Poglądy starożytnych filozofów - Sofiści,
Platon, Arystoteles, epikurejczycy, stoicy

Sofiści

Grecka filozofia V wieku odeszła od dotychczas uprawianej filozofii przyrody
i wkroczyła w nowy etap, charakteryzujący się humanizmem i relatywizmem. Reprezentantami
takiej filozofii byli sofiści, ze swym najwybitniejszym przedstawicielem, Protagorasem. Sofiści
wchodzili w skład nauczycieli i wychowawców, nie należeli do filozofów. Ich rola zaczęła być
doceniona, kiedy w wychowaniu młodzieży zaczęto dbać
o wykształcenie intelektualne, a nie wyłącznie fizyczne i duchowe. Ich praca polegała na nauce
mówienia i działania w zgodzie ze ówczesnymi poglądami, trendami, z uwzględnieniem zagadnień
i problemów tamtych czasów. Wśród sofistów znalazło się także paru wybitnych myślicieli, takich
jak Protagoras, Gorgiasz czy Hippiasz.
Sofiści działali dość długo, prawie przez całe stulecie. Najlepszym okresem dla sofistyki był czas,
gdy stawiała pierwsze kroki, gdyż towarzyszyło jej wtedy powodzenie. Sofiści obdarzani byli
powszechnym szacunkiem, tworzyli elitę umysłową w państwie greckim. Jednak życzliwy
stosunek, jakim byli obdarzani Sofiści wkrótce uległ zmianie. Arystokratyczne społeczeństwo
oskarżało ich, że nie są bezinteresowni, gdyż za naukę każą sobie płacić, zaś konserwatyści
skrytykowali ich naukę, która jakoby miałaby burzyć wiarę oraz tradycję.
Wyraz sofista, początkowo mający dodatnią wartość, oznaczał "uczony" z czasem nabrał
negatywnego znaczenia znacząc : "pseudouczony" .
Protagoras z Abdery (ok. 481 r. -411 r.) był jednym z najwybitniejszych filozofów - Sofistów,
sformułował zasady, według których postępowali. Był filozofem, który bardziej skupiał się na
nauczaniu, popularyzowaniu wiedzy niż badaniu, dociekaniu. Wśród jego pism (o tematyce etyczno
- społecznej, gramatycznej, technicznej) na uwagę zasługuje dzieło: "Rozprawa polemiczne o
prawdzie i bycie". Twierdził, że nie istnieje właściwe kryterium odróżniania prawdy od fałszu.
Protagoras klasyfikował zdania oraz wyrazy. Według niego nauka, powtarzając za Platonem
oznaczała zaradność w rządzeniu państwem oraz domem,
a także sprawność w mówieniu oraz działaniu. Filozof przyjął pozytywistyczną postawę,
postulował o trzymanie się faktów i unikanie konstrukcji teoretycznych w nauce. Prawdopodobnie
to on stworzył pojęcie doświadczenia naukowego, które polegało na obserwowaniu zjawisk i
zależności między nimi; wnioskowanie o jednym zjawisku poprzez analogię z drugim.
Protagoras był sensualistą, co doprowadziło go do relatywizmu, czyli uznania, że nie istnieje jedna
prawda, ale że wszystko ma względny charakter. Ten relatywizm posiadał antropologiczne
zabarwienie, mówił że" Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek". Zainicjował minimalistyczną
teorię poznania; twierdził, że poznanie charakteryzuje się biernością a umysł może uchwycić tylko
odbici rzeczy zewnętrznych.
Filozof postulował o zreformowanie prawa tak, by stało się ono racjonalne. Kara nie powinna być
zemstą za popełnione przestępstwo, ale przestrogą i odstraszeniem do kolejnych przestępstw.
Sofiści prowadzili badania, które charakteryzowały się nowatorstwem
i oryginalnością. Zmienił się przedmiot zainteresowania myśli filozoficznej, zamiast rozważań nad
przyrodą, która stanowiła dotychczas główny przedmiot badań, zaczęto dostrzegać ważność
zagadnień humanistycznych. Hippiasz, uczony, technik, poeta, matematyk, astronom, polityk,
zajmował się przede wszystkim etnologią i teorią sztuki. Sofiści w swoich badaniach skupiali się

przeważnie nad dialektyką, retoryką, polityką i etyką. Zajmowali się tym, co dzisiaj nazywamy
"kulturą", oni zaś dawali tym zagadnieniom nazwę "obyczajów".
Sofiści wyszli poza dotychczasowe rozumienie celów i zadań nauki. Nauka nie miała być wyłącznie
teoretyczna, ale miała mieć odniesienie w rzeczywistym życiu, czynności badawcze zostały
podporządkowane celom praktycznym.
Metody badań również różniły się od stosowanych dotychczas. Duże znaczenie przypisywano
metodzie dedukcyjnej, badania zaś miały charakter empiryczny. Sofiści wysuwali nowe, lecz
typowe dla swojej epoki teorie dotyczące natury poznania. Uznawali, że umysł ludzki jest
niedoskonały i jedynie dzięki zmysłom może osiągnąć poznanie, doświadczyć prawdy. Ich
sensualistyczna teoria zakładała tym samym, że nie istnieje powszechna prawda, gdyż uzależniona
jest od subiektywnej jednostki, dla każdego człowieka będzie inna. Jeśli jakaś teoria jest użyteczna
praktycznie, oznacza to, że jest prawdziwa.
Relatywizm doprowadził sofistów do konwencjonalizmu. Przyjmowali oni za konwencję
obowiązujące w tamtych czasach poglądy na moralność, mowę, religię, prawo. Prawa natury sofiści
pojmowali w charakterystyczny sposób. Twierdzili, że prawem natury jest prawo silniejszego,
niektórzy postulowali nawet do powrotu do stanu natury, a więc do władzy opartej na panowaniu
siły.
Sofiści interesowali się estetyką, teorią sztuki, malarstwem, rzeźbą, architekturą, które według nich
były identyczne jak np. tkactwo czy budowanie okrętów. Inny charakter posiada poezja, ponieważ
wytwarza jedynie słowa, jest bardziej wieszczeniem niż umiejętnością. Estetyka, którą stworzyli
sofiści stanowiła teorię poezji, jej inspiracją była poezja sceniczna, która operowała trzema
pojęciami: oczyszczenia, iluzji oraz naśladownictwa. Poezja posiadała trzy główne tezy: 1.
wywołuje nagłe reakcje, pomaga wyładować uczucia,
2. w umysłach słuchaczy stwarza iluzję, 3. nie tworzy rzeczywistych przedmiotów, ale jedynie
słowne podobieństwa
Sokrates
Sokrates ( 469 - 399 r. p. n. e.) urodził się i żył w Atenach. Swoje życie całkowicie poświęcił
działalności nauczycielskiej. Współcześni mu ludzie traktowali go jak sofistę, jednak różnił się on
od nich nie tylko bezinteresownością nauczania, ale także i treścią przekazywanej nauki. Filozof ten
nauczał o cnocie, która ma swoje źródło w rozumie. Obserwując życie Sokratesa widzimy go jako
bezdomnego, tułającego się dziwaka, przez wielu mu współczesnych tak właśnie był postrzegany.
W rzeczywistości jego umysł był jasny, a osobowość porywająca tłumy. Pociągał za sobą młodzież,
w tym elitę ateńską m. in. Ksenofonta, Alcybiadesa, Platona, Krytiasza. Zyskał wielu zwolenników
oraz uczniów, bywał w miejscach, w których znajdywał rozmówców, prowadzone przez niego
dysputy pełne mądrości i elokwencji zyskiwały grono słuchaczy, zafascynowanych mistrzem.
Mimo uwielbienia i szacunku, jakim obdarzali go uczniowie, Sokrates miał też licznych wrogów.
Wystąpili oni z publicznym oskarżeniem, zarzucając mu demoralizację młodzieży, powodowanie
bezbożności i szkodę społeczną. Został uwięziony z skazany na śmierć. Ostatnie dni upłynęły mu
na rozmowach. Przed śmiercią wygłosił sławną mowę, którą przekazał jego uczeń Platon jako
"Obrona Sokratesa". Sokrates nie zostawił żadnych pism, jego nauki znamy dzięki pismom
uczniów, którzy skrupulatnie spisywali słowa nauczyciela, między innymi Platonowi i
Ksenofontowi.
Rozważania Sokratesa oscylują pomiędzy zagadnieniami z zakresu etyki oraz logiki. Filozof
twierdził, ze cnota stanowi bezwzględne dobro, nie ma rozróżnienia na cnotę męską
i kobiecą, które postulowali sofiści. Istnieją wartości, które są wspólne dla wszystkich ludzi, na
przykład sprawiedliwość, zdolność panowania nad sobą czy odwaga. Wśród zalet, jakie posiada
człowiek wyodrębnił zalety moralne, które są bezwzględne, powszechne. Jest to stanowisko
przeciwne relatywistycznemu stanowisku sofistów, którzy dowodzili, że cnoty są względne, a nie

