) i tyłowygięcie krzyżowe (ky-
phosis sacralis). Znaczenie krzywizn strzałkowych dla utrzymania postawy pionowej
uwidacznia się szczególnie po przeanalizowaniu postawy nagle spionizowanego czworo-
nożnego ssaka. Postawę spionizowanego czworonoga zgodnie z prawami fizyki cechuje
rzutowanie środka ciężkości ciała na podstawę utworzoną przez kończyny tylne, speł-
niające w tym ustawieniu rolę podporowych kończyn dolnych. Podstawa posiada bar-
dzo małą powierzchnię, a w związku z tym cały układ znajduje się w stanie równowagi
chwiejnej (ryc. 12).

U spionizowanego czworonoga środek ciężkości ciała znajduje się daleko ku przo-

dowi od kręgosłupa i jest wysoko uniesiony ponad podstawę. Krótkotrwałe nawet utrzy-
manie postawy pionowej wymaga w wytworzonej sytuacji dużego wysiłku ze strony
mięśni grzbietu i mięśni kończyn tylnych.

Stopniowe przystosowywanie się kręgosłupa i innych części ciała do pozycji wyprost-

nej można prześledzić porównując układ kostny spionizowanej małpy człekokształtnej
i człowieka (ryc. 13). Małpy człekokształtne mogą znacznie dłużej od innych ssaków
przebywać w pozycji zbliżonej do wyprostnej i w związku z tym budowa ich układu

17

kostnego posiada szereg cech przejściowych. Małpy człekokształtne nie posiadają przo-
dowygięcia w odcinku lędźwiowym, a środek ciężkości jest w związku z tym wysunięty
daleko do przodu od długiej osi kręgosłupa. Przodowygięcie lędźwiowe ustawia w od-
cinku lędźwiowym kręgosłup człowieka w linii rzutu środka ciężkości ciała.

Istotne zmiany dotyczą również u k s z t a ł t o w a n i a c z a s z k i . U człowieka —

w porównaniu z innymi ssakami — dochodzi do zmian w stosunku wielkości czaszki
trzewnej do mózgowej. Zmiany kształtu i wielkości poszczególnych części czaszki powo-
dują również zmiany warunków statycznych. U małp człekokształtnych środek ciężkości
czaszki leży ku przodowi od punktów podporu, którymi są kłykcie potyliczne. U czło-
wieka kłykcie potyliczne przesunęły się znacznie do przodu, a tym samym kręgosłup
w odcinku szyjnym znalazł się w rzucie środka ciężkości czaszki.

Zmiany kształtu k l a t k i p i e r s i o w e j ssaków czworonożnych i człowieka doty-

czą głównie przekroju poprzecznego. U ssaków czworonożnych klatka piersiowa ma
kształt czółenkowaty, natomiast u człowieka beczkowaty (Juszko, Poplewski) — ryc. 14.

W typie czółenkowatym klatka piersiowa posiada dłuższy wymiar strzałkowy, a krót-

szy wymiar poprzeczny, w typie beczkowatym jest odwrotnie. Przy beczkowatym typie
klatki piersiowej żebra w odcinkach przykręgosłupowych wykazują łukowate tyłowy-
gięcie. Przekrój poprzeczny przybiera wtedy kształt nerkowaty, a kręgosłup jest wpuklo-
ny do środka jamy klatki piersiowej.

Z punktu widzenia mechaniki spionizowanego człowieka beczkowata budowa klatki

piersiowej jest korzystna, gdyż punkt stanowiący środek ciężkości klatki piersiowej i jej
trzew zbliża się do kręgosłupa. Korzystne zmiany zachodzą również w obrębie obręczy
kończyny górnej wolnej. U czworonożnych ssaków kończyny przednie są nośne, oboj-

czyk jest nierozwinięty, a łopatki znajdują się po bokach czółenkowatej klatki piersio-
wej. U człowieka łopatki znajdują się na tylnej, grzbietowej powierzchni klatki piersio-
wej i są utrzymywane przez silnie zbudowany obojczyk. Obojczyk stanowi belkę kostną
pomiędzy mostkiem a wyrostkiem barkowym łopatki. Chwytne kończyny górne nie zwi-

18

sają ku przodowi jak u małpy człekokształtnej, lecz układają się w płaszczyźnie czołowej
równolegle do tułowia.

Zmiany w o b r ę b i e miednicy. U czworonożnych ssakó w kości biodrowe

są wąskie, o kształcie wydłużonym, natomiast u człowieka kości biodrowe są znacznie
szersze i ustawione tak, aby przy pionowej pozycji ciała mogły podtrzymywać opadające
trzewia jamy brzusznej. Płaszczyzna wchodu miednicy u czworonożnych ssaków ma

kształt owalu o nieco dłuższej osi strzałkowej. U człowieka kształt płaszczyzny wchodu
jest również owalny, lecz posiada większy wymiar poprzeczny. Przekształcenie to spowo-
dowane zostało pionizacją (Poplewski) ryc. 15.

W o b r ę b i e k o ń c z y n d o l n y c h występuje również szereg istotnych zmian

związanych z postawą pionową. Omawianie tych zmian zostanie celowo pominięte, gdyż
nie wiążą się one z tematyką. Ogólnie należy jednak stwierdzić, że wyprostowane w sta-
wach biodrowych i kolanowych kończyny dolne nie mogą tak skutecznie tłumić wstrzą-
sów, jak czynią to kończyny większości czworonożnych ssaków. Rolę amortyzatora
wstrząsów u człowieka spełnia częściowo stopa, która zapewnia elastyczność i sprę-
ż

ystość chodu. Przy wszelkiego rodzaju większych wstrząsach wywołanych np. biegiem

lub skokiem człowiek — podobnie jak czworonogi — ustawia kończyny dolne w lekkim
zgięciu w stawach i przez kontrolowane napięcie mięśni wytłumia siłę działającego urazu.
Kręgosłup w związku z odcinkową budową może również wytłumić działający w jego
osi wstrząs i chroni w ten sposób ośrodkowy układ nerwowy przed uszkodzeniem.
Amortyzacyjna rola kręgosłupa jest szczególnie istotna przy wstrząsach w pozycji sie-
dzącej.

Noworodek nie jest przygotowany do przyjęcia postawy wyprostnej. Kręgosłup po-

siada tylko jedną krzywiznę tylną grzbietową, obejmującą wszystkie jego odcinki (ryc.
16). Kręgosłup noworodka jest w swym kształcie zbliżony do kręgosłupa czworonożnych
ssaków. Dalsze krzywizny kręgosłupa wykształcają się w ciągu pierwszych miesięcy i lat

19

ż

ycia. Krzywizna szyjna (przodowygięcie — lordosis) zaczyna się kształtować wówczas,

gdy dziecko leżąc na brzuszku unosi głowę. Pogłębienie tej krzywizny następuje wtedy,
gdy dziecko zaczyna siadać i utrzymuje głowę w pionie, wiąże się to z potrzebą swo-
bodnego i szerokiego pola widzenia. Tworzenie przodowygięcia w odcinku lędźwiowym
(lordosis) rozpoczyna się w momencie prób utrzymania postawy pionowej, a więc około
pierwszego roku życia lub później. Dalsze kształtowanie się tej krzywizny następuje po
opanowaniu przez dziecko umiejętności chodzenia (ryc. 17).

Kształtowanie krzywizn kręgosłupa człowieka w płaszczyźnie strzałkowej jest wy-

razem jego przystosowania do postawy pionowej.

Podsumowanie

1.

Kręgosłup jest najbardziej istotnym składnikiem układu kostnego wszystkich krę

gowców. Powstanie kręgosłupa poprzedza twór zwany struną grzbietową. Kręgosłup
powstaje z części somitu nazywanego sklerotomem, a mięśnie z części zwanej mioto-
mem.

2.

Somity posiadają pierwotną budowę odcinkową. Sklerotom w odróżnieniu od

miotomu ulega wtórnym podziałom, które odpowiadają poszczególnym kręgom.
W miejscach szczelin wtórnych podziałów wytwarzają się krążki międzykręgowe.
Wtórny podział sklerotomu umożliwia dynamiczne oddziaływanie mięśni na poszcze
gólne kręgi.

3.

Chrzestne elementy kręgosłupa dzięki wnikającym naczyniom krwionośnym ule

gają stopniowemu przekształceniu w tkankę kostną. W trzonie kręgowym powstaje
pojedynczy, centralnie położony punkt kostnienia oraz dwa symetryczne punkty kostnie
nia w obrębie łuku.

4.

Wrodzone wady kręgów powstają prawdopodobnie w wyniku zaburzeń w una-

czynieniu chrzestnych elementów płodowego kręgosłupa.

5.

Mięśnie grzbietu posiadają budowę odcinkową odpowiadającą pierwotnemu po

działowi miotomu.

6.

Kręgosłup noworodka człowieka posiada tylko jedną krzywiznę grzbietową.

Przednie i tylne krzywizny strzałkowe tworzą się w życiu pozapłodowym i są przeja
wem przystosowywania się kręgosłupa do postawy pionowej.

7.

Zmiany przystosowawcze do postawy pionowej występują w całym narządzie

ruchu i polegają na dążeniu ustroju do przesunięcia rzutu środka ciężkości ciała nad
podstawę utworzoną przez stopy.

8.

Spionizowany kręgosłup człowieka spełnia główną rolę podporową, wiąże

w jedną całość wszystkie elementy kośćca oraz spełnia rolę amortyzatora chroniące
go ośrodkowy układ nerwowy przed wstrząsami, wynikającymi z motorycznej roli na
rządu ruchu.

Piśmiennictwo

1. Bick E., Copel J.: The ring apophysis of the human vertebra. JBJS 1951, 33-A, 3,

783. — 2. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka, t. 1. PZWL, Warszawa 1952. —

3.

