Starozytność
Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.), filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody, uznawany za
autora pierwszego w Grecji dzieła filozoficznego: Peri fyzeos
("O przyrodzie" - zaginęło). Za prazasadę całej rzeczywistości
(arché - termin wprowadzony przez Anaksymandra) uznał tzw. apeiron, czynnik nieskończony i nieokreślony, zawierający w sobie wszelkie przeciwieństwa, które wyłaniając się zeń, rozdzielając i ścierając, utworzyć miały świat przyrody; przyczyną tego procesu był odwieczny wirowy ruch prazasady. Anaksymander dokonywał wielu obliczeń astronomicznych, konstruował też zegary słoneczne; opracował ponadto pierwszą grecką mapę ziemi i morza oraz pierwszy model świata (rodzaj planetarium). z Miletu (610-547 p.n.e.), filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody, uznawany za
autora pierwszego w Grecji dzieła filozoficznego: Peri fyzeos
("O przyrodzie" - zaginęło). Za prazasadę całej rzeczywistości
(arché - termin wprowadzony przez Anaksymandra) uznał tzw. apeiron, czynnik nieskończony i nieokreślony, zawierający w sobie wszelkie przeciwieństwa, które wyłaniając się zeń, rozdzielając i ścierając, utworzyć miały świat przyrody; przyczyną tego procesu był odwieczny wirowy ruch prazasady. Anaksymander dokonywał wielu obliczeń astronomicznych, konstruował też zegary słoneczne; opracował ponadto pierwszą grecką mapę ziemi i morza oraz pierwszy model świata (rodzaj planetarium).
Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.), filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody; kontynuator myśli Anaksymandera z Miletu, był podobnie jak on autorem dzieła Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zachował się z niego 1 fragment). Uważał, że prazasadę rzeczywistości (arché) stanowi powietrze lub tchnienie (tak jak dusza-oddech jest podstawowym elementem integrującym w przypadku człowieka). Z niego poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie powstaje różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie - rzadkie powietrze jest ogniem, w miarę gęstnienia przekształca się kolejno w wiatr, chmury, wodę, ziemię, kamienie itd. Wszystkie te zmiany dokonują się dzięki wiecznemu ruchowi.
Demokryt z Abdery, (ok. 460 - 370 p.n.e.), filozof grecki, główny przedstawiciel starożytnego materializmu. Ok. 430 p.n.e. ogłosił teorię o atomistycznej budowie świata, stąd zwany jest ojcem materializmu. Niestety wszystkie z jego dzieł których podobno było aż sześćdziesiąt zaginęły.
Empedokles z Agrygentu (obecnie zwany również: Girgenti),
żył w V w. p.n.e. Pierwszy Doryjczyk w dziejach filozofii. Lekarz, kapłan, cudotwórca, poeta. Czczony i wielbiony przez tłumy. Zajmuje znaczące miejsce w filozofii greckiej. Do ważnych dokonań Empodoklesa należą: 1) pierwsza pluralistyczna teoria materii, godząca wariabilizm z postulatami eleatów. 2) oddzielenie siły od materii. 3) teoria postrzegania. Napisał dwa dzieła: O przyrodzie i drugie mistyczno-religijne Pieśni oczyszczenia. Wg Empodoklesa u podłoża rzeczywistości znajduje się jeden wspólny wszystkim element, podzielony ilościowo i podatny na zmiany jakościowe. Istnieje on w postaci małych cząsteczek: ognia, powietrza, wody i ziemi, które wiążą się ze sobą w sposób mechaniczny. W teorii poznania twierdzi on, że poznanie zmysłowe jest skutkiem łączenia się zawartych w człowieku elementów z istniejącymi poza nim. Poznanie umysłowe wywodzi się z krwi, będącej źródłem życia i duszy tożsamych ze światem. Duszę rozumiał on jako całokształt funkcji organicznych. - źródeł poznania zmysłowego, lub jako zamkniętego we krwi "daimona" (zapowiadającego przyszłą koncepcję "idei").
Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.), filozof grecki, ojciec dialektyki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody. Dzieło jego (z którego zachowało się 130 fragmentów) składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego. Za podstawę i zasadę istnienia Wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Twierdził: "panta rhei" ("wszystko jest płynne"), "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają, ciągle płyną". Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem.