ogólne. Sokrates nauczał, iż człowiek powinien dążyć do najwyższego dobra, winien umieć
poświecić niższe oraz pozorne dobra dla dobra wyższego. Powinien bezwzględnie o nie walczyć,
bez oglądania się na niebezpieczeństwa a nawet śmierć. Filozof jako pierwszy wskazał przedmiot
etyki, to jest dobra moralne, które wyróżnił wśród właściwości charakterystycznych dla człowieka.
Jest pierwszym przedstawicielem moralizmu. Tylko to jest pożyteczne, co jest dobre. Uczynek,
według myśliciela jest dobry, kiedy płynie z niego jakiś pożytek. Dlatego, kiedy zalecał kierowanie
się w życiu wartościami takimi jak np. sprawiedliwość lub moralność tłumaczył, że płynął z takiego
postępowania korzyści. Z kultywowania cnoty płynie szczęście, szczęśliwym jest ten, kto włada
największymi dobrami, największe zaś dobro stanowi cnota.
Sokrates wskazywał, że wiedza i cnota są tożsame, są tym samym. Udowadniał, że jeżeli wiedza
nie starcza by być cnotliwym, to jest ona powierzchowna i niepełna. Wiedza, którą wymaga cnota
nie jest wiedzą o żywiołach, kosmosie czy gwiazdach, ale
o sprawiedliwości oraz odwadze. Intelektualizm etyczny, który głosił Sokrates nie szuka wiedzy
przyrodniczej, ale etycznej, swoistej mądrości życiowej, gdzie cnoty etyczne stanowią
najważniejsze wartości. Cnota ma charakter ogólny i niezmienny, człowiek, poznawszy ją jest w
stanie się jej nauczyć. Cnota, która jest jedynym dobrem jest niezbędna w życiu każdego człowieka,
gdyż tylko ona powoduje szczęście i daje pożytek.
Sokrates, obok rozważań etycznych podejmował się też rozważań logicznych, zajmował się teorią
wiedzy, czyli teorią jej poszukiwania, metodologią. Zdawał sobie sprawę, że osiągnięcie pewności
jest bardzo trudne, ale w rozmowach z uczniami zapewniał ich, że dołoży wszelkich starań, by
odnaleźć prawdę. Filozof nie tworzył teoretycznych systemów, nie formułował przepisów metody,
która pomogłaby mu odnaleźć prawdę, lecz ukazywał jak tą metodę stosować. Metoda, jaką używał
polegał na dyskusji, czyli wymianie myśli i poglądów, umysłowej współpracy. Składały się na nią
dwie części: pozytywna oraz negatywna, elenktyczna i maieutyczna.
Pierwsza z nich uczyła, jak pozbywać się fałszywych przekonań, druga - w jaki sposób zdobywać
przekonania prawdziwe. Metoda elenktyczna usuwała fałsz poprzez doprowadzanie do absurdu,
oczyszczała umysł. W czasie dyskusji Sokrates przyjmował fałszywą tezę przeciwnika i za pomocą
pytań zmuszał go do wyciągnięcia konsekwencji że swojej tezy, co demaskowało fałsz. Sokrates
umiał przyznać się do swojej niewiedzy, co oznacza że znał samego siebie, posiadał wiedzę
psychologiczną. Skoro ujawniał swoją niewiedzę, wiedział na czym ona polega, posiadał wiec jej
pojęcie oraz kryterium.
Filozof twierdził, że zanim rozpocznie się badanie natury rzeczy powinno się uświadomić sobie
skomplikowaną naturę poznania. Uważał, że każdy człowiek posiada prawdziwą wiedzę, ale często
jest ona nieuświadomiona, dlatego należy pomóc mu wydobyć prawdę. Sokrates uznawał, że
człowiek posiada intuicyjną wiedzę o cnocie, ta wiedza stanowiła oparcie dla jego filozoficznych
wywodów. Swoje poszukiwania prawdy rozpoczynał od stwierdzenia uznanych i oczywistych
faktów, które są zgodne
z doświadczeniem. Następnie, na drodze analogii dochodził do wartości moralnych. Poszukiwał
analogii, chciał przezwyciężyć względność oraz odnaleźć cechy wspólne przynależne danym
wartościom moralnym. Sokrates poszukiwał cech ogólnych pojęć, takich jak na przykład pojęcie
sprawiedliwości lub odwagi i odnalazłszy je tworzył ich definicje. Posługiwał się metodą indukcji,
czyli wychodzeniem od cech jednostkowych do własności ogólnych. Poszukiwał pojęć
stwierdzając, że ten, kto posiada pojęcia - posiada wiedzę, kto zaś posiada wiedzę, posiada też
cnotę.
Podsumowując, filozofia Sokratesa posiada charakterystyczne cechy. Zakłada skrajny moralizm,
który łączy się z intelektualizmem, zakładając, że cnota stanowi cel dla człowieka. Szczęście, cnota
i rozum są nierozdzielne, współgrają ze sobą. Wiedza pojęta jest pojęciowo, a metodą, dzięki której
dochodzi się do pojęć ogólnych jest indukcja. Wiedza jest powszechna i ogólna. Filozofia Sokratesa
stała się inspiracją dla późniejszych filozofów, czerpali z niej

np. wybitni Platon i Arystoteles. Sokrates swoje myśli realizował w życiu, nigdy, nawet
w obliczu śmierci nie wyrzekł się swoich wartości, których chciał nauczyć swoich uczniów
Cynicy
Kolejną, wielką szkołą filozoficzną była szkoła cyników. Założył ją Antystenes
z Aten, wykładowca w gimnazjum Cynosarges, od którego powstała nazwa. Był uczniem Gorgiasza
i Sokratesa, znanym i cenionym pisarzem, jednak jego pisma nie przetrwały do czasów
współczesnych.
Antystenes, powtarzając za Sokratesem stwierdził, że w życiu najważniejsza jest cnota. Tylko cnota
jest dobrem, wynika to z jej natury, wszystko inne, jeżeli uważane jest jako dobro, to jedynie przez
konwencję. Twórcy cynizmu wchodzili w skład proletariatu, najuboższej klasy społecznej, toteż ich
filozofia nie wypływała z teoretycznych, abstrakcyjnych rozważań, ale miała podstawę, odniesienie
w rzeczywistym życiu. Bieda skłaniała ich do twierdzenia, ze jedyną pewnością, którą człowiek
posiada w życiu jest cnota, dlatego należy się o nią starać. Uważali, że jedynie obojętny stosunek do
rzeczywistości, społeczeństwa czy polityki pozwoli osiągnąć niezależność, czyli wolność i
szczęście.
W teorii poznania Antystenes przyznawał zmysłom główną rolę. Tylko postrzeżenia mogą dać
rzeczywisty obraz świata. To skłaniało go do materialistycznej teorii przyrody. Cynicy, głosząc kult
niezależności, starając się uciekać od wszelkich konwenansów zupełnie zerwali z tradycją,
przyzwyczajeniami. Powrócili do elementarnych poglądów, twierdząc, że istnieją tylko konkretne
rzeczy, pojęcia ogólne są tylko słowami, nie tworzą rzeczywistości.
Anystetenes miał licznych uczniów, wśród których wyróżniał się Diogenes z Synopy, z kolei
nauczyciel Kratesa z Teb, cynika, który zafascynowany oryginalną filozofią porzucił swój majątek.
Teoria, od której wyszli cynicy znalazła wkrótce oddźwięk w praktyce, między innymi w filozofii
chrześcijańskiej. Szkoła stoicka działała do VI wieku.
Cyrenaicy
Założycielem innej szkoły filozoficznej, działającej w V-IV w. p.n.e., określaną mianem szkoły
cyrenaików był Arystyp z Cyreny. Do szkoły cyrenaików należeli m. in. Teodorom zwany Ateistą a
także Hegezjasz, zwany Nawołującym do śmierci oraz wielu innych, zafascynowanych łatwym
sposobem życia propagowanym przez Arystypa. Filozof ten, który wiele podróżował, bywał na
licznych dworach głosił poglądy odpowiednie do swojego sposobu życia, mające charakter etyczny
i obyczajowy. Cyrenaicy, za Sokratesem
i Sofistami stwierdzali, iż praktyka jest ważniejsza od teorii. Nie możliwe, według nich było, by
wiedza mogła być powszechna i ogólna, jest dyktowana przez zmysły toteż jest względna
i subiektywna. Człowiek poznaje wyłącznie własne stany, nie zaś rzeczy, które wywołują te stany.
Naczelnym hasłem filozofii cyrenaików była przyjemność. Stanowi ona największe
i jedyne dobro. W myśl tej hedonistycznej zasady przykrość jest największym złem. Przyjemność,
jedyne dobro jest jednak stanem przelotnym, trwa tylko chwile, toteż należy szukać tych chwil.
Hasło "carpe diem" - "żyj chwilą" oddaje myśl cyrenaików. Przyjemność ma cielesną naturę, jest
pozytywnym i pożądanym stanem. Istnieją różne przyjemności, ale różnią się wyłącznie
intensywnością, gdyż ich jakość jest taka sama.
Cyrenaicy rozwijali swoją etykę w pięciu działach: 1. o dobru i o złu, 2. o stanach przez nie
wywoływanych, 3. o czynach przez te stany wywoływane, 4. o przyczynach wewnętrznych
powodujących te stany, 5. o podstawach, jakie ma decyzja.
Następcy Arystypa zaczęli poszukiwać kompromisów, porzucali także tezy swego nauczyciela,
gdyż okazywały się ograniczone, jednostronne oraz ciężkie do obronienia. Teodorom stwierdził, że
jedynym dobrem oraz celem w życiu człowieka nie jest mijający stan przyjemności, ale stała,