Bolton B.: The blood supply of the human spinał cord. J. Neuro psychiat. 1932, 2, 137. —

4.

Bóhmig R.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A. — 5. Caffey L: cyt. wg 17. Zawidzka W. —

6. Epstein B.: cyt. wg 17. Zawidzka W. — 7. Fergusson W.: cyt. wg 17. Zawidzka W. — 8.
Golub D.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A. — 9. Juszko J.: Filogeneza kręgosłupa a skoliozy

20

2

Anatomia i biomechanika kręgosłupa

Kręgosłup w płaszczyźnie czołowej położony jest w linii środkowej ciała i stanowi

jego główną oś mechaniczną. W związku z tym spełnia on rolę podporową, a jego
obciążenie narasta stopniowo od góry ku dołowi. Pod wpływem narastających obciążeń
kręgi stają się coraz większe i mocniej zbudowane. Kręgosłup dzielimy na odcinki:
szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i guziczny. W odcinku krzyżowym obciążenia
przenoszone są z kręgosłupa poprzez obie kości miednicy na kończyny dolne. Przy
wyprostnej postawie człowieka odcinek guziczny kręgosłupa nie spełnia roli motorycz-
nej i podporowej, a w związku z tym ulega uwstecznieniu i zanikowi.

W rozdziale tym zostaną omówione dane anatomiczne tylko tych odcinków kręgo-

słupa, w których tworzą się boczne skrzywienia.

Budowa anatomiczna kręgów

U noworodka kręgi różnych odcinków kręgosłupa posiadają niezróżnicowaną bu-

dowę anatomiczną. Zróżnicowanie morfologiczne kręgów następuje wraz z ich wzro-
stem i podjęciem zadań, typowych dla każdego odcinka. Krąg składa się z dwóch za-
sadniczych części: mocnego walcowatego trzonu (corpus vertebrae) oraz znacznie
cieńszego, ale bardziej zróżnicowanego w budowie łuku (arcus vertebrae) — ryc. 18.
Trzon kręgowy i łuk ograniczają przestrzeń nazywaną otworem kręgowym (foramen
vertebrae). Ułożone jeden na drugim kręgi tworzą kolumnę kręgosłupa, a otwory krę
gowe tworzą kanał kręgowy (canalis vertebralis). W kanale kręgowym znajduje się

rdzeń kręgowy (medulla spinalis). Z łuku typowego kręgu wyrasta siedem wyrostków.
Ku tyłowi odchodzi od łuku nieparzysty wyrostek kolczysty (processus spinosus), ku
bokom parzyste wyrostki poprzeczne (processus transversi), ku górze i ku dołowi
również parzyste wyrostki stawowe górne i dolne (processus articulares superiores et
inferiores).

22

Trzony kręgowe, które spełniają rolę podporową i dźwigają ciężar odcinków ciała

położonych powyżej, mają kształt walców. Powierzchnie trzonu górna i dolna są poro-
wate, jedynie na obwodzie ulegają wygładzeniu. Powierzchnie te łączą się z chrząstką
tworzącą krążek międzykręgowy. Powierzchnie boczne trzonu oraz powierzchnia
przednia są nieco wklęsłe, a tylna zupełnie płaska.

Łuki kręgów spełniają inną rolę niż trzony. Łuki otaczają z trzech stron rdzeń

kręgowy i stanowią jego mechaniczną osłonę. Odchodzące od łuków wyrostki stawowe
łączą poszczególne kręgi ze sobą. Wyrostki kolczysty i poprzeczne są miejscami przy-
czepu więzadeł i mają zasadnicze znaczenie w tworzeniu połączeń międzykręgowych.
Wyrostki poprzeczne i kolczysty są ramionami dźwigni dla przyczepiających się mięśni,
zwiększając ich moment siły. Łuk kręgu rozpoczyna się w górnej części powierzchni
tylnej trzonu symetrycznymi nasadami (pediculus arcus vertebrae). Na górnej części
nasady łuku istnieje płytkie wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior), a na
dolnej głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis injerior). Oba wcięcia wraz
z chrząstką krążka międzykręgowego i wyrostkami stawowymi ograniczają otwór mię-
dzykręgowy (foramen intervertebrale). Po obu stronach sąsiadujących ze sobą kręgów
istnieją parzyste otwory międzykręgowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia
rdzeniowe. Położona ku tyłowi od nasady część łuku tworzy tzw. blaszkę łuku kręgo-
wego (lamina arcus vertebrae). Obie symetryczne blaszki łuku, prawa i lewa, ograni-
czają od tyłu otwór kręgowy.

Budowa strukturalna kręgu. Trzon kręgowy zbudowany jest z tkanki kostnej gąb-

czastej, pokrytej warstwą tkanki kostnej zbitej. Tkanka kostna zbita ma przebieg po-
dłużny, podobnie jak to występuje w trzonach kości długich. W tkance kostnej gąbczas-
tej zajmującej wewnętrzną część trzonu znajdują się poziomo i promieniście ułożone
kanały dla żył trzonów kręgowych. Blaszki kostne istoty gąbczastej są ułożone pro-
stopadle do górnej i dolnej powierzchni trzonu, odpowiednio do kierunku największego
obciążenia (ryc. 19). Przestrzenie pomiędzy blaszkami wypełnione są czerwonym szpi-
kiem. W odróżnieniu od trzonu kręgowego łuk i wyrostki mają grubą warstwę tkanki
kostnej zbitej.

Wzrost trzonu kręgowego odbywa się podobnie jak wzrost każdej z kości długich.

Na górnej i dolnej powierzchni trzonu występuje warstwa chrząstki nasadowej — ryc.
20 (Schmorl, Coventry, Ghomley i Kernohan, Bick, Roaf).

W odróżnieniu od kości długich w rosnącym trzonie kręgowym człowieka nic

wytwarzają się nasady. Rolę nasad spełnia blaszka hialinowa. U czworonożnych ssa-
ków w rosnącym trzonie kręgowym wytwarzają się cienkie nasady, które po ukończe-
niu wzrostu łączą się z trzonem w jedną całość (ryc. 21). Obecność nasad stanowi jedną

23

z charakterystycznych cech ssaków, gdyż u wszystkich innych kręgowców trzony są
beznasadowe (Poplewski). Wzrost łuków kręgowych przebiega jak w kościach płaskich.
Kręgi w zależności od odcinka kręgosłupa wykazują pewne charakterystyczne cechy
budowy morfologicznej.

Odcinek szyjny kręgosłupa

Pierwsze dwa kręgi posiadają zupełnie odmienną budowę od pozostałych wcho-

dzących w skład tego odcinka. Omawianie budowy tych kręgów zostanie celowo po-
minięte, gdyż nie odgrywają one istotnego znaczenia w patomechanice bocznych skrzy-

24

wień kręgosłupa. Trzony pozostałych kręgów szyjnych są niskie (ryc. 22).
Górna po wierzchnia trzonu jest siodełkowato wklęsła, natomiast dolna
wypukła, odpowiadająca krzywizną wklęsłości górnej powierzchni trzonu
leżącego poniżej. To siodełkowate ukształto wanie powierzchni trzonó w
zapewnia większą ruchomość kręgosłupa w odcinku szyjnym. Łuki kręgów
szyjnych są cienkie i pochylone lekko w dół. Otwory

kręgowe duże, o kształcie zbliżonym do trójkątów. Wyrostki kolczyste w
górnych kręgach krótkie, w dolnych ulegają wyraźnemu wydłużeniu i pochyleniu
do dołu, końce wyrostków z wyjątkiem kręgu siódmego dwudzielne. Wyrostki
stawowe górne i dolne posiadają okrągłe powierzchnie stawowe. Płaszczyzna
powierzchni stawowej wyrostków przebiega 'skośnie od góry do dołu i od
przodu do tyłu, pod kątem ok. 45°. Powierzchnie sta wo we wyro stkó w
górnych są z wróco ne ku górze i do tyłu, a dolnych do dołu i do przodu.

Wyrostki poprzeczne są krótkie, skierowane do boku i nieznacznie w dół. W

odróżnieniu od innych o dcinkó w kręgosłupa ut worzone są o ne przez d wi e
liste wki, kostne, przednią i tylną, które łączą się na wolnym, bocznym
końcu, tworząc d wa guzki — przedni i tylny (tuberculum anterius et posterius).
Listewki przednia i tylna ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen
transversarium). Przez ten otwór, poczynając od szóstego kręgu szyjnego,
biegną tętnica i żyła kręgowa, a także splot nerwów współczulnych. Pomiędzy
guzkami, przednim i tylnym, na górnej powierzchni wyrostka poprzecznego
znajduje się rowek dla przedniej gałęzi nerwów rdzeniowych (sulcus nervi
spinalis). W wyrostku poprzecznym kręgu szyjnego tylko listewka tylna
odpowiada zarodkowej części właściwego wyrostka, pozostałe elementy powstają
z za-wiązka żebra.

Krąg siódmy, tzw. wystający (vertebra prominens), posiada nieco odmienną

budowę, zbliżoną do budowy kręgów piersiowych.

Odcinek piersiowy kręgosłupa

Utworzony jest on przez dwanaście kręgów. Trzony tych kręgów zwiększają

się, poczynając od najbardziej dogłowowego ku obwodowi. Trzon pierwszego
kręgu ma wymiary poprzeczny i podłużny w przybliżeniu ró wne, nato miast
trzony kręgó w niżej leżących mają zwiększony wymiar poprzeczny. Kształt
trzonów odpowiednio do istniejącego tyłowygięcia kręgosłupa (kyphosis) jest
lekko klinowy i dlatego wysokość ich jest w części przedniej nieco mniejsza niż
w części tylnej (ryc. 23).