Ten matematyk i filozof urodził się około 572 r. p.n.e. na wyspie Samos, zmarł około 497 r. p.n.e. w Metaponcie. Około 532 roku p.n.e. opuścił wyspę Samos i wyemigrował do Italii. Osiedlił się w Krotonie, gdzie założył związek pitagorejski. Rozwinął tam działalność naukową, filozoficzną i polityczną. Po spaleniu jego szkoły filozof zamieszkał w Metaponcie, gdzie zmarł. Tradycja przypisuje Pitagorasowi, iż ten przeszczepił na grunt grecki geometryczne i astronomiczne umiejętności Babilończyków i Egipcjan oraz że zainicjował badania naukowe, które zaowocowały stworzeniem początków teorii liczb, sformułowaniem twierdzenia Pitagorasa i stworzeniem koncepcji harmonijności kosmosu. W dzisiejszych czasach trudno powiedzieć co dokonał sam Pitagoras, a co jego uczniowie. Dlatego mówi się o dokonaniach pitagorejczyków. W zakresie geometrii podali twierdzenie o sumie kątów trójkąta, czworokąta i wieloboków foremnych. Badali ponadto koło, wielościany foremne i kulę, odkryli pięciokąt foremny oraz wykazali, że spośród wielokątów całą płaszczyznę można pokryć tylko trójkątami, kwadratami lub sześciokątami. W szkole pitagorejskiej narodziły się trzy wielkie problemy matematyki: podwojenie sześcianu podział kąta na trzy równe części kwadratura koła Konstrukcje te należało wykonać za pomocą cyrkla i linijki bez podziałki Trzecie z tych zagadnień stało się pasją wielu wybitnych matematyków. Zostało ono rozwiązane negatywnie dopiero w 1882 roku przez Lindemana. (Nie da się zbudować za pomocą cyrkla i linijki kwadratu o polu równym polu danego koła) Pitagorejczycy zajmowali się również teorią liczb. Rozpatrywali oni liczby wielokątne, liczby gnomiczne, liczby doskonałe i szukali par liczb zaprzyjaźnionych. Niestety wszystko ma swój koniec, pitagorejczycy znaleźli o jedną rzecz za dużo. Odkryli oni mianowicie odcinki niewspółmierne, czyli takie, których stosunek nie jest liczbą wymierną (np. bok i przekątna kwadratu). Wskutek utrzymywania tego odkrycia w tajemnicy doszło, w ich szkole, do rozłamu. jedni domagali się niezatajania wyników badań i odkryć, inni dążyli do zachowania tajności. Tendencje te doprowadziły do wyodrębnienia się dwóch kierunków - naukowego i religijno-mistycznego. Zwolenników pierwszego nazywano matematykami, drugiego - akuzmatykami. Mimo, że w prądzie filozoficzno-religijnym pitagorejczyków dominowały muzyka, harmonia i liczba jako czynniki wychowawcze, służące zbliżeniu do Boga, zasługa stworzonej przez Pitagorasa szkoły dla rozwoju myśli matematycznej jest bezsprzeczna i dlatego godzi się imię tego wielkiego Greka zachować w pamięci.
Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.), filozof, matematyk i astronom grecki, jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej. Rozpoczął systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in. twierdzenie Talesa, dzięki któremu miał wyznaczyć wysokość piramidy). Uchodzi za ojca matematyki. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Uważany za pierwszego greckiego filozofa. Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o "arche", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata. Twierdził, że arche to żywioł wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca - wniosek wyciągnął nie odwołując się do mitów, lecz do obserwacji. Jońscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"), ponieważ głosili, że materia świata jest ożywiona.
Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.), filozof grecki,
jeden z czołowych sofistów. Dokonał przewrotu w myśli filozoficznej, kierując ją od kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzałych przebywał w Atenach, należał do grona przyjaciół Peryklesa. Napisał Rozprawę polemiczną o prawdzie i bycie, poza tym był autorem prac gramatycznych, etyczno-społecznych, technicznych oraz dzieła O bogach, które stało się przyczyną wytoczonego mu procesu i spowodowało jego ucieczkę z Aten i śmierć w czasie podróży na Sycylię. Protagoras z Abdery był inicjatorem minimalistycznej teorii poznania, zwolennikiem sensualizmu i relatywizmu. Twierdził, że poznanie jest względne, skoro opiera się na postrzeżeniach, gdyż postrzeżenia tej samej rzeczy bywają różne u różnych osób. Uznając różnorodność zjawisk podkreślał, że także różnorodna i względna jest rzeczywistość. Konsekwencją relatywizmu poznawczego stał się rozwijany przez niego praktycyzm i konwencjonalizm. Protagoras z Abdery był też twórcą początków estetyki, głównie teorii poezji. Pozostawił po sobie wielu uczniów, w tym: Kseniadesa z Koryntu i Eutydema z Chios.