trwająca radość. Uznał też istnienie przyjemności duchowych jako odrębnej klasy przyjemności.
Hegezjasz założył, że celem hedonistów nie ma stan przyjemności, ale brak przykrości.
Annikeris uznał, że przyjemności mają różną jakość, zachęcał też hedonistów, by służyli cnotom
takim jak przyjaźń, miłość ojczyzny, gdyż one powodują wyższe przyjemności. Są to poglądy,
którym hołdował Epikur, żyjący około 100 lat po Arystypie, od imienia którego powstał nurt
filozofii zwany epikureizmem.

Platon

Platon (427 - 347 r. p. n. e.) żył w Atenach, w czasach ich największego rozkwitu. Pochodził ze
znamienitego rodu, zdobył staranne wychowanie, kształcił ciało i umysł. Był artystą, kształcił swe
zdolności poetyckie, malarskie i muzyczne. Wcześnie zaczął studiować,
w wieku dwudziestu lat poznał Sokratesa, z którym przebywał 8 lat, do momentu jego śmierci. Po
śmierci swego mistrza Platon opuścił Ateny, aby podróżować. Po 12 latach powrócił do Aten i jako
doświadczony, dojrzały człowiek założył szkołę filozoficzną
i poświęcił się pisaniu oraz pracy nauczycielskiej. Był indywidualistą, nie miał rodziny, mieszkał w
swojej szkole wraz ze swoimi uczniami. Napisał 35 dialogów oraz grupę listów, w sumie 36 pism,
wśród których najważniejszymi są: Obrona Sokratesa, Laches (dialog
o odwadze), Charmides ( dialog o roztropności), Eutyfron (dialog o pobożności), Protagoras (dialog
o cnocie), Gorgiasz (dialog o retoryce), Kraty(dialog o języku), Menon ( dialog
o możliwości nauczenia się cnoty), Fajdros (opis relacji duszy i idei w formie alegorii),
Uczta(dialog o miłości), Państwo( 9 ksiąg zawierających wizje idealnego państwa), Prawa
( wykład teorii o idealnym państwie). Wszystkie dzieła Platona są dialogami, które mają dużą
wartość w sztuce literackiej, gdyż posiadają zdolność tworzenia specyficznego nastroju, tworzenia
charakterystyki ludzi oraz sytuacji. W dialogach Platon umieszcza współczesnych mu
przedstawicieli świata nauki, polityki oraz przeróżnych zawodów. Układ dialogów oddaje
energiczność potocznej rozmowy, która daleko odbiega od zwyczajnego, naukowego traktatu.
Najistotniejsze sprawy ukryte są przez autora w przenośniach, aluzjach oraz mitach.
Historykom udało się podzielić dialogi Platona i usystematyzować je w trzy grupy.
W skład pierwszej grupy wchodzą najwcześniej powstałe dialogi: sokratyczne, określające etyczne
pojęcia; elenktyczne, wskazujące jakie rozwiązania nie mogą być przyjmowane.
W dialogach ukazane jest negowanie cudzego rozumowania, poprzez zbijanie ich własną bronią.
Późniejsze z dialogów mają charakter anty - sofistyczny. Do dialogów pierwszej grupy należą:
Eutyfron, Lachem,Charmides, I ks. Państwa, Protagoras i Gorgiasz.
Do dialogów drugiej grupy, powstałych w okresie średnim należą dialogi: konstrukcyjne, budujące
własne teorie, które są połączone w jeden system. Zawierają w sobie naukę o ideach.
Charakteryzują się bogactwem artystycznym i polotem poetyckim, oraz zawierają w sobie
własności mistycznego orfizmu. W] skład tej grupy dialogów wchodzą: Menon i Kratyl (pierwsze
teksty o ideach), Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwa ks. II-X
Dialogi trzeciej grupy, późnego okresu charakteryzują się dialektyczną metodą, nauka o ideach nie
ma ujęcia dualistycznego, ich forma jest mało artystyczna, a język staranny
i wyszukany. Są to dialogi: Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb, Krycjasz, Prawa.
W filozofii Platona, tak jak w jego pismach również można wyróżnić trzy okresy. Pierwszy z nich
nosi w sobie cechy filozofii sokratejskiej, jego zagadnienia mają naturę etyczną i logiczną. W
kolejnym okresie swojej twórczości Platon stworzył teorię idei, które są wieczne, rozwinął tezy o
wiecznej duszy, odnosząc się do religii orfickiej. W trzecim okresie zmienił swój styl, wyrzekł się

dualizmu, przeszedł na stronę idealizmu, i spirytualizmu, widząc w rzeczywistości coraz większą
liczbę elementów duchowych. Zajął się wtedy również zagadnieniami z zakresu filozofii przyrody
oraz filozofii państwa.
Poglądy. Nauka Platona o ideach.
Platon, tak jak inni filozofowie greccy odznaczał się realizmem. Toteż, rozważając teorię pojęć
doszedł do wniosku, że jeśli zawierają one wiedzę, to jest oczywiste, że posiadają jakiś rzeczywisty
przedmiot. Skoro cechą pojęć jest stałość oraz jedność, to przedmioty według których powstają
pojęcia także muszą posiadać te własności. Jednak wszystkie istniejące rzeczy nie posiadają tych
własności, gdyż są zmienne oraz złożone. Wynikało więc z tego, że stałe własności posiadają
wyłącznie pojęcia, nie zaś rzeczy. Przedmiotem pojęć nie mogą więc być zmienne rzeczy, lecz jakiś
byt, który jest niezmienny. Byt ten, stwierdził Platon, nie jest człowiekowi bezpośrednio dany, jest
bytem idealnym. O rzeczach, które są zniszczalne, zmienne i realne nie można powiedzieć, że
istnieją, ale że co najwyżej się stają. Istnieją tylko idee, które są wieczne, niezmienne i doskonałe.
Nauka Platona o duszy.
Platon, obok nowego pojęcia idei stworzył też nowe pojęcie ludzkiej duszy. Uznał, jak to twierdzili
dawniejsi myśliciele, że dusza jest czynnikiem życia, dzięki niej ciało żyje
i może się samoczynnie poruszać. Przestał jednak dusze pojmować, jak to się działo dotychczas, w
sposób materialny. Będąc czynnikiem życia dusza stanowi przeciwieństwo materii, gdyż materia
jest bezwładna ze swej natury, zaś dusza powoduje ruch, jest więc realna a nie materialna. Platon
przeciwstawił się też starożytnej teorii poznania, które przypisywały jedynie ciału, zmysłom.
Filozof stwierdził, że dusza, nie posiadając narządów zmysłowych poznaje samodzielnie. Dusza
posiadała dwa różne pojęcia, jedno opierało się na rozważaniach psychologicznych oraz
biologicznych, drugie zaś na religijnych. Pierwsze znaczenie przypisywało duszy własności
zmysłowe, stanowiła ona składnik materialnej przyrody. W drugim znaczeniu dusza rozumiana była
jako czysty rozum. Takie ujęcie duszy doprowadziło Platona do dualizmu, rozgraniczenia na ciało i
duszę. Stwierdzał on, że dusza jest niezależna, gdyż oddziela się od ciała. Jest niematerialna i
nieśmiertelna. Człowiek stanowi jedność, ale właśnie dzięki duszy, nie zaś dzięki ciału. Dusza jest
bardziej doskonała od ciała, gdyż ma zdolność poznawania idei i upodabniania się do nich, dzięki
czemu staje się źródłem prawdy i dobra, a także wszystkiego, co jest najcenniejsze i najlepsze w
człowieku. Ciało jest więzieniem dla duszy, jest jednak śmiertelne, więc kiedy dusza je opuszcza
staje się wolna a jej istnienie trwa bez końca.
Platon poszukiwał dowodów świadczących o nieśmiertelności duszy. Wskazywał
np., że pojęcie duszy jest nierozłącznie związane z życiem, skoro dusza posiada wiedzę, która jest
wrodzona, więc musiała uzyskać ją przed urodzeniem, wynika wiec z tego, że istniała przed
urodzeniem. Dowodził także, iż każda rzecz ulega zniszczeniu w momencie doświadczenia
swoistego zła, jednak dusza, choć ma do czynienia ze złem,
np. niesprawiedliwością, tchórzostwem nie ginie.
Platon zastanawiał się dlaczego doskonała i nieśmiertelna dusza jest związana
z niedoskonałym i śmiertelnym ciałem. Stwierdził, opierając się na przesłankach etyczno -
religijnych, że na duszy, która kiedyś istniała bez połączenia z ciałem zaciążył grzech i aby go
odkupić została z nim złączona.
Nauka Platona o przyrodzie:
Według Platona przyroda została zaprojektowana celowo oraz rozumnie. Nie stanowi wytworu
ślepej konieczności czy zbioru mechanicznych części. Właściwości przyrody mogą być zrozumiałe
jedynie wtedy, kiedy uzna się, że ich budowa jest celowa. Takie rozumowanie wymagało wiary w
transcendentne bóstwo, które stwarza celowy i rozumny świat. Stwórca ożywił świat, który jest
uduchowiony oraz rozumny, a także najdoskonalszy z wszystkich światów możliwych. Świat został