Począwszy od trzeciego kręgu piersiowego na lewej bocznej powierzchni

trzonów kręgowych wyżej leżących, a na przedniej powierzchni trzonów kręgów
niższych występuje wyraźne spłaszczenie spowodowane przez aortę i nazywane
wyciskiem aorto-wym (impressio aortica). Powierzchnie trzonów górne i dolne
są zupełnie płaskie. Dziewięć górnych kręgów piersiowych ma lekko wklęsłe,
położone bocznie po obu stronach trzonów powierzchnie stawowe, tworzące tzw.
dołki żebrowe (foveae costales) służące do połączeń z głowami żeber. Pierwszy
krąg posiada dołek żebrowy leżący poniżej górnej krawędzi trzonu i zwykle
sam tworzy połączenie z głową pierwszego

25

ż

ebra. Kręgi jedenasty i dwunasty, a niekiedy również dziesiąty, posiadają pojedyncze

dołki dla połączeń stawowych z głowami żeber.

Łuki kręgów mają wąskie, na przekroju okrągłe lub lekko owalne nasady, które

przechodzą w płaskie szerokie blaszki ustawione pionowo. Otwory kręgowe posiadają
kształt okrągły i w stosunku do odcinka szyjnego mają mniejszą średnicę.

Wyrostki stawowe ustawione są w płaszczyźnie zbliżonej do płaszczyzny czołowej.

Powierzchnie stawowe wyrostków są lekko łukowate, stanowiąc wycinek kuli lub
walca.

Wyrostki poprzeczne odchodzą od łuku kręgowego pomiędzy wyrostkami stawo-

wymi górnymi a dolnymi i skierowane są bocznie z lekkim odchyleniem do tyłu. Wy-
rostki poprzeczne w piersiowym odcinku kręgosłupa są mocne, zgrubiałe na końcach.
Na przednich powierzchniach wyrostków poprzecznych znajdują się pokryte chrząstką
dołki żebrowe (foveae costales transversariae). Dołki żebrowe służą do połączenia
wyrostków poprzecznych z guzkami żeber. Na wyrostkach poprzecznych kręgów jede-
nastego i dwunastego dołki żebrowe nie występują.

Wyrostki kolczyste od pierwszego do ósmego okręgu piersiowego stają się coraz

dłuższe, mają przekrój trójkątny i są silnie pochylone ku dołowi, dachówkowato za-
chodząc na siebie. Od dziewiątego kręgu do dwunastego wyrostki kolczyste są znów
krótsze, a ich przebieg staje się bardziej poziomy, upodabniając się do wyrostków od-
cinka lędźwiowego.

W odcinku piersiowym kręgi są ściśle połączone z żebrami za pomocą stawów że-

browo-kręgowych (articulationes costovertebrales). Każde żebro łączy się w dwóch
punktach z kręgami. Głowa żebra porusza się w dołkach żebrowych trzonu, a równo-
cześnie guzek żebra obraca się na powierzchni żebrowej wyrostków poprzecznych. Me-
chaniczne połączenie głowy żebra i guzka żebra z kręgiem stanowi jeden staw.

ś

ebra są częściowo zbudowane z kości, a częściowo z chrząstki. Są to sprężyste

listewki, które odchodząc od kręgosłupa, tworzą po połączeniu z mostkiem zamkniętą
przestrzeń klatki piersiowej. Klatka piersiowa ochrania znajdujące się w jej wnętrzu
narządy oddechowe i krążenia. U człowieka występuje dwanaście par żeber. Siedem
górnych par żeber łączy się z przodu z mostkiem — są to tzw. żebra prawdziwe (costae
verae). Pozostałe żebra to tzw. żebra rzekome (costae spuriae). śebra, ósme, dziewiąte
i dziesiąte łączą się swą przednią chrzestną częścią z położonym wyżej żebrem i tworzą
łuk żebrowy (arcus costarum), a jedenaste i dwunaste kończą się swobodnie pomiędzy
mięśniami brzucha i noszą nazwę żeber wolnych (costae fluctuantes).

Ś

cisłe połączenie kręgów w odcinku piersiowym z żebrami wpływa na wybitne

ograniczenie ruchomości tego odcinka. Budowa kręgów, a szczególnie płaskie po-

26

wierzchnie trzonów, ustawienie wyrostków stawowych w płaszczyźnie czołowej, da-
chówkowate ułożenie wyrostków kolczystych — to wszystko również ogranicza rucho-
mość tego odcinka.

Odcinek lędźwiowy kręgosłupa

Ma on u człowieka z reguły pięć kręgów. Mocno zbudowane trzony kręgów lędź-

wiowych mają płaskie powierzchnie górną i dolną, o kształcie nerkowatym lub owal-
nym (ryc. 24). Pierwsze cztery kręgi lędźwiowe mają równą przednią i tylną wysokość
trzonów. Trzon piątego kręgu jest w części przedniej znacznie wyższy i przybiera
kształt klina zwróconego ku tyłowi.

Wyrostki poprzeczne odchodzą od trzonu kręgu i podstawy łuku. To odmienne

umiejscowienie wyrostków poprzecznych w porównaniu z innymi odcinkami kręgosłu-
pa uzależnione jest od szczątkowych żeber lędźwiowych, które stanowią główną masę

opisywanych wyrostków. Wyrostki poprzeczne, nazywane niekiedy wyrostkami żebro-
wymi, wzrastają od pierwszego kręgu do trzeciego, a następnie znów ulegają zmniej-
szeniu. Wyrostki poprzeczne są najczęściej wąskie i płaskie oraz nieco odgięte ku ty-
łowi. Właściwy rozwojowo wyrostek poprzeczny tworzy w kręgach lędźwiowych mały
guzek zwany wyrostkiem dodatkowym (processus accessorius).

Łuki kręgów lędźwiowych są mocne, zwężone i okrągłe lub lekko owalne na prze-

kroju nasad, rozszerzają się ku tyłowi w płaskie, prawie pionowe blaszki. Otwory krę-
gowe dosyć duże, o kształcie trójkątnym lub owalnym są szersze w wymiarze czoło-
wym niż strzałkowym.

Wyrostki stawowe są ustawione pionowo, a płaszczyzna stawu międzykręgowego

przebiega w płaszczyźnie strzałkowej. Górne wyrostki mają powierzchnie stawowe
wklęsłe, skierowane ku tyłowi i przyśrodkowo. Dolne wyrostki posiadają powierzchnie
lekko wypukłe, zwrócone do przodu i boku. Wyrostki stawowe górne obejmują od
zewnątrz dolne wyrostki kręgu wyżej leżącego. Budowa wyrostków stawowych ogra-
nicza możliwości ruchów obrotowych poszczególnych kręgów, natomiast pozwala na
znaczne ruchy w płaszczyźnie strzałkowej. Ruchy obrotowe, które obserwuje się
w przejściowym odcinku piersiowo-Iędźwiowym, związane są ze specyficzną budową
wyrostków stawowych kręgów piersiowych, jedenastego i dwunastego oraz pierwszego
lędźwiowego. W tych trzech kręgach wyrostki stawowe stopniowo zmieniają swą
płaszczyznę przechodząc z ustawienia czołowego, typowego dla odcinka piersiowego,
w ustawienie strzałkowe, charakterystyczne dla odcinka lędźwiowego.

Wyrostki kolczyste odchodzą od łuku wprost do tyłu i mają kształt płytek pio-

27

nowych, lekko wygiętych w dół. W tylnej części wyrostki kolczyste wykazują zgrubie-
nie.

Piąty kręg lędźwiowy często posiada szereg cech przejściowych. Typowy, omówio-

ny już powyżej, klinowy kształt trzonu różni go od pozostałych kręgów lędźwiowych.
Wyrostki poprzeczne tego kręgu są krótkie, silne, szerokie u podstawy, skierowane
w stronę boczno-tylną i niekiedy lekko ku górze. W tym kręgu dość często obserwu-
jemy niespojenie łuku (spina bifida).

Kość krzyżowa (os sacrum)

Powstaje ona ze zrośnięcia się ze sobą pięciu kręgów krzyżowych. Całkowite

zrośnięcie się tych kręgów występuje dopiero u ludzi dorosłych między 20 a 25 ro-
kiem życia. Kość ta ma w całości kształt klina, którego górna część nazywa się podsta-
wą (basis), a dolna wierzchołkiem (apex ossis sacri). Kość krzyżowa wraz z dwiema
kośćmi miednicznymi tworzy pierścień kostny zwany miednicą. Najmocniej zbudowa-
ne są trzy pierwsze kręgi krzyżowe, które przenoszą główne obciążenie kręgosłupa
na kości miedniczne, a następnie poprzez stawy biodrowe na kończyny dolne. Kość
krzyżowa widziana z boku wykazuje znaczne tyłowygięcie (kyphosis sacralis). Przy
pionowej postawie kość krzyżowa widziana z boku jest pochylona od góry i przodu
ku tyłowi i w dół. Kąt utworzony między lędźwiowym odcinkiem kręgosłupa a kością

krzyżową waha się w granicach 130 — 170°. Wierzchołek tego kąta znajduje się na

kość krzyżowa jest położona bardziej poziomo niż u mężczyzn. Powierzchnia ucho-
wata żeńskiej kości krzyżowej jest krótsza i znajduje się na bocznych częściach tylko
dwóch pierwszych kręgów krzyżowych.

Kość

krzyżowa

w

rozwoju

rodowym

jest

wykładnikiem

stanu

anatomicznego i czynnościowego kończyn dolnych. U większości ssaków
czworonożnych występuje tzw. długi typ kości krzyżowej w odróżnieniu od typu
szerokiego, występującego u człowieka (Poplewski). Przyczyną tego zróżnicowania
kości krzyżowej u ludzi jest nośna i podporowa rola kończyn dolnych.

Połączenia kręgów

Istotne znaczenie dla wyjaśnienia patomechaniki bocznych skrzywień kręgosłupa

posiada znajomość budowy anatomicznej więzadłowych połączeń pomiędzy kręgami,
połączeń kręgów z żebrami i połączeń kości krzyżowej z kośćmi miednicznymi.

Połączenia trzonów kręgowych

Kręgi łączą się ze sobą za pośrednictwem krążków międzykręgowych (disci inter-

vertebrales). Krążki międzykręgowe są zbudowane z płaskich, ułożonych różnokie-
runkowo płytek chrząstki włóknistej, wypełniających przestrzeń między zwróconymi
ku sobie powierzchniami trzonów. Połączenie krążków z trzonami następuje za po-
mocą cienkiej warstwy chrząstki szklistej. Średnica krążków międzykręgowych jest
nieco większa od powierzchni trzonów i w związku z tym uwypuklają się one poza ich
obrys. Wysokość krążków jest różna i wzrasta od odcinka dogłowowego ku obwodowi.
Wysokość wszystkich krążków międzykręgowych równa się ok.

]

/4 długości kręgosłu-

pa. W zależności od istniejących przodo- lub tyłowygięć kręgosłupa wysokość krążków

jest wyższa lub niższa w części przedniej w porównaniu do tylnej części tych samych

bliżej tylnej części trzonu. W obrębie jądra miażdżystego panuje duże ciśnienie, które
ujawnia się po miejscowym nacięciu pierścienia włóknistego gwałtownym wypłynię-
ciem półpłynnej jego zawartości. Wewnętrzne ciśnienie jąder miażdżystych powoduje
stałe sprężenie kolumny trzonowo-krążkowej (ryc. 26).

Pierścień włóknisty silnie łączy powierzchnie sąsiadujących trzonów kręgowych,

a tym samym utrudnia ruchy poszczególnych kręgów. Jądro miażdżyste jest natomiast
kulistym i sprężystym przegubem, który sprawia, że trzon kręgowy leżący powyżej
znajduje się stale w równowadze chwiejnej. Jądro miażdżyste ma możliwość drobnych
przesunięć i przy ruchach kręgosłupa przesuwa się zawsze w stronę wypukłości powsta-
łego skrzywienia (ryc. 27).

Wszystkie trzony kręgowe połączone są między sobą przez dwa długie więzadła:

więzadło podłużne przednie (ligamentum longitudinale anterius) i więzadło podłużne
tylne (ligamentum longitudinale posterius).

Więzadło podłużne przednie biegnie na przedniej powierzchni trzonów kręgowych.

Więzadło to rozpoczyna się na guzku gardłowym części podstawnej kości potylicznej,
a kończy się na przedniej powierzchni kości krzyżowej. W przebiegu swym od góry

30

ku dołowi więzadło ulega rozszerzeniu, przechodząc stopniowo z przednich również na
boczne powierzchnie trzonów, przykrywając częściowo więzadła głów żeber (ryc. 28).
Więzadło podłużne przednie od odcinka dogłowowego ku kości krzyżowej ulega wy-
raźnemu zgrubieniu z tym, że w odcinku lędźwiowym jest ono wzmocnione przez
włókna ścięgniste przyczepów przepony. W odcinku lędźwiowym więzadło podłużne
przednie osiąga grubość 2 mm. W skład więzadła wchodzi kilka warstw włókien różnej
długości, jedne z nich łączą tylko dwa sąsiednie kręgi, a inne przebiegają przez cztery
do pięciu kręgów. Więzadło podłużne przednie jest szczególnie mocno powiązane z
pierścieniem włóknistym krążków międzykręgowych.

Więzadło podłużne tylne przebiega we wnętrzu kanału kręgowego i leży na tyl-

nych powierzchniach trzonów. Więzadło to rozpoczyna się na stoku kości potylicznej
i przednim brzegu otworu potylicznego wielkiego, a kończy w górnej części kanału
krzyżowego (ryc. 29). Więzadło podłużne tylne rozszerza się na wysokości krążków
międzykręgowych i ściśle się z nimi wiąże, a zwęża na trzonach, gdzie wnikają pod
nie sploty naczyniowe (rozdz. 1).

Więzadło tylne podobnie jak przednie składa się z włókien o różnej długości.

Połączenia łuków i wyrostków kręgów

Wyrostki stawowe poszczególnych kręgów tworzą stawy międzykręgowe, natomiast

łuki oraz wyrostki poprzeczne i kolczyste są połączone tylko więzadłami.

Wyrostki stawowe górne i dolne stykając się swymi chrzestnymi powierzchniami

tworzą stawy międzykręgowe (articulationes intervertebrales). Torebki tych stawów są
cienkie i przyczepiają się do krawędzi powierzchni stawowych wyrostków. W odcinku
szyjnym kręgosłupa w związku z jego dużą ruchomością torebki stawowe są luźne
i dłuższe niż w odcinkach piersiowym i lędźwiowym.

Łuki kręgowe połączone są przez więzadła żółte (Ugamenta flava). Więzadła te gru-

bości ok. 2 mm łączą zwrócone ku sobie brzegi łuków kręgowych (ryc. 30). Przebie-
gają one bezpośrednio ku tyłowi od torebek stawów międzykręgowych, stanowiąc ich
dodatkowe wzmocnienie. Więzadła te mają zabarwienie żółte i składają się z piono-
wych włókien. Więzadła żółte tworzą dwie warstwy, przednią i tylną, rozdzielone
bardzo wąską szczeliną.

31

Wyrostki poprzeczne kręgów połączone są ze sobą przez więzadła międzypoprzecz-

ne — ligamenta intertransversaria (ryc. 31). Więzadła te, zbudowane z tkanki łącznej
włóknistej, najmocniejsze są w odcinku piersiowym, a najsłabsze w odcinku szyjnym.

Wyrostki kolczyste połączone są przez więzadła międzykolcowe (ligamenta interspi-

nalia) oraz przez więzadło nadkolcowe (ligamentum supraspinale), a w odcinku szyj-
nym przez więzadło karkowe (ligamentum nuchae).

Więzadła międzykolcowe łączą w postaci płaskich pasm zwrócone ku sobie brzegi

wyrostków kolczystych. Włókna tych więzadeł przebiegają skośnie od góry i przodu
ku dołowi i do tyłu. Więzadła międzykolcowe w odcinku szyjnym łączą się z w.ę-
zadłem karkowym, a w pozostałych odcinkach z więzadłem nadkolcowym (ryc. 32).

Więzadło karkowe rozpięte jest pomiędzy kością potyliczną, guzkiem tylnym kręgu

szczytowego i wierzchołkami wyrostków kolczystych pozostałych kręgów szyjnych.

Więzadło nadkolcowe przebiega wzdłuż kręgosłupa od siódmego kręgu szyjnego

do środkowego grzebienia kości krzyżowej, przyczepiając się do końców wyrostków
kolczystych. Włókna więzadła mają różną długość i przebiegają między dwoma są-
siednimi wyrostkami lub łączą trzy, a nawet cztery wyrostki kolczyste. Więzadło nad-
kolcowe stanowi mocne pasmo łącznotkankowe, które napina się podczas zginania
kręgosłupa i ogranicza zakres tego ruchu.

Połączenia kręgów z żebrami

ś

ebra połączone są z kręgosłupem stawami żebrowo-kręgowymi (articulationes

costovertebrales). śebro łączy się z trzonami kręgowymi głową żebra umieszczoną
w dołku żebrowym. Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą lub szklistą.
Głowa żebra połączona jest z trzonami kręgowymi przez dwa więzadła: więzadło

głowy żebra promieniste (ligamentum capitis costae radiatum), które wachlarzowato
biegnie na przedniej powierzchni torebki stawowej i łączy głowę żebra z boczną po-
wierzchnią trzonów kręgowych i krążka międzykręgowego, więzadło głowy żebra śród-
stawowe (ligamentum capitis costae intraarticulare) przebiegające śródstawowo od
grzebienia głowy do krążka międzykręgowego i dzielące staw na komorę górną i dolną
(ryc. 33). śebra pierwsze, jedenaste i dwunaste nie posiadają tego więzadła.

Stawy żebrowo-poprzeczne występują w żebrach od pierwszego do dziesiątego.

'Letora. jedenaste i dwunaste, tzw. wolne, połączone są z wyrostkami kręgów tylko wię-
zadłami. Powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą i otoczone torebką sta-
wową. Stawy te wzmacniają następujące więzadła: więzadło żebrowo-poprzeczne

32

górne (ligamentum costotransversarium superius), więzadło żebrowo-poprzeczne boczne
{ligamentum costotransversarium laterale), więzadło szyjki żebra (ligamentum colli co-
siae) przebiegające od tylnej powierzchni szyjki żebra do przedniej powierzchni wyrost-
ka poprzecznego, więzadło guzka żebra (ligamentum tuberculi costae) łączące wierz-
chołek wyrostka poprzecznego z powierzchnią tylną guzka żebra.

Połączenie kręgosłupa z kością krzyżową

Pomiędzy piątym kręgiem lędźwiowym a kością krzyżową istnieje krążek między-

kręgowy. Ponadto piąty krąg lędźwiowy połączony jest z kością krzyżową przez wię-
zadła: podłużne przednie i tylne, więzadło żółte i więzadła między- i nadkolcowe.