nie tylko stworzony, co zbudowany z tworzywa, które istniało już przedtem. Materia, to tworzywo
jest bezkształtna, nieokreślona oraz nieograniczona, jest w stanie przyjąć wszelki kształt, a niej
wszystko powstaje.
Dla Platona wiecznymi czynnikami bytu były idee oraz materia. Idee stanowią wieczny byt, zaś
materia, która jest nieokreślona stanowi wieczny niebyt. Według Platona świat od początku był
doskonały, nie wymagał rozwoju, by osiągnąć doskonałość, świat zamiast postępować na przód
cofa się. Na początku Bóg stworzył duszę, ciała zaś, które są niedoskonałe nie mogą stanowić
bożego dzieła. Platońska filozofia przyrody na pierwszym miejscu stawia duszę, nie materię. Dusza
wszechświata powoduje jego regularny ruch i daje mu życie, ustanawia kształt oraz ład.
Platon czerpał z pomysłów innych filozofów rozważając zagadnienia z zakresu filozofii przyrody,
stworzył jednak własną syntezę. Platoński idealizm zakładał, iż obok przedmiotów realnych istnieją
także idee, spirytualizm podobnie głosił, iż obok przedmiotów materialnych istnieją także
niematerialne dusze. Dusze stanowią ważny składnik materialnej przyrody.
Nauka Platona o poznaniu.
Celem ludzkiego poznania ma być poznanie idei, jednak nie możliwe jest poznanie ich dzięki
zmysłom. Jedynie rozum może poznać idee. Zmysły są bezużyteczne, nie dość że nie dosięgają idei
to okazują się niewystarczające w poznaniu rzeczy materialnych. Filozof pokazuje, że myśl jest
niezależna od postrzegania; chociaż spostrzeżenie ją poprzedza to myśl, która po nim występuje nie
na nim się opiera. Filozof zastanawiał się w jaki sposób umysł ludzki posiada od urodzenia
konkretną wiedzę o świecie, którego jeszcze nie oglądał, nie doświadczał zmysłami. Stwierdził, że
w przeszłym życiu, zanim jeszcze człowiek się narodził jego umysł oglądał idee i zachował o nich
pamięć. Człowiek posiada wrodzoną wiedzę, należy ją sobie tylko przypomnieć.
Poznanie, według Platona ma dotyczyć samego bytu oraz ma mieć niezawodny charakter. Nie
istnieją dwa rodzaje poznania, jest wyłącznie jedno rozumowe poznanie idei, zaś każde inne jest
tylko domysłem.
Platon zapoczątkował naukę, która mówi, że istnieją różne stopnie poznania. Wiedza rozumowa
oraz wiedza zmysłowa stanowią stopnie na drodze do poznania. Myśl, którą do tej pory uważano
jako jedną, zawsze taką samą Platon podzielił na dwa rodzaje. Istnieje myśl dyskursywna, która do
prawy dociera pośrednio oraz myśl intuicyjna, która umożliwia bezpośrednie poznanie, stanowi ona
rodzaj intelektualnego postrzegania.
Platon, rozwijając teorię nauki stwierdził, że spośród dwóch metod, według których działają
badacze, metoda empiryczna pomaga jedynie w badaniu rzeczy. Badanie idei zachodzi wyłącznie
dzięki metodzie apriorycznej.
Matematyka najlepiej odpowiadała platońskiemu ideałowi nauki, gdyż opierała się na pojęciach, na
wiedzy czysto rozumowej; badała stałe relacje bez odniesienia do zmiennych zjawisk. Jednak
matematyka posiada pewne braki. Platon uznał, że czystą metodą naukową, który tych braków nie
zawiera jest dialektyka, która dała początek logice. Dialektyka operuje czystym, abstrakcyjnym
myśleniem, poszukuje prawdy poprzez zestawianie pojęć oraz twierdzeń.
Etyka
Platon czerpiąc z myśli sokratejskiej, postulującej intelektualizm, za cnotę uznał wiedzę. Jednak
cnota nie jest wyłącznie zależna od rozumu. Cnota, według pitagorejskiej koncepcji jest tożsama z
ładem i harmonią duszy. Cnotę rozumu stanowi posiadanie wiedzy. Mądrość to cnota części
rozumnej duszy, zaś męstwo to cnota jej części impulsywnej. Panowanie nad sobą jest cnotą duszy
pożądliwej, natomiast sprawiedliwość jednoczy wszystkie części duszy. Ponadto Platon nauczał, że
sama wiedza jest niedoskonała, nie wystarczy, jeśli nie ma radości, tak jaka radość nie wystarczy
bez wiedzy.
Istnieją, według filozofa dwa rodzaje dobra: dobro w świecie idealnym oraz dobro

w świecie materialnym. Dobro idealne jest doskonalsze od dobra realnego. Teoria etyczna Platona
zawiera w sobie trzy tezy: 1. istnieje hierarchia dóbr, 2. na szczycie hierarchii znajduje się dobro
idealne, 3. dobra realne, stojące najniżej w hierarchii dóbr stanowią konieczny etap na drodze do
dobra idealnego. Miłość jest dążeniem do uzyskania dobra najwyższego. Początkowy przedmiot
miłości stanowią dobra realne, jednak z czasem dusza uświadamia sobie, że piękno duszy jest
doskonalsze od piękna ciała. Miłość zmysłowa jest etapem w dążeniu do miłości ponadzmysłowej,
idealnej, gdyż jedynie przez realne, względne i doczesne cele osiąga się cele idealne, wieczne.
Dusza właśnie dzięki miłości pośredniczy pomiędzy realnym i idealnym światem.
Platońska etyka, przede wszystkim teoria miłości pełna była polotu oraz patosu
i stanowiła najbardziej pozytywną część całej jego filozofii.
Poglądy społeczne i polityczne
Człowiek, według Platona jest istotą społeczną. Jego istota, jego konkretne zadania
i cele ujawniają się w życiu nie jednostkowym, ale społecznym. W dziele "Państwo" filozof
wyłożył teorię państwa doskonałego, która skonstruował w oparciu o idee dobra oraz
sprawiedliwości. Państwo doskonałe winno dążyć najwyższych zalet i idei, ma tworzyć swoisty
organizm, działający w harmonii. Ima opierać się na wiedzy, gdyż aby czynić dobro należy posiąść
o nim wiedzę. Państwo takie ma mieć ascetyczny charakter, ponieważ jego cel jest idealny.
Estetyka
Platon stwierdził, że sztuka nie czyni rzeczywistość lepszą, a nawet że stanowi czynnik ujemny.
Sztuka jedynie naśladuje rzeczywistość. Sztuki, np. malarstwo czy rzeźbiarstwo są
umiejętnościami, natomiast artysta jest rzemieślnikiem.
Istota Platonizmu
Platonizm stanowi oryginalną filozofię głoszącą, iż obok świata materialnego, który jest
przemijający i zmienny istnieje świat idei, które są absolutne i wieczne. Pojęciami kluczowymi tej
filozofii są pojęcie dobra, idei i duszy.
Arystoteles
Arystoteles (384 - 322 r. p. n. e.)urodził się w Stagirze na Półwyspie Trackim. Pochodził z rodziny
lekarskiej, dzięki czemu zdobył podstawy wiedzy przyrodniczo - medycznej o charakterze
empirycznym. W 367 roku młody Arystoteles przyjechał do Aten by wstąpić do Akademii Platona.
Z miarę rozwoju filozoficznego odstąpił jednak od myśli platońskiej i wystąpił przeciw jego
doktrynie. Założył swoją szkołę, która miała wzór
w Akademii, jednak wprowadził w niej zapatrywanie empiryczne, czyniąc instytutem badań w
dziedzinie humanistycznej oraz przyrodoznawczej.
Pisma Arystotelesa dają się podzielić na trzy grupy. Pierwsza grupa zawiera pisma wydane przez
samego filozofa, przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców. Dzieła te pochodziły przeważnie z
okresu, kiedy należał on do Akademii Platońskiej. Powstały wtedy przede wszystkim dialogi,
posiadające duże zalety literackie, wśród których najważniejsze to: "Propreptyk" (nawiązujący do
"Eutydema" autorstwa Platona) oraz dużych rozmiarów dialog składający się z trzech ksiąg: "O
filozofii".
Druga grupa pism Arystotelesa to materiały naukowe, o treści literackiej oraz przyrodniczej. Wśród
nich znajdują się wyciągi z pism dawnych filozofów, także z wykładów Platona, zbiory wzorów
retorycznych i teorii.
Do trzeciej grupy należą pisma, które zawierają opracowania naukowe przeznaczone na użytek
szkoły; szkicowo pisane notatki mające być pomocą w wykładach. Pisma te obejmują pięć działów:
logikę, przyrodoznawstwo, metafizykę, praktykę i poezję. Do pism logicznych, nazwanych w
czasach Bizancjum Organonem należą traktaty: "Kategorie", "Hermeneutyka", "Analityki",