Połączenia kości krzyżowej z kośćmi biodrowymi

Połączenie kości krzyżowej z symetrycznymi kośćmi biodrowymi następuje stawami

krzyżowo-biodrowymi. Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) utworzony
jest przez powierzchnie uchowate kości krzyżowej i biodrowej. Powierzchnie stawowe
pokryte sa najczęściej chrząstką włóknistą, a szpara stawowa jest wąska. Torebka sta-

wowa krótka, silnie napięta. Jest to typowy staw półścisły wykazujący bardzo ograni-
czoną ruchomość. Staw krzyżowo-biodrowy wzmocniony jest przez następujące wię-
zadła:

więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligamenta sacroiliaca ventralia), łączące

licznymi pasmami przednią powierzchnię kości krzyżowej z powierzchnią uchowatą
kości biodrowej;

więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligamenta sacroiliaca dorsalia), które dzie-

lą się na krótkie i długie;

więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligamenta sacroiliaca interossea), wy-

pełniające przestrzeń między guzowatością krzyżową a biodrową;

więzadła lędźwiowo-biodrowe (ligamenta iliolumbalia), które w postaci mocnych

pasm łączą wyrostki żebrowe czwartego i piątego kręgów lędźwiowych z tylną częś-

33

cią grzebienia biodrowego oraz z powierzchnią wewnętrzną talerza kości
biodrowej i powierzchnią przednią podstawy kości krzyżowej (ryc. 34).

Kość krzyżowa połączona jest ponadto z kością kulszową przez więzadło krzyżo-wo-

guzowe (ligamentum sacrotuberale) i więzadło krzyżowo-kolcowe (ligamentum
sacrospinale).

Mechanika kręgosłupa

Jak wynika z nazwy, kręgosłup może być porównywany do słupa utworzonego

z kręgów (ryc. 35). W odcinku przedkrzyżowym kręgi stanowią oddzielne elementy
kostne, silnie ze sobą zespolone za pomocą włóknisto-chrzęstnych krążków międzykrę-
gowych oraz stawów międzykręgowych i więzadeł. Znajdujące się wewnątrz krążków
międzykręgowych jądra miażdżyste pozostają w stanie wewnętrznego naprężenia, któ-
re po przecięciu więzadeł przejawia się wydłużeniem kręgosłupa o długość ok. 3,7 cm
(Ruee, Pusch).

Zakres wychyleń trzonów połączonych krążkiem międzykręgowym jest wprost pro-

porcjonalny do kwadratu wysokości krążka i odwrotnie proporcjonalny do kwadratu
powierzchni poprzecznego przekroju trzonu (Durchmesser).

Krążki międzykręgowe w odcinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym mają znacz-

ne różnice wysokości, które można przedstawić następującym stosunkiem liczbowym:
20,7 : 34,9 : 42,85. Wysokość krążków jest zmienna i zależna od wielu czynników. Za-
sadniczym elementem warunkującym wysokość krążka międzykręgowego jest jądro
miażdżyste, którego objętość zależy od stopnia zawartości wody. W dzieciństwie i wie-
ku młodym zawartość wody jest duża. W okresie 25—30 lat życia zawartość wody
w jądrze miażdżystym zaczyna się stopniowo zmniejszać i obniża się tym samym wyso-
kość krążka międzykręgowego. Wraz z wiekiem zmniejsza się również rozciągliwość
krążka międzykręgowego (Galante, Hirsch).

Powierzchnie poprzecznych przekrojów kręgów w odcinkach szyjnym, piersiowym

i lędźwiowym mają następujący stosunek liczbowy: 225 : 640 : 784 (Weber).

Dysponując tymi wskaźnikami można na podstawie podanej powyżej zasady teore-

tycznie obliczyć zakres ruchomości poszczególnych trzonów kręgowych w stosunku do
siebie w odcinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym. Obliczenia są jednak tylko
teoretyczne i dotyczą wyłącznie kolumny trzonowo-krążkowej, gdyż ruchomość kręgo-
słupa odbywa się przy stałym i trwałym połączeniu kolumny trzonów i krążków mię-
dzykręgowych z kolumną łuków i wyrostków.

W odcinku szyjnym kręgosłupa wysokość krążka międzykręgowego jest dosyć duża

przy stosunkowo niewielkiej powierzchni poprzecznego przekroju trzonu. Zgodnie z za-
sadą Durchmessera występuje więc możliwość znacznych wychyleń bocznych poszcze-
gólnych kręgów w stosunku do siebie. Zakres tych wychyleń zwiększa jeszcze wypukło--
wklęsłe ukształtowanie powierzchni trzonów kręgowych. Płaszczyzna stawów między-
kręgowych tego odcinka przebiega od góry ku dołowi i od przodu ku tyłowi pod ką-
tem ok. 45°. Połączenie powierzchni obu stawów między kręgowych tworzy więc wyci-
nek koła, którego środek znajduje się na trzonie kręgowym nieco ku przodowi od jądra
miażdżystego. Taki przestrzenny układ płaszczyzny stawów międzykręgowych z rów-
noczesnym korzystnym dla zakresu ruchów stosunkiem wysokości krążka międzykrę-
gowego do wielkości przekroju trzonu zapewnia w tym odcinku dużą ruchomość
w płaszczyźnie strzałkowej, czołowej oraz poziomej (ruchy obrotowe). W odcinku szyj-
nym kręgosłupa kręgi posiadają dużą średnicę otworów kręgowych, co umożliwia
znaczny zakres ruchów przy zachowanym bezpieczeństwie przebiegającego przez te
otwory rdzenia kręgowego (Poplewski).

W piersiowym odcinku kręgosłupa stosunek wysokości krążka międzykręgowego do

powierzchni poprzecznego przekroju trzonu jest niekorzystny, górne i dolne powierzch-
nie trzonów są płaskie i w związku z tym wzajemna ruchomość poszczególnych trzo-
nów jest znacznie ograniczona. Wyrostki stawowe w tym odcinku kręgosłupa ustawione
są prawie ściśle w płaszczyźnie czołowej, co rygluje możliwość większych przemieszczeń
obrotowych. W odcinku piersiowym mogą więc praktycznie występować ruchy tylko
w płaszczyźnie strzałkowej. Ruchy w płaszczyźnie czołowej i ruchy obrotowe są
blokowane przez układ wyrostków stawowych. W związku z ograniczoną ruchomością
piersiowego odcinka kręgosłupa średnica otworów kręgowych jest mniejsza niż w od-
cinku szyjnym.

W lędźwiowym odcinku kręgosłupa stosunek wysokości krążka międzykręgowego

do powierzchni poprzecznego przekroju trzonu jest bardziej korzystny dla zakresu ru-
chów niż w odcinku piersiowym. Powierzchnie stawów międzykręgowych są ustawione
w płaszczyźnie strzałkowej. Całość mechaniczna tego układu zapewnia znaczny zakres
ruchów zginania i wyprostu przy ograniczeniu ruchów obrotowych oraz ruchów
w płaszczyźnie czołowej.

35

W przejściowym odcinku piersiowo-lędźwiowym układ wyrostków stawowych

zmienia się stopniowo z ustawienia czołowego w strzałkowe i podobnie jak w odcinku
szyjnym płaszczyzna obu stawów międzykręgowych stanowi wycinek koła lub nawet
kuli. Mechanicznie korzystny układ zapewnia w odcinku piersiowo-lędźwiowym duży
zakres ruchów w płaszczyznach strzałkowej, czołowej i poziomej (ruchy obrotowe).

Ruchy zginania i prostowania, występujące w płaszczyźnie strzałkowej, zależne są

głównie od stosunku wysokości krążka międzykręgowego do powierzchni poprzecznego
przekroju trzonu.

Ruchy w płaszczyźnie czołowej również zależne są od krążka międzykręgowego

i powierzchni przekroju trzonu, ponadto od płaszczyzny stawów międzykręgowych.

Ruchy obrotowe zależą głównie od płaszczyzny stawów międzykręgowych. Płasz-

czyzna stanów międzykręgowych, stanowiąca wycinek koła lub kuli, umożliwia duży
zakres ruchów.

Kierunek ruchów zależy więc od ukształtowania powierzchni stawowych, ale zakres

ograniczony jest przez torebki stawowe i więzadła.

Zakres zginania ograniczają więzadła żółte, więzadła międzykolcowe i nadkolcowe,

więzadła międzypoprzeczne oraz tylna część pierścienia włóknistego.

Zakres prostowania ograniczają: więzadło podłużne przednie, przednia część pier-

ś

cienia włóknistego, zaryglowanie wyrostków stawowych oraz ewentualne zaryglowa-

nie łuków i wyrostków kolczystych.

Wychylenia boczne ograniczają boczne części pierścieni włóknistych, więzadło po-

dłużne przednie i tylne, więzadło żółte (po stronie wypukłej), torebki stawowe, więzadła
międzypoprzeczne (po stronie wypukłej), a w odcinku piersiowym żebra.

Zakres ruchów obrotowych ogranicza pierścień włóknisty i napięcie torebek sta-

wów międzykręgowych.

Zakres ruchów we wszystkich płaszczyznach ograniczają mięśnie.
Ruchy kręgosłupa są zmienne i w dużej mierze zależą od wieku człowieka oraz od

36

jego sprawności fizycznej. Przeżyciowo ruchy kręgosłupa są na ogół złożone i odby-
wają się równocześnie we wszystkich płaszczyznach.

Zakres ruchów zależny jest również od krzywizn fizjologicznych i zwiększa się

w odcinkach kręgosłupa ustawionych w przodowygięciu (Fick).

Wielkość poszczególnych krzywizn kręgosłupa i ich ukształtowanie są zmienne,

zależne od płci, wieku, rasy itp. (ryc. 36). W sposób najprostszy krzywizny można po
równywać do wycinków koła, ale popełnia się wtedy duży błąd. Wielkość krzywizny
jest wzajemnie uwarunkowana. Krzywizny strzałkowe trzonów kręgowych i wyrost-
ków kolczystych mają różny kształt, co wiąże się z różną długością wyrostków kolczy-
stych w poszczególnych odcinkach kręgosłupa. Istnieje jednak między krzywiznami
linii trzonów kręgowych i wyrostków kolczystych ścisła współzależność (Fick).

Bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia mechaniki ma wytrzymałość kręgosłupa

na ściskanie osiowe. Wytrzymałość zależy od wielkości i kształtu kręgosłupa w prze-
kroju poziomym oraz od układu jego krzywizn.

W przekroju poziomym trzon kręgowy wraz z łukiem i wyrostkami poprzecznymi

przypomina literę T. Jest to układ znany w technice, gdzie przez prostopadłe połącze-
nie elementów uzyskuje się wzrost ich wytrzymałości (ryc. 37). Usunięcie grzebienia
wyrostków kolczystych powoduje sześciokrotne zmniejszenie wytrzymałości belki krę-
gosłupowej (Zschakke).

Krzywizny strzałkowe kręgosłupa przyczyniają się również do zwiększenia jego wy-

trzymałości. Wytrzymałość esowato powyginanej belki w porównaniu z belką prostą
ustala się według wzoru:

Stąd wniosek, że dzięki krzywiznom strzałkowym wytrzymałość kręgosłupa wzrasta

siedemnastokrotnie. Przeciętna wytrzymałość kręgosłupa dorosłego człowieka, a tym
samym jego siła nośna, jest bliska 350 kg (Maclister).

Wytrzymałość na obciążenie osiowe zmienia się w zależności od odcinka kręgo-

słupa. Najmniejszą wytrzymałość posiada odcinek szyjny (ok. 113 kg), większą odcinek
piersiowy (ok. 210 kg), a największą lędźwiowy (ok. 400 kg) — Fessler.

Przeciętne obciążenia w pozycji wyprostnej ciała poszczególnych odcinków kręgo-

słupa są znacznie niższe od ich wytrzymałości i wynoszą: w odcinku szyjnym ok. 50 kg,
w odcinku piersiowym ok. 75 kg, a w odcinku lędźwiowym ok. 125 kg (Maisonable).

Przy obciążeniu osiowym kręgosłupa najpierw ulegają odkształceniom krążki mię-

dzykręgowe. Odkształcenie pojedynczego krążka jest niewielkie i polega na zmniejsze-
niu jego wysokości przy równoczesnym uwypukleniu pierścienia włóknistego. Odkształ-
cenie to związane jest ze zmianą kształtu półpłynnego jądra miażdżystego, znajdują-
cego się wewnątrz krążka międzykręgowego (ryc. 38).

W odcinku piersiowym dorosłego mężczyzny wytrzymałość na osiowe obciążanie

krążka wynosi ok. 200 kg, przy większych obciążeniach pierścień włóknisty może ulec
rozerwaniu, a jądro miażdżyste wypływa.

Odkształcenia krążka przy zgniataniu osiowym są nieduże i wynoszą maksymalnie

1—2 mm. Przy próbie rozciągania zmiana wysokości krążka jest większa i przy sile
rzędu 45—50 kg wynosi 4—5 mm (ryc. 39). Przy mimoosiowym jednostronnym roz-
ciąganiu krążka międzykręgowego odkształcenia wynoszą 6—8 mm przy sile równej
45—50 kg. Powyższe badania pozwalają wnioskować, że przy bocznych skłonach krę-

37

gosłupa jądro miażdżyste przemieszcza się w kierunku strony wypukłej raczej na sku-
tek ssącego działania krążka po stronie rozciąganej niż ucisku po stronie wklęsłej (Tyl-
man, Ramotowski).

Wytrzymałość na osiowe obciążanie poszczególnych kręgów jest znacznie wyższa i

dla odcinka piersiowego wynosi ok. 800 kg, a dla odcinka lędźwiowego 900 kg (Tyl man,
Ramotowski).

Wytrzymałość łuków kręgowych i wyrostków poprzecznych była badana przy za-

stosowaniu sił rwących. Wytrzymałość na zrywanie wykazuje znaczne różnice w od-

cinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym. Siły potrzebne do złamania łuku w krę
gach piersiowych wynoszą 80—100 kg, a w odcinku lędźwiowym 120—150 kg. Siły
łamiące wyrostki poprzeczne są rzędu 10—15 kg.

Wytrzymałość łuków kręgowych oraz wyrostków zależy w dużej mierze od wytrzy-

małości więzadeł.

Wytrzymałość więzadeł jest duża i tak najmocniejsze z więzadeł kręgosłupa — wię-

zadło podłużne przednie posiada średnie wytrzymałości na zrywanie 2.12 kg/mm-
przekroju. Więzadło podłużne tylne jest słabsze i jego wytrzymałość wynosi 1,98 kg/mm

1

'

przekroju. Więzadła osób młodych (do 20 roku życia) wykazują w porównaniu z wię-
zadłami osób starszych (po 50 roku życia) o ok. 30% większą wytrzymałość (Tkaczuk).
Kręgosłup posiada trzy zasadnicze zadania: podporowe, ruchowe oraz ochronę
rdzenia kręgowego. Podporowa rola kręgosłupa i charakterystyka wytrzymałościowa
zostały omówione powyżej. Omówiono również zakres ruchów kręgosłupa. Ochrona
rdzenia kręgowego związana jest z budową anatomiczną kręgosłupa. Części kostne
i krążki międzykręgowe szczelnie otaczają kanał kręgowy, w którym umiejscowiony
jest rdzeń. Wytłumienie wstrząsów urazowych odbywa się w kręgosłupie dzięki nie-

38

wielkim zmianom wielkości krzywizn i wysokości krążków między kręgowych z zawar-
tym w ich wnętrzu półpłynnym, a nieściśliwym jądrem miażdżystym.

Fizjologiczny kształt kręgosłupa nie ulega zmianie tylko wtedy, gdy krążki między-

kręgowe i więzadła kręgosłupa, czyli cały bierny aparat równowagi oraz czynny aparat
równowagi utworzony przez mięśnie grzbietu, są w stanie symetrycznego napięcia. Po-
między stanem czynnego napięcia mięśni grzbietu a kształtem kręgosłupa istnieje pro-
sta zależność. Jeżeli zmienia się stan napięcia mięśni, ulega zmianie kształt kręgosłupa
i odwrotnie, każda zmiana kształtu kręgosłupa pociąga za sobą zmianę napięcia w apa-
racie równowagi biernej i czynnej (Wejsflog).

Mięśnie głębokie grzbietu

W czynnym aparacie równowagi kręgosłupa zasadniczą rolę odgrywają głębokie

mięśnie grzbietu. Mięśnie te przebiegają po obu stronach wyrostków kolczystych i oto-
czone są powięzią piersiowo-lędźwiową (fascia thoracolumbalis), która wraz z kręgo-
słupem tworzy rodzaj kanału kostno-włóknistego. Powięź piersiowo-lędźwiową ma
dwie blaszki: tylną zwaną powierzchowną, która leży pod mięśniami powierzchownymi
grzbietu (mm. czworobocznym, równoległobocznym i najszerszym grzbietu), i przed-
nią zwaną głęboką, która rozpięta jest od 12 żebra do grzebienia biodrowego.

Mięśnie głębokie grzbietu w całości noszą nazwę prostownika grzbietu (erector

spinae). U człowieka pierwotny odcinkowy układ włókien mięśniowych zachowany jest
w najgłębszych warstwach, natomiast w warstwach bardziej powierzchownych pasma
mięśniowe stają się dłuższe i w przebiegu swym obejmują większą liczbę kręgów.

Ze względu na przebieg i końcowe przyczepy włókien mięśniowych wyróżnia się

następujące układy: poprzeczno-kolcowy, międzykolcowy i międzypoprzeczny. Układ
poprzeczno-kolcowy i międzykolcowy tworzą tzw. pasmo przyśrodkowe. Pasmo bocz-
ne utworzone jest przez mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) oraz mię-
sień prostownik grzbietu (m. erector spinae). Mięsień prostownik grzbietu dzieli się na
mięsień biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis) i mięsień najdłuższy (m. longissimus).

Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu

Mięsień prostownik grzbietu rozpoczyna się na grzebieniu biodrowym, więzadłach

krzyżowo-biodrowych tylnych, na tylnej powierzchni kości krzyżowej oraz wyrostkach
kolczystych kręgów lędźwiowych i 2—3 kręgów piersiowych dolnych. Mięsień ten prze-
biegając ku górze dzieli się na dwa pasma: m. biodrowo-żebrowy i m. najdłuższy.

Mięsień biodrowo-żebrowy dzieli się na część lędźwiową, grzbietową i szyjną. Część

lędźwiowa przyczepia się do kątów dolnych żeber od 9 do 6. Część grzbietowa prze-
biega bardziej przyśrodkowo od części lędźwiowej i rozpoczyna się od kątów 12—7 że-
bra tzw. wiązkami początkowymi, a kończy na kątach 5 lub 6 górnych żeber. Część
szyjna rozpoczyna się obwodowo wiązkami początkowymi na kątach żeber od 6 do 3
lub nawet od 7 do 2, a dogłowowo przyczepia się do guzków tylnych wyrostków po-
przecznych od 6 do 3 kręgów szyjnych.

Mięsień najdłuższy również zaczyna się obwodowo wspólną masą mięśnia pro-

stownika grzbietu, przebiega bardziej przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-żebrowego
i dzieli się na dwa pasma: przyśrodkowe i boczne. Podział ten związany jest z różnym
umiejscowieniem przyczepów tych pasm. W swym wymiarze długim dzieli się on na
części: lędźwiową, grzbietową, szyjną i głowową, które częściowo zachodzą na siebie.

Część lędźwiowa rozpoczyna się obwodowo we wspólnej masie mięśnia prostowni-

ka grzbietu, a kończy pasmem bocznym na wyrostkach poprzecznych i pasmem przy-
ś

rodkowym na wyrostkach dodatkowych kręgów lędźwiowych.