"Topika", "O sofizmatach". Na pisma przyrodnicze składają się rozprawy o tematyce fizycznej
(składająca się z ośmiu ksiąg "Fizyka", traktaty:
"O niebie", "O stawaniu się i ginięciu", "Meteorologika"), o tematyce psychologicznej (rozprawa
"O duszy"),z zakresu historii naturalnej ("Historia naturalna zwierząt", zawierająca liczne
monografie zoologiczne: O częściach zwierząt, O pochodzeniu zwierząt, O ruchu zwierząt, O
poruszaniu się przestrzennym zwierząt). Do trzeciej grupy pism należą najważniejsze dzieła
Arystotelesa, jest ich w sumie 14. Są to pisma o tematyce metafizycznej, a więc mówiącej o
rzeczach nie dających się opisać za pomocą fizyki. Czarta grupa pism praktycznych obejmuje dzieła
o tematyce etycznej: "Etyka nikomachejska", "Etyka eudemejska", oraz o tematyce politycznej:
"Polityka". Ostatnia grupa pism to pisma poetyczne, znany jest jedynie fragment "Poetyki", który
został przechowany.
Arystoteles najbardziej interesował się zagadnieniami biologicznymi. Jako uczeń Platona przejął od
swego mistrza bardzo wiele poglądów, jednak nie ze wszystkimi się zgadzał, przede wszystkim
odcinał się od platońskiego idealizmu. Porównując tych dwóch filozofów stwierdzić można, że
Platon tworzył zasady, natomiast Arystoteles rozwinięte teorie. Był on historykiem nauki,
niepospolitym erudytą, posiadał wiedzę filozoficzną
i naukową którą uwzględniał przy własnych przemyśleniach i badaniach.
Logika.
Logika stanowiła dla Arystotelesa dziedzinę przygotowawczą. Filozof oscylował pomiędzy
platońskim idealizmem a realizmem. Zachował platońską teorię wiedzy, jednak nie zgodził się z
teorią bytu. Według niego poza jednostkowymi rzeczami nic nie istnieje, idee są tylko wymysłem.
Wiedza zawiera się w pojęciach ogólnych - wiedza jest ogólna zaś byt jednostkowy. Arystoteles
zastąpił platoński dualizm rzeczy materialnych i idei dualizmem bytu oraz wiedzy.
Filozof ustanowił dwa działy naukowe: dział nauki o wiedzy (logika) oraz nauki
o bycie (metafizyka). Stwierdził, że definicja stanowi podstawę prawidłowych pojęć, zaś dowód
jest podstawą prawidłowych sądów a także uczynił je głównymi zagadnieniami logiki. Pojęcia mają
charakter ogólny, przy czym istnieje hierarchia pojęć od najmniej do najbardziej ogólnych.
Podobnie sądy tworzą hierarchię racji oraz następstw. Sąd stanowi zespół pojęć, pojęć się jest
jednostką logiczna. Logika Arystotelesa opierała się na twierdzeniu, iż byt ma charakter
jednostkowy, zaś o jego istocie świadczą cechy ogólne. Logika uczyła, jak wiedzę wykładać, nie jak
ją zdobywać. Zawierała w sobie tezy mówiące o tym, iż szczegół wynika
z ogółu, prawdy mają rzeczowy porządek, a nie psychologiczny.
Arystoteles krytykował platońską teorię poznania, która negowała udział zmysł
w poznaniu rzeczywistości. Twierdził, że w procesie poznania są one tak samo ważne jak rozum.
Aby móc wydawać opinie o rzeczywistości umysł musi zmysłowo jej doświadczyć. Człowiek nie
posiada żadnej wiedzy wrodzonej, nie istnieją w umyśle żadne pojęcia ogólne. W chwili narodzin
umysł człowieka jest zupełnie czysty, dopiero dzięki postrzeżeniu zyskuje wiedzę. Wiedza
zmysłowa jest konieczną i niezastąpioną podstawą poznania, które
w ostateczności ma mieć charakter rozumowy. Poznanie jest bierne, umysł poznając zewnętrzne
przedmioty musi całkowicie się im poddać, doświadczyć ich. Rozum i zmysły całkowicie wystarczą
człowiekowi, by mógł poznać otaczającą go rzeczywistość.
Filozofia teoretyczna
Filozofię teoretyczną Arystoteles podzielił trychotomicznie, wyróżniając w niej fizykę, matematykę
oraz filozofię pierwszą. Pod nazwą "filozofia pierwsza" filozof umieścił najogólniejsze nauki,
mówiące o "bycie jako takim", rozważające jedynie ogólne własności bytu. Z czasem na ich
określenie zaczęto używać nazwy "metafizyka".

Arystoteles uznał, że jedynie jednostkowe, konkretne rzeczy są bytem samoistnym,
a więc substancją. Substancje posiadają dwa składniki: formę i materię. Formę stanowią własności
ogólne, gatunkowe, czyli pojęcia, zaś materia jest w substancji tym, co nieokreślone. Materia jest
konstytuowana właśnie dzięki formie. Arystoteles
w przeciwieństwie do Platona stwierdził, że materia i forma ( odpowiednik platońskiej idei) nie są
substancjami; materia nie może istnieć samodzielnie, analogicznie idee nie posiadają
samodzielnego istnienia. Mówienie o idei czy materii jako o samodzielnym, realnie istniejącym
bycie jest tylko abstrakcją.
Poznanie ma charakter pojęciowy, to znaczy można poznać z danej rzeczy wyłącznie to, co zawiera
jej pojęcie, a więc jej formę. Forma jest najważniejszym składnikiem substancji, określa istotę
przedmiotu. Rzeczy posiadają cztery rodzaje właściwości, które je konstytuują. Są to: forma,
materia a także przyczyna oraz cel. Wynika z tego że forma nie jest wyłącznie czynnikiem idealnym
czy formalnym, lecz jest siłą, działającą i wytwarzającą pewne skutki. Forma stanowi czynny
pierwiastek substancji. Cel, do jakiego dąży substancja nie jest natury idealnej, transcendentnej, jak
to pojmował Platon, ale jest przyziemny, leży
w samej rzeczy. Forma jako siła działa celowo, a jej specyficzna dwoistość polega na tym, iż jest
nie tylko czynnikiem pojęciowym, ale także czynnikiem aktywnym. Skoro zaś forma stanowi
istotny składnik bytu, to energia, aktywność czy działanie są istotą bytu.
Arystoteles, dzięki odniesieniu się do pary pojęć: forma - materia, oraz energia - potencja starał się
rozwiązać różne zagadnienia. W przyrodzie widział czynniki, które metafizyka postawiła jako
istotne składniki bytu: substancję, formę, energię i cel. Stwierdził, że Ziemia pozostaje w
spoczynku, stanowi nieruchomy środek świata. Świat, choć jest wieczny to jest równocześnie
ograniczony przestrzennie. Jest niedoskonały i zależny
a ponieważ zachodzą w nim zdarzenia mające przyczynowy i celowy charakter, to musi istnieć jakiś
konieczny i doskonały byt, który nim steruje. Tym transcendentnym, poruszającym nieruchomy ze
swej natury świat bytem jest Bóg. Bóg jest jeden, niezmienny, konieczny, niezłożony, doskonały,
absolutny, niematerialny, jest istotą duchową, czystą formą, czystym rozumem. Bóg nie stworzył
świata, gdyż świat jest wieczny. Jednak Bóg jest pierwszą przyczyną świata, gdyż wprawił go w
ruch. Jest także jego celem.
Arystoteles stworzył oryginalną koncepcję Boga, który jest istotą wyłącznie duchową. Ideologia
została zastąpiona przez teologię, zamiast przeciwstawiać świat idei światu rzeczy filozof
przeciwstawił świat Bogu.
Dualizm świata oraz Boga, bytu niedoskonałego i doskonałego odcisnął się na kosmologii
arystotelesowskiej, wprowadzając także do niej dualizm. Dowodził, że skoro Bóg działa w
niezmienny sposób to ruch, którego jest sprawcą także musi być niezmienny. Takim ruchom
podlega jedynie niebo stałych gwiazd, czyli tylko jego ruch pochodzi od Boga. Wszechświat składa
się z dwóch okręgów, każdy z nich ma odmienną naturę. Okrąg niebiański jest bezpośrednio
poruszany przez Boga, ruch w nim panujący jest najdoskonalszy (okrężny), zaś materia jest
eteryczna. W okręgu ziemskim ruch normalny nie jest okrężny ale prostolinijny a materia
zbudowana jest z czterech żywiołów. Świat niebieski jest doskonały
i tylko poprzez jego działanie świat ziemski posiada jakąkolwiek wartość.
Nauka o duszy
Aby ukazać stosunek duszy oraz ciała Arystoteles posłużył się pojęciami formy oraz materii. Tak
jak forma i materia są ze sobą nierozerwalnie połączone w substancji i żadne
z nich nie może istnieć niezależnie, tak też jest z duszą i ciałem. Dusza nie może być oderwana od
ciała, jednak nie jest ciałem, ale formą a więc energią organicznego ciała. Ciało oraz dusza są
nierozdzielną całością.

Istnieją trzy rodzaje duszy: 1. dusza roślinna, która odpowiedzialna jest za odżywianie oraz
rośnięcie, nie ma ona możliwości postrzegania, 2. dusza zwierzęca, kierująca się uczuciami i
popędami, 3. dusza myśląca, która jest właściwa tylko człowiekowi, wyróżnia go ze świata
zwierząt. Rozum stanowi najwyższą zdolność duszy myślącej. Rozum może być praktyczny,
kierujący się wolą, lub teoretyczny, który poznaje. Poznanie rozumowe może być bierne, rozum
pełni wtedy rolę aparatu odbiorczego, lub czynne, rozum jest wtedy motorem.
Filozofia praktyczna
W filozofii praktycznej Arystoteles wyróżnił dwa działy: politykę oraz etykę.
W swoich rozważaniach z dziedziny etyki odchodził od stanowiska Platona, który stwierdzał, że
najważniejsza jest idea dobra mająca normować życie. Arystoteles, przeciwnik platońskiego
idealizmu stał na stanowisku, że nie istnieje żadne dobro poza realnym. Cele transcendentne,
idealne, o których nauczał Platon są fikcyjne, realne są tylko cele osiągalne. Dlatego uważał, że nie
przez abstrakcyjne spekulacje, ale przez doświadczenie, obserwację rzeczywistości człowiek może
poznać cele, do jakich powinien dążyć. Etyka Arystotelesa była empiryczna, normy etyczne
opisywane były wraz z ludzkim działaniem.
Najwyższym celem człowieka jest eudajmonia. Jest to maksymalny stan doskonałości, jaki może
osiągnąć człowiek, ograniczony przez swoją niedoskonałą naturą. Eudajmonia to najwyższe,
możliwe do osiągnięcia dobro.
Tak jak rozum obejmuje swoim działaniem dwie dziedziny: poznania oraz życia praktycznego, tak
też istnieją dwa rodzaje zalet człowieka rozumnego. Istnieją cnoty dianoetyczne, jak na przykład
mądrość czy rozsądek, oraz cnoty etyczne czyli hojność lub męstwo. Filozof wskazywał, iż ludzka
natura charakteryzuje się wielką złożonością, jednak wszystkie potrzeby, które posiada powinny
być zaspokajane. Należy jednak pamiętać, by spełnianie czynności praktycznych było oparte na
rozumie, by w życiu kierować się cnotami etycznymi.
Arystotelizm stanowi filozoficzną doktrynę środka, która unika skrajnych rozwiązań.

Filozof wprowadził wiele oryginalnych i nowatorskich jak na ówczesne czasy
pomysłów i teorii, które stanowiły inspirację dla kolejnych pokoleń myślicieli.

Stoicyzm
Filozofia stoicka powstała w III w. p. n. e. Szkołę stoicką założył ok. 300 r. p. n. e. Zenon z Kition
( 336-264 r. p. n. e.), przetrwała ona pięć wieków, będąc w tym czasie modyfikowaną m. in. przez
Chryzypa(ur. ok.280 r. p. n. e.). Zenon był początkowo członkiem szkoły cynickiej, jednak po
pewnym czasie odstąpił od niej i zmodyfikował stanowisko cyników inicjując nowy kierunek w
filozofii. Stoicyzm przejął od myśli cynickiej pogląd mówiący o samowystarczalności cnoty oraz
bezwartościowości wszystkiego tego, co nie stanowi cnoty. W poglądach fizycznych stoicy czerpali
z tradycji starożytnych filozofów przyrody, szczególnie Heraklita.
Fizyka
Poglądy fizyczne stoików wyrosły z przekonania, iż budowa świata jest jednolita. Świat jest
materialny, równocześnie ożywiony i jako twór boski doskonały. Ich system był monistyczny.
Zakładali, że bytem jest wyłącznie to, co podlega działaniu oraz działa. Z tego wynikało, ze jeśli
dusza istnieje to jest cielesna, podobnie cnota, czy bóg. Stoicy byli materialistami, twierdzili, że nie
istnieje żaden byt niematerialny, idealny czy też duchowy. Jeśli coś jest niematerialne to stanowi
niebyt, próżnie. Wynikało z tego, że przestrzeń oraz czas także są niebytem, gdyż mają
niematerialny charakter. Stoicy zajmowali stanowisko nazwane przez późniejszych uczonych
nominalizmem.
Filozofowie nauczali, że świat składa się z ciał, które nie są bytem prostym, ale składają się z
dwóch czynników: biernego i czynnego. Za Arystotelesem twierdzili, że materia ma charakter

bierny, jest budulcem, zaś forma jest pierwiastkiem czynnym, stanowiącym o jakości danego ciała.
Jednak w odróżnieniu od Arystotelesa także formę pojmowali materialnie. Formę nazywali
"pneumą", tchnieniem i wyobrażali sobie podobną do powietrza.
Stoicy uznali dynamistyczną koncepcję świata, która zakładała istnienie wyłącznie materii i ruchu,
które mogą przybierać różne postacie. Wszystko bezustannie się porusza, przy czym każdy ruch
posiada jakąś przyczynę. Tą przyczyną jest pneuma, która nie działa ślepo czy mechanicznie, ale
celowo. Pneuma posiada boską naturę, jest siłą kosmiczną, źródłem życia, jedności świata, przenika
każdą rzecz. Dzięki temu tworzy on olbrzymią całość, jest żywy i rozumny, a także nieograniczony.
Według stoików istnieje bóstwo, nie jest jednak transcendentne, ale żyje w świecie, a wręcz jest z
nim identyczne. Takie stanowisko nazywane jest panteizmem.
Stoicy próbowali także wyjaśnić powstanie oraz dzieje wszechświata. Odwołując się do pierwszych
filozofów przyrody stwierdzali, że boska pneuma, żywa, ognista materia stanowi początek świat, z
którego powstały pozostałe żywioły: woda, ziemia i powietrze. Jako że człowiek jest częścią
wszechświata, powinien żyć z nim w zgodzie i być wiernym prawu, które rządzi całą naturą.
Etyka stoików
Stoicy nauczali, że dopóki człowiek nie uzyska niezależności, nie zdobędzie postawy obojętnej na
zewnętrzne okoliczności, nie osiągnie szczęścia. Szczęście, cnota, niezależność
i mądrość stanowić miały dla człowieka cel. Będzie to możliwe jedynie wtedy, kiedy człowiek
dostosuje się do powszechnej harmonii, która panuje w boskiej, rozumnej
i harmonijnej przyrodzie. Życie w zgodzie z naturą jest tym samym rozumne. Rozum stanowił dla
stoików miarę ludzkiego postępowania, rozsądek , wiedza, rozum stanowiły cnotę. Byli bardzo
radykalni w swych naukach, uznawali, że kto nie posiada pełnej cnoty, wcale jej nie posiada. Ludzi
można podzielić na dobrych i złych, czyli cnotliwych i tych, nie posiadających cnoty. Rzeczami, o
które człowiek powinien zabiegać są wartości duchowe, czyli talenty; cielesne, czyli sprawności
zmysłów oraz zewnętrzne, czyli posiadanie dzieci. Wartości duchowe są ważniejsze od cielesnych o
nie bardziej należy się starać.
Stoicy dowodzili, iż ten kto żyje w zgodzie z zasadami rozumu, kieruje się mądrością
i cnotą, ten jest w stanie żyć w zgodzie z samym sobą oraz ze społeczeństwem. Społeczeństwo,
podobnie jak przyroda pojmowane było jako złożony organiczny zespół. Stoicyzm głosił ideały
kosmopolityczne, postulował o zniesienie granic pomiędzy państwami narodowymi.
Etyka stoików, choć nacechowana była surową powaga i rozsądną trzeźwością, to niosła też w sobie
gorącą wiarę w łatwość osiągnięcia dobra i szczęścia w życiu.
Logika
Stoicy jako pierwsi posłużyli się terminem logika na określenie zagadnień, którymi wcześniej
zajmowały się dialektyka, analityka i topika. Logika była przez nich pojmowana jako nauka o
logosie, o rozumie oraz mowie. Jako nauka o mowie do logiki zaliczano także gramatykę czy
retorykę. Stoicy nazywali logikę nauką o znaku oraz o jego znaczeniu. Według nich wiedza
pochodziła od zmysłów, pojmowali ją sensualistycznie. Filozof Kleantes widział postrzeżenie jako
odciśnięcie przedmiotów w duszy. Chryzyp stwierdził, że postrzeżenie nie jest, jak to widział
Kleantes odciśnięciem, ale zmianą dokonaną w duszy. Postrzeżenia, które dokonywane były w
stanie naturalnym, z właściwej odległości, trwały dostatecznie długo
i były sprawdzalne poprzez inne postrzeżenia nosiły nazwę postrzeżeń kataleptycznych.
Punktem wyjścia dla rozważań stoików było przekonanie, iż każda prawda oraz fałsz jest pewną
całością, która może być rozłożona na części składowe. Postrzeżenia takiego nie powinno się
traktować tylko jako połączenia terminów.
Filozofia stoicka łączyła w sobie racjonalizm z materializmem. Oryginalnym pomysłem był