39

Część grzbietowa mięśnia najdłuższego rozpoczyna się od powierzchownej masy

m. prostownika grzbietu na wyrostkach kolczystych górnych kręgów krzyżowych, krę-
gów lędźwiowych i dolnych piersiowych, kończy pasmem bocznym na kątach żeber od
12 do 2, a pasmem przyśrodkowym na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów
piersiowych.

Część szyjna przebiega przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-żebrowego, a bocznie

od części głowowej mięśnia najdłuższego. Część szyjna mięśnia najdłuższego rozpo-

czyna się na wyrostkach poprzecznych górnych 4—6 kręgów piersiowych i kończy nx
guzkach tylnych wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych od 5 do 2.

Część głowowa mięśnia najdłuższego rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych

górnych kręgów piersiowych od 3 do 1 i dolnych kręgów szyjnych od 7 do 3, a koń-
czyn na wyrostku sutkowatym kości skroniowej.

W skład pasma bocznego mięśni głębokich grzbietu wchodzą również mięśnie

40

międzypoprzeczne (mm. intertransversarii). Mięśnie międzypoprzeczne łączą dwa są-
siednie wyrostki poprzeczne. Mięśnie te występują w odcinku szyjnym i lędźwiowym
w układzie podwójnym: przednim i tylnym lub bocznym i przyśrodkowym.

W kręgach szyjnych mięśnie międzypoprzeczne przednie łączą guzki przednie wy-

rostków poprzecznych sąsiednich kręgów, a mięśnie międzypoprzeczne guzki tylne
tych samych wyrostków.

W kręgach lędźwiowych mięśnie międzypoprzeczne boczne łączą sąsiednie wy-

rostki poprzeczne, a mięśnie międzypoprzeczne przyśrodkowe łączą wyrostki dodatko-
we z wyrostkami sutkowatymi.

Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu

W skład tego pasma wchodzą mięsień kolcowy, mięśnie poprzecznokolcowe, mię-

ś

nie międzykolcowe i dźwigacze żeber.

Mięsień kolcowy (m. spinalis) jest bardzo cienki i przylega bezpośrednio do wyrost-

ków kolczystych. Mięsień ten biegnie od wyrostków kolczystych kręgów niżej położo-
nych do wyrostków kolczystych kręgów wyżej położonych. Początkowy przyczep tego
mięśnia łączy się z mięśniem najdłuższym, a przyczep końcowy z mięśniem półkol-
cowym i wielodzietnym.

Mięsień ten dzieli się na trzy części: mięsień kolcowy grzbietu, szyi i głowy.
Mięsień kolcowy grzbietu rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych krę-

gów lędźwiowych od 3 do 1 oraz na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 12
do 10, a kończy na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 8 do 2.

Mięsień kolcowy szyi rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych kręgów od 2 do 1

w odcinku piersiowym i od 7 oraz 6 w odcinku szyjnym, a kończy na wyrostkach koi-
czystych kręgów szyjnych od 4 do 2.

Mięsień kolcowy głowy rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych krę-

gów piersiowych i dolnych szyjnych, a kończy na kości potylicznej w okolicy guzo-
watości potylicznej zewnętrznej.

Mięśnie poprzeczno-kolcowe tworzą pasmo ciągnące się od miednicy do czaszki.

Włókna tych mięśni biegną od wyrostków poprzecznych do wyrostków kolczystych.
W masie tych mięśni wyróżnia się trzy warstwy: warstwa powierzchowna utworzona
przez mięsień półkolcowy, warstwa środkowa utworzona przez mięsień wielodzielny
i warstwa głęboka, którą tworzą mięśnie skręcające.

Mięsień półkolcowy (m. semispinalis) — jego włókna przebiegają przez odcinki 6,

7 kręgów i w związku z tym mają przebieg stromy. Mięsień ten dzieli się na część
grzbietowo-szyjną oraz głowową.

Część grzbietowo-szyjna rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych 5—6 kręgów

piersiowych oraz od 7 do 2 kręgu szyjnego.

Część głowowa rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych od 6 do 1 kręgu pier-

siowego oraz na wyrostkach poprzecznych i stawowych od 7 do 4 kręgu szyjnego,
a kończy się na łusce kości potylicznej.

Mięsień wielodzielny (m. multifidus) biegnie od kości krzyżowej do kręgu obroto-

wego, pokryty jest on przez mięsień półkolcowy. Włókna mięśnia wielodzietnego mają
przebieg mniej stromy, gdyż mijają tylko 2—4 kręgi. Mięsień ten jest najsilniej rozwi-
nięty w części lędźwiowej. Rozpoczyna się on na tylnej powierzchni kości krzyżowej,
więzadłach krzyżowo-biodrowych tylnych, grzebieniu biodrowym, powięzi lędźwiowo--
grzbietowej oraz na wyrostkach suteczkowatych kręgów lędźwiowych, wyrostkach po-
przecznych wszystkich kręgów piersiowych i wyrostkach stawowych 7—5 kręgu szyj-
nego. Koniec mięśnia znajduje się na wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych,
piersiowych i kręgach szyjnych od 7 do 2.

Mięśnie skręcające kręgosłup (mm. rotatores) są najgłębiej położoną warstwą ukła-

41

du poprzeczno-kolcowego i w układzie tym posiadają najmniej stromy przebieg wią-
zek mięśniowych. Rozpoczynają się one na wyrostkach poprzecznych Jub ich odpo-
wiednikach i kończą na wyrostkach kolczystych kręgów wyżej leżących lub też mijają
jeden krąg.

Mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales) należą do mięśni pasma przyśrodkowe-

go i występują w odcinku szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa. Mięśnie te łączą ze sobą
wierzchołki wyrostków kolczystych sąsiadujących kręgów. W odcinku szyjnym przebie-
gają one parzyście, łącząc guzki rozszczepionych wyrostków kolczystych.

Mięśnie dźwigacze żeber (mm. levatores costarum) położone są do tyłu od stawów

ż

ebrowo-poprzecznych. Początkowe przyczepy tych dwunastu mięśni rozpoczynają się

na wyrostkach poprzecznych 7 kręgu szyjnego i 11 górnych kręgów piersiowych, koń-
czą na żebrze niżej położonym z tym, że w 3—4 najniższych odcinkach mijają jedną
przestrzeń międzyżebrową i kończą się na następnym kolejnym żebrze.

Miomechanika głębokich mięśni grzbietu

Mięśnie głębokie grzbietu tworzą tzw. układ grzbietowy właściwy, w odróżnieniu

od układu grzbietowo-barkowego, który stanowią mięśnie powierzchowne grzbietu (Po-
plewski). Głębokie mięśnie grzbietu utrzymują właściwy kształt kręgosłupa w płaszczy-
ź

nie czołowej oraz w płaszczyźnie strzałkowej, współpracując głównie z mięśniami

brzucha.

Mięśnie głębokie poprzeczno-kolcowe z punktu widzenia miomechaniki kręgosłupa

zaliczone są do tzw. I układu odniesienia (Wejsflog). 11 układ odniesienia stanowią dłu-
gie mięśnie grzbietu, tzn. oddziaływające na elementy szkieletowe bezpośrednio zwią-
zane z kręgosłupem, a 111 układ — mięśnie oddziaływające na kręgosłup i kończyny
dolne.

Czynność poszczególnych głębokich mięśni grzbietu najłatwiej rozpatrywać w po-

szczególnych pasmach: bocznym i przyśrodkowym.

Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu utworzone jest przez mięśnie biodrowo--

ż

ebrowy i najdłuższy oraz mięśnie międzypoprzeczne. Mięsień biodrowo-żebrowy dzia-

łając jednostronnie silnie pochyla kręgosłup w kierunku bocznym. Boczne pochylanie
kręgosłupa jest ułatwione przez długie ramię siły mięśnia biodrowo-żebrowego. Do-
głowowe przyczepy tego mięśnia znajdują się na kątach żeber i są oddalone o kilka
centymetrów od kręgosłupa. Mięsień biodrowo-żebrowy wraz z mięśniem najdłuższym
działając obustronnie prostują tułów. Wspólne symetryczne napięcie obu mięśni utrzy-
muje kręgosłup w ustawieniu pionowym. Mięśnie międzypoprzeczne kurcząc się jedno
stronnie pochylają kręgosłup do boku. Obustronny skurcz mięśni wspomaga stabiliza-
cję kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej. Mięsień najdłuższy głowy działając jedno-
stronnie prostuje ją i pochyla ku bokowi. Mięsień prostownik grzbietu, a więc biodrowo-
ż

ebrowy i najdłuższy współdziałając razem biorą zasadniczy udział w procesie

oddychania. Obustronne napięcie mięśni prostuje tułów, zmniejsza tyłowygięcie piersio-
we kręgosłupa i ustawia klatkę piersiową w pozycji wdechu.

Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu jest utworzone przez: mięsień kol-

cowy, mięsień półkolcowy, mięsień wielodzietny, mięśnie skręcające i międzykolcowe.
Mięsień kolcowy przy jednostronnym skurczu pochyla kręgosłup do boku, obustronne
działanie mięśni kolcowych powoduje prostowanie kręgosłupa. Mięsień kolcowy jest
synergistą mięśnia krzyżowo-grzbietowego.

Mięśnie półkolcowe grzbietu i karku działając jednostronnie pochylają kręgosłup

w kierunku bocznym. Obustronne działanie powyższych mięśni powoduje wyprost krę-
gosłupa i jego stabilizację pionową.

42

Mięsień wielodzielny przy skurczu obustronnym prostuje i stabilizuje kręgosłup,

przy działaniu jednostronnym pochyla kręgosłup do boku i obraca wyższy odcinek
w stronę przeciwną. Analogiczne działanie posiadają mięśnie skręcające, których czyn-
ność obrotowa w związku z mniej stromym przebiegiem wiązek mięśniowych jest wiek
sza od działania obrotowego mięśnia wielodzielnego.