panteizm, postulat życia w harmonii z naturą, którą przenika boska siła, charakterystyczny był ideał
mędrca oraz sposób pojmowania wolności.
Szkoła stoicka
W działalności szkoły stoickiej wyróżnić można trzy okresy: 1. okres starej szkoły ateńskiej,
należeli do niej twórcy stoicyzmu, 2. okres średniej szkoły ateńskiej ( II / I w. p. n. e.), od czystej
nauki Stoików przeszła do nauki eklektycznej, 3. okres młodszej szkoły, która rozwijającej się w
Rzymie; w pewnym stopniu powróciła do początkowej doktryny stoickiej.
Średni okres filozofii stoickiej zaczął się kiedy kierownikiem szkoły został, w 129 r. p. n. e.
Panaitios z Rodos (185-110 r. p. n. e.). Najwybitniejszym filozofem tamtego okresu był następca
Panaitiosa, Poseidonios, który oparł swoją myśl na naukach ścisłych. Według niego duch stanowił
siłę natury, tą samą, jaką jest siła życiowa.
Wśród stoików młodszego okresu najsławniejszymi myślicielami byli: Seneka (autor licznych
popularnych pism takich jak: "O życiu szczęśliwym", "O krótkości życia",
"O gniewie"), Epiktet ( ok. 50 - 130 r. p. n. e.; był niewolnikiem z Frygii, potem został
nauczycielem filozofii w Rzymie), Marek Aureliusz (cesarz panujący w Rzymie w latach 161 -180
p. n. e., autor rozmyślań). Stoicy ci, zwłaszcza Seneka oraz Marek Aureliusz odeszli od
pierwotnego materializmu propagowanego przez pierwszych stoików. Ich poglądy na świat miały
charakter dualistyczny i spirytualistyczny, interesowali się etyką.
Epikureizm
Obok stoicyzmu powstał drugi, nowy system filozoficzny epoki helleńskiej. Był on wyrazem
krańcowo trzeźwego oraz pozytywnego sposobu myślenia. W etyce postulował
o postawę hedonistyczną, w fizyce głosił materializm, zaś w logice podejście sensualistyczne.
Szkoła epikurejska został założona w Atenach w początkach III w. p. n. e. Jej twórcą był Epikur
(341-270 r. p. n. e.), pochodzący z wyspy Samos. Początkowo studiował różne kierunki
filozoficzne, w 306 r. p. n. e.) założył własną szkołę. Filozof odznaczał się szlachetnym
charakterem, wysokim poziomem moralnym oraz prostym trybem życia. Jego dzieła, bardzo liczne
mają urozmaiconą treść. Dzięki Laertiosowi przerwały Zasady Epikura
a także trzy listy, które zawierają zarys fizyki, etyki oraz meteorologii.
Epikur czerpał z filozofii atomistycznej i cyrenaickiej. Z pierwszej przejął mechanistyczną oraz
materialistyczną fizykę, z drugiej - hedonistyczną etykę oraz sensualistyczną logikę.
Etyka
Punktem wyjścia rozważań Epikura było założenie, iż szczęście stanowi największe dobro. Filozof
starał się wyjaśnić na czym polega szczęście. Stwierdził, że polega ono na doświadczaniu
przyjemności, zaś nieszczęście polega na doświadczaniu cierpień.
Epikur wyłożył na czym polega doskonałość hedonistyczna, która jest źródłem szczęścia. Życie
stanie się, według niego rozkoszą kiedy ciało człowieka będzie zdrowe, zaś dusza spokojna.
Hedonizm przejawiał się w afirmacji życia. Hedoniści czcili życie w formie religijnego kultu.
Głosili, że radość życia stanowi podstawowy składnik szczęścia, ale oprócz tego wewnętrznego
źródła szczęścia istnieją także przyjemności spowodowane zewnętrznymi przyczynami. Aby
osiągnąć przyjemności należy spełnić dwa warunki, trzeba mieć w sobie potrzeby, które muszą być
zaspokojone. Nie należy starać się o przyjemności, wystarczy jedynie unikać cierpień. Zamiast
nieustannie gonić za zaspokajaniem coraz większej ilości potrzeb i pragnień powinno się ich
wyzbyć. Sztuką jest umiejętność mierzenia przyjemności oraz wybierania tych nie pociągających za
sobą cierpienia. Przyjemności pozytywne mogą być dwojakiego rodzaju: 1. przyjemności fizyczne;
są one bardziej zasadnicze, ponieważ bez nich nie mogłoby by być przyjemności duchowych, 2.
przyjemności duchowe; są wyższe od cielesnych, ponieważ dają więcej przyjemności.

Epikur nie widział jakościowych różnic pomiędzy przyjemnościami. Postulował
o zabieganie o duchową radość, szczerzenie kultu przyjaźni oraz szlachetnego życia. Uważał, że
najskromniejsze przyjemności są zarazem największe i najdoskonalsze.
W cnocie i rozumie widział źródło szczęścia, twierdził, że cnotę warto pielęgnować właśnie
dlatego, iż stanowi środek do szczęścia. Przyjaźń jest cenną wartością, gdyż tylko mając oparcie w
innych ludziach, będąc z nimi w stosunkach przyjaźni można żyć spokojnie oraz bezpiecznie.
Rozum jest niezastąpiony do szczęścia, posługując się nim człowiek może trafnie wybierać
przyjemności, o które warto się starać, gdyż nie spowodują cierpienia, służy też aby kierować
myślami. Epikurejskie przepisy na szczęśliwe życie oparte były na egoistycznym dążeniu do
własnej przyjemności, zapewnienia sobie spokojnego
u harmonijnego życia.
Fizyka
Epikurejska teoria przyrody miała materialistyczny charakter. Przyjmowała, iż istnieją jedynie
materialne ciała oraz pusta przestrzeń. Miała także charakter atomistyczny, zakładała, iż ciała
zbudowane są z wielkiej ilości niezależnych względem siebie atomów.
Epikur przyrodę rozumiał mechanistycznie. Twierdził, że jest na podobieństwo wielkiego,
skomplikowanego mechanizmu, który sam sobą kieruje, bez udziału bóstwa. Nie oznaczało to, ze
Epikur był ateistą, gdyż wierzył, że bogowie istnieją, jednak nie ingerują
w losy świata, pozostawiają go jego własnemu biegowi. Stanowią jednak wzór dla świata, są też
wieczni, szczęśliwi oraz wolni od wszelkiego zła. Takie myślenie uwalniało człowieka od lęku
przed bogami, którzy nie mieli prawa karać za grzechy.
Psychologia
Epikur doszedł do wniosku, ze dusza, która jest rzeczywista i czynna jest także cielesna. Dusza oraz
ciało stanowią dwie materie, dwa rodzaje atomów, które nawzajem na siebie oddziaływają. Dusza
to złożony układ cielesny, wynika więc z tego, że jest zniszczalna, wraz ze śmiercią człowieka
przestaje istnieć. Uważał, że wiara w nieśmiertelność jest tylko złudzeniem. Dlatego obawa przed
śmiercią okazuje się nieuzasadniona. Jest źródłem niepokoju i ludzkich nieszczęść. Tylko wyzbycie
się lęku przed śmiercią pozwoli człowiekowi skupić się na życiu doczesnym i dążyć do osiągnięcia
ziemskiego szczęścia.
Epikur wskazał cztery obawy, które unieszczęśliwiają człowieka: 1. lęk przed niemożliwością
osiągnięcia szczęścia, 2. lęk przed cierpieniem, 3. lęk przed bogami, 4. lęk przed śmiercią.
Lekarstwem na powyższe cierpienia miała stać się filozofia Epikura. Twierdził, że: 1. jeśli człowiek
żyje rozumnie jest w stanie osiągnąć radość, szczęście,
2. cierpienie, które jest jedynym złem jest łatwe do zniesienia, bo kiedy jest silne to nie jest
długotrwałe, a kiedy jest długotrwałe, to nie jest silne. Nie cierpienie dokucza ludziom, ale lęk
przed cierpieniem, 3. nie należy lękać się bogów, gdyż nie mają wpływu na życie ludzkie,
4. nie należy lękać się śmierci, ponieważ: "największe zło, śmierć, nie dotyka nas ani trochę, gdyż
póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć, nie ma nas."
Logika
Epikur był nie tylko uczonym, ale stał się swoistym apostołem szczęśliwego życia, toteż jego szkoła
byłą bardziej sektą aniżeli związkiem naukowy. Epikurejczycy pragnęli wieść życie, które byłoby
wyzbyte z przesądów, gdyż są one źródłem nieszczęścia. Oświecony umysł miałby być więc
warunkiem szczęścia, toteż Epikur postulował o kulturę myśli i zajęcie się uprawianiem logiki. Jego
logika polegała na umiejętności odróżniania prawdy i fałszu, nazwana została przez niego kanoniką,
od greckiego "kanon"- miara, kryterium.
Epikurejczycy głosili, że tylko dzięki wrażeniom zmysłowym można odnaleźć prawdę. Było to