Mięśnie międzykolcowe prostują szyjny i lędźwiowy odcinek kręgosłupa.

Mięśnie dźwigacze żeber współdziałają w ruchach prostowania kręgosłupa oraz przy

bocznych skłonach i w ruchach obrotowych. Mięśnie te nie odgrywają istotnej roli
w procesie oddychania i dlatego są zaliczone do mięśni grzbietu.

Mięśnie układu poprzeczno-kolcowego, a szczególnie mięsień wielodzielny, mięśnie

skręcające, międzykolcowe i dźwigacze żeber, łącząc poszczególne kręgi ze sobą, odgry-
wają rolę krótkich stabilizatorów kręgosłupa. Działanie tych mięśni nie wywołuje duże-
go zakresu ruchów, a spełnia raczej działanie „czynnych więzadeł".

Czynność wszystkich wyżej omówionych mięśni w utrzymaniu pionowego ustawie-

nia kręgosłupa jest skoordynowana, co upoważnia do określenia ich wspólną nazwą
prostownika grzbietu (m. erector trunci).

Najważniejszym antagonistą mięśnia prostownika grzbietu jest mięsień prosty brzu-

cha, zwany ze względu na swą czynność ,,zginaczem grzbietu" (Poplewski). Prostow-
nik grzbietu i mięsień prosty brzucha działają na przeciwne końce dźwigni dwuramien-
nej, której punktem podparcia jest jądro miażdżyste i krążek międzykręgowy. Mięsień
prosty brzucha i mięśnie z nim współdziałające (mm. skośne brzucha i in.) posiadają
długie ramię siły (żebra), natomiast mięsień prostownik grzbietu ma bardzo krótkie
ramię siły (kąty żeber, wyrostki poprzeczne i kolczyste). Na korzyść mięśnia prostego
brzucha działa ponadto ciężar trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej (ryc. 42).

W związku z koniecznością zrównoważenia momentów działania mięśnia prostego

brzucha mięsień prostownik grzbietu posiada olbrzymią siłę rzędu 350 kg (Bradford
i Spurling).

Na krążki międzykręgowe działa więc olbrzymi nacisk osiowy, który w odcinku

lędźwiowym może wynosić ok. 400 kg (Tkaczuk). Jest to siła wystarczająca do zgnie-
cenia krążków międzykręgowych. Nadmiernemu obciążeniu i zgnieceniu krążków prze-
ciwdziała tłocznia brzuszna, która podpiera klatkę piersiową od dołu poprzez przeponę,
częściowo odciążając kręgosłup, szczególnie w odcinku lędźwiowym (Tkaczuk).

Kręgosłup wbudowany jest w ściany dwóch komór zawierających powietrze, płyn

i elementy półpłynne, a więc mało lub całkowicie nieściśliwe (klatka piersiowa i jama
brzuszna). Układ ten chroni struktury kręgosłupa przed mechanicznym uszkodzeniem,
przejmując część obciążenia osiowego (Morris, Lucas, Bresler).

Wszystkie mięśnie stabilizujące kręgosłup, a więc mięśnie grzbietu, klatki piersio-

wej i brzucha, działają na kręgi bezpośrednio lub pośrednio poprzez żebra. Mięśnie te
biorą udział w utrzymaniu równowagi poprzecznej (po obydwu stronach kręgosłupa)

43

i równowagi osiowej, która polega na wyrównaniu momentów sił działających na żebro
ku górze i ku dołowi (ryc. 43).

2 badań przekrojów fizjologicznych wynika, że siła mięśni działających na żebra

maleje od Thi do Thg i wzrasta od Thij do Thj2- Przekrój fizjologiczny mięśni po-
przeczno-kolcowych i mięśnia kolcowego grzbietu w odcinku od Thi do Thj2 nie wy-

kazuje większych wahań. Przekrój fizjologiczny mięśnia biodrowo-żebrowego oraz
przekrój mięśnia najdłuższego zmniejsza się od Thi do Th

3

, a począwszy od Th

:j

w dół

ponownie wzrasta. Wysokość trzeciego kręgu piersiowego jest punktem przejściowym,
w którym stabilizacja kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej może być trudniejsza do
utrzymania od pozostałych odcinków.

Podział kręgosłupa na odcinki o różnym układzie mięśniowym tłumaczy się zróżni-

cowaniem działania mięśni. Mięsień najdłuższy w odcinku górnym wykazuje wzrost
siły mięśniowej prawdopodobnie ze względu na konieczność stabilizacji kręgosłupa
w odcinku szyjnym w stosunku do tułowia.

Wzrost siły wszystkich mięśni grzbietu od trzeciego kręgu piersiowego w dół zwią-

zany jest z koniecznością zrównoważenia i stabilizacji niżej leżących i coraz bardziej
obciążanych kręgów (W. Ramotowski, A. Marynowski).

Z powyższych badań wynika, że najbliższa okolica trzeciego kręgu piersiowego

posiada najsłabszy układ mięśniowy i że mogą w niej stosunkowo łatwo powstawać
zaburzenia równowagi kręgosłupa.

Omówione powyżej dane miomechaniczne ograniczają się tylko do głębokich mięśni

grzbietu i częściowo mięśni brzucha. Mięśnie te bezpośrednio biorą udział w utrzymy-
waniu równowagi kręgosłupa. Równowaga kręgosłupa pośrednio zależna jest jeszcze
od działania wszystkich mięśni tułowia, a nawet kończyn. Są to jednak zagadnienia
bardzo złożone, niedostatecznie jeszcze przeanalizowane.

Przypomnienie w powyższym rozdziale podstawowych wiadomości anatomicznych

zawężonych do budowy części szyjnego, piersiowego i lędźwiowego odcinka kręgosłupa
ma ułatwić czytelnikowi zrozumienie mechanizmów powstawania bocznych skrzywień
kręgosłupa.

44

Podsumowanie

1.

Kręgosłup stanowi wieloodcinkowy słup kostny powiązany elementami chrzęst-

no-więzadłowymi, wsparty na podstawie utworzonej przez kość krzyżową. W związku
z fizjologicznymi krzywiznami przednio-tylnymi wzrasta wytrzymałość kręgosłupa na
obciążanie, a równocześnie zwiększa się jego sprężystość i zdolność wytłumiania
wstrząsów.

2.

Ruch pomiędzy poszczególnymi kręgami odbywa się w tkankach międzykręgo-

wych oraz w obrębie krążka międzykręgowego. Zakres ruchów jest wprost proporcjo
nalny do kwadratu wysokości krążka i odwrotnie proporcjonalny do kwadratu po
przecznego przekroju trzonu. Zakres i kierunek ruchów w stawach międzykręgowych
zależny jest również od płaszczyzny stawów międzykręgowych.

3.

W szyjnym i lędźwiowym odcinku kręgosłupa na zwiększenie zakresu ruchów

wpływa przodowygięcie w płaszczyźnie strzałkowej.

4.

Wysokość krążków międzykręgowych zależy od stopnia zawartości wody w ją

drze miażdżystym. Jądro miażdżyste przy bocznych wychyleniach kręgosłupa prze
mieszcza się w wypukłą stronę skrzywienia.

5.

Zakres ruchów kręgosłupa ograniczony jest przez opory więzadeł. Ruchy zgina

nia ograniczają: więzadła żółte, między- i nadkolcowe, więzadła międzypoprzeczne oraz
tylna część pierścienia włóknistego. Ruchy prostowania ograniczają: więzadło podłużne
przednie, przednia część pierścienia włóknistego oraz opory zaryglowanych wyrostków
stawowych lub zaryglowanych łuków i wyrostków kolczystych.

Ruchy boczne ograniczają: boczne części pierścieni włóknistych, boczne części

więzadeł podłużnych przednich i tylnych, więzadła żółte (po stronie wypukłej), torebki
stawowe, więzadła międzypoprzeczne (po stronie wypukłej), a w odcinku piersiowym
ż

ebra.

Ruchy obrotowe ogranicza pierścień włóknisty i opory napiętych torebek stawo-

wych.

6.

Osiową równowagę kręgosłupa utrzymuje napięcie aparatu więzadłowo-torebko-

wego oraz działanie mięśni. Zasadnicze znaczenie w utrzymaniu równowagi kręgosłupa
odgrywają mięśnie tułowia, a szczególnie głębokie mięśnie grzbietu.

7.

Głębokie mięśnie grzbietu dzielą się na dwa zasadnicze pasma: boczne i przy-

ś

rodkowe. Pasmo boczne tworzą mięśnie międzypoprzeczne i mięsień prostownik

grzbietu. Pasmo przyśrodkowe tworzą mięśnie: kolcowy, poprzeczno-kolcowe oraz
dźwigacze żeber. Głębokie mięśnie grzbietu ze względów miomechanicznych są wyod
rębnione jako tzw. I układ odniesienia (Wejsflog).

8.

Długie, głębokie mięśnie grzbietu utrzymują równowagę kręgosłupa w płaszczyź

nie czołowej, a przy działaniu jednostronnym powodują jego boczne wychylenia. Krót
kie głębokie mięśnie grzbietu w zasadniczej swej masie są stabilizatorami kręgosłupa,
a główne ich działanie ruchowe polega na obracaniu poszczególnych kręgów lub od
cinków kilkukręgowych.

Równowagę kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej utrzymuje współdziałanie głę-

bokich mięśni grzbietu z mięśniami brzucha — głównie z mięśniami prostymi brzucha.

9. Głębokie mięśnie grzbietu wykazują najmniejszą masę na wysokości 3 kręgu

piersiowego — Th

3

. Najbliższa okolica tego kręgu może być szczególnie predyspono

wana do występowania zaburzeń równowagi kręgosłupa.

45