stanowisko zwane sensualizmem epistemologicznym. Wrażenia odtwarzają rzeczywistość taką, jaka
jest, dają poczucie oczywistości. Dotyczyło to każdego wrażenia, także snów czy halucynacji.
Również uczucia zmysłowe, takie jak przyjemność i przykrość nigdy nie mylą, dopiero sądy
tworzone na ich podstawie mogą okazać się nieprawdziwe.
W kwestii genezy poznania, stwierdzili, że wszelkie sądy i przedstawienia wywodzą się z wrażeń
zmysłowych. Tzw. "indukcja epikurejska" pokazywała, jak z wrażeń powstają
w umyśle ogólne pojęcia. W wytwarzaniu się pojęć bierze udział wyobraźnia, pamięć , myśl; zaś
wyobrażenia formują się na drodze wypadku, analogii, podobieństwa i syntezy.
Z pierwotnych wyobrażeń powstają "wyobrażenia typowe", potem zaś powstają pojęcia, sądy i
przypuszczenia. Celem tej indukcji jest znalezienie powszechnych i niezbędnych własności rzeczy.
Epikurejczycy starając się znaleźć podstawę wnioskowania indukcyjnego doszli do wniosku, że
zawarta jest ona w podobieństwie rzeczy.
Szkoła utworzona przez Epikura przetrwała aż do IV w. n. e. Następcy filozofa nieznacznie tylko
rozwinęli jego naukę. Ulubionym uczniem stał się Metrodor z Lampsaku, zaś wśród wybitnych
przedstawicieli epikureizm wymienić można żyjącego w I w. p. n. e. Zenona z Sydonu, jego ucznia
Filodema, czy żyjącego w I w. n. e. Rzymianina Lukrecjusza .
Sceptycy
Sceptycyzm był ostatnim wielkim obozem filozoficznym epoki hellenistycznej. Powstał w mniej
więcej tym samym czasie co stoicyzm i epikureizm, na przełomie IV i III wieku p. n. e. Stał w
opozycji do innych szkół filozoficznych, przeciwstawiając im swoją doktrynę, gdyż one budowały
teorię, natomiast on tylko przeczył i krytykował. Głównymi poprzednikami sceptyków byli sofiści,
odnosili się do ich relatywizmu i konwencjonalizmu.
W dziejach starożytnego sceptycyzmu można wyróżnić trzy okresy: 1. pierwotny pirronizm (III w.
p. n. e.), którego reprezentantem był Pirron oraz jego uczeń Tymon. Pirronizm miał charakter
praktyczny, jego jądrem była etyka, zaś dialektyka tylko powłoką.
2. akademizm (III i II w. p. n. e.)
Piron ( 376 - 286 r. p. n. e.) był malarzem, dopiero w dorosłym wieku poświęcił się filozofii. Na
ukształtowanie poglądów tego myśliciela najpotężniejszy wpływ miał Demokryt. Piron nie zostawił
żadnych pism, twierdząc że skoro niemożliwym jest zdobycie pewnej wiedzy to nie warto nic
spisywać. Uczniowie Pirona naśladowali życie mistrza, tylko jeden, Tymon z Fliuntu rozwinął jego
teorię.
Tymon z Flintu (325-235 r. p. n. e.) pracował jako nauczyciel filozofii oraz retoryki. Od Pirrona
przejął koncepcję rezygnacji oraz poszukiwania i odkrywania fałszu, gdzie tylko to było możliwe.
Swoje poglądy wypowiadał zarówno w traktatach filozoficznych, jak
i w tragediach, komediach czy wierszach satyrycznych.
.Arkezylaos ( 315-241 r. p. n. e.) był scholarchą Akademii; wprowadził do niej sceptycyzm.
Charakteryzował się wytwornością umysłu, był typem sceptyka -światowca. Przejawiał
zamiłowanie do piękna, poezji oraz sztuki.
Karneades ( 214 - 129 r. p. n. e.) był także scholarchą Akademii. Rozbudował sceptycyzm, wyłożył
wiele argumentów typowych dla sceptyków, przedstawił np. krytykę religijnego dogmatyzmu. Nie
pozostawił żadnych pism.
Z pism filozofów sceptycznych przetrwały jedynie pisma Sekstusa, zwanego Empirykiem ( III w. n.
e.). Jego dzieła: "Zarysy Pirrońskie", "Przeciw matematykom" przedstawiają obraz sceptycyzmu
okresu starożytności.
Poglądy sceptyków

Pierwotne podłoże filozofii sceptycznej miało praktyczną naturę. Jedynie postawa sceptyczna, jak
mniemali filozofowie może zapewnić człowiekowi szczęście, ponieważ zapewnia szczęście, w
szczęście jest w spokoju. Postawa sceptyczna polega na przekonaniu, że jeśli jest się niezdolnym do
trafnego rozstrzygnięcia jakiejś kwestii to nie należy zabierać głosu w żadnej. Piron postawił trzy
zasadnicze pytania. Pytając o własności rzeczy,
o zachowanie człowieka w stosunku do nich oraz o następstwa naszego zachowania względem nich
odpowiadał, że człowiek nie może wiedzieć, jakie własności ma rzecz, więc musi powstrzymać się
od orzekania o nich.
Zadaniem, jakie postawili sobie sceptycy było krytykowanie wiedzy stworzonej przez człowieka.
Wytworzyli wiec właściwą postawę umysłu, destrukcyjną, negatywną i krytyczną. Odrzucali
wszelkie naukowe sądy i twierdzenia, jedynie sądy o zjawiskach przyjmowali jako oczywiste i
kwestionowali ich. Swoje sceptyczne stanowisko filozofowie uzasadniali nie poprzez
psychologiczną analizę ludzkiego umysłu, która wskazywała niezdolność jego do poznania, ale
przez analizę logiczną danych twierdzeń. Skupiali się na tym, by wykazać, że jakieś twierdzenie nie
więcej ma pewności od twierdzenia jemu przeciwnego. Chcąc potępić dane twierdzenie stoicy
przeciwstawiali mu jakieś inne, przeciwne, sprzeczne, lecz równie mocne twierdzenie.
Wnioskowali, że żaden sąd nie jest logicznie silniejszy od innych, gdyż każdemu można
przeciwstawić równoważny. Sceptycy uważali, że także zmysły nie dają pewności poznania.
Choć sceptycy stawiali sobie negatywne zadania- chodziło im nie o ustalenie prawdy, ale o obalenie
fałszu, to ich dziejowe znaczenie jest pozytywne i doniosłe. Ujawnili wiele błędów i dowolności w
przyjętych poglądach filozoficznych. Usystematyzowali i pomnożyli wszystko, co stanowiło
krytyczną myśl w Grecji. Podnieśli poziom naukowy. Rozwijając przez kilka wieków swoje
stanowisko, stworzyli ogromną ilość pomysłów i argumentów sceptyckich, które stały się inspiracją
dla późniejszych pokoleń filozofów.