Gorgiasz z Leontinoj, Gorgias (ok. 483 - 375 p.n.e.), filozof grecki, słynny sofista i teoretyk wymowy. W 427 p.n.e. wysłany z poselstwem do Aten (w czasie wojny Syrakuz z Leontinoj) tam się osiedlił i prowadził nauczanie jako świetny mówca. Wprowadził do prozy greckiej wiele figur retorycznych. W poglądach filozoficznych skłaniał się ku sceptycyzmowi.
Przy dowodach korzystał z metody rozumowania Zenona z Elei:
1) nic nie istnieje,
2) gdyby jednak coś istniało, nie byłoby poznawalne,
3) gdyby nawet było poznawalne, nie można by tego przekazać.
Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu
i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji. W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie". Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć. Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.
Platon (ok. 437-347 p.n.e), filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra. W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.
Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze,
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem,
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii,
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania,
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach,
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości, 7) państwie,
8) pięknie, sztuce, twórczości (czyli estetykę).
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny,
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej,
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna, 4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej,
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna.
Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą:
Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.
Arystoteles (384-322 p.n.e.), filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e. powrócił do Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną: Likejon. 323 p.n.e. zagrożony przez stronnictwo antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia. Początkowo zwolennik Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny. Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię pierwszą", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od niesamoistnych przypadłości. W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę, i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne: sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało. Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga.
Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego: duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście (eudajmonizm). Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e. Andronikos z Rodos.
Do jego ważniejszych pism należą (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988).
Zenon z Kition (ok. 336-264 p.n.e.), filozof grecki, z pochodzenia Cypryjczyk. Od 314 p.n.e. przebywał w Atenach. Zafascynowany osobą Sokratesa, uległ początkowo wpływom cyników, których poglądy wydawały mu się najbliższe naukom jego mistrza. Około 300 p.n.e. założył własną szkołę stoików i prowadził ją przez ok. 35 lat. Cieszył się wielkim poważaniem wśród Ateńczyków, dostrzegano w nim wzór człowieka, którego słowa pokrywają się z czynami. Pozostawił sporą spuściznę piśmienną zachowaną do dziś w nielicznych fragmentach. Dzieło Zenona z Kitionu kontynuowało wielu filozofów starożytnych, m.in. Kleantes z Assos, Chryzyp z Soloj, Epiktet, Marek Aureliusz, Seneka. Jego poglądy były bardzo popularne w okresie renesansu.
Epikur (341-271 p.n.e.) filozof grecki, urodzony na Samos, całe życie spędził w Atenach. Ok. 305 p.n.e. zakupił ogród w pobliżu Gaju Akademosa, gdzie wykładał (Ogród Epikura). Poglądy: materia jest niezniszczalna i wieczna, wszystko składa się z atomów i próżni (jak u Demokryta), atomy mają pewną swobodę ruchu (deklinacja). Celem i zasadą życia miało być dążenie do przyjemności, podstawą której jest rozwaga, nakazująca żyć sprawiedliwie, rozumnie i moralnie. Etyka Epikura prowadziła w praktyce do ascezy. Twierdził, że bogowie istnieją, ale nie mają zdolności do ingerencji w sprawy tego świata. Zadaniem filozofii jest uwolnić ludzi od lęku przed śmiercią, przesądów. Tacy ludzie są w stanie zbudować sobie szczęście na ziemi. Głosił hasło odrzucenia działalności publicznej i powrotu do prywatności.
Filon z Aleksandrii (ok. 25 p.n.e. - 50 n.e.), żydowski pisarz i filozof. Przedstawiciel teologicznej tradycji żydowskiej, podlegający wpływom filozofii greckiej. Twórca dualizmu i monizmu - aleksandryjskiego schematu metafizyki. Jako jeden z pierwszych sformułował zadanie filozofii jako poznanie Boga. Świat miał dla niego charakter dualistyczny i przeciwstawny: Bóg i świat. Duch i materia. Dobro i zło. Stworzony przez niego schemat metafizyczny (bytów) był zaakceptowany przez filozofów Aleksandrii: zarówno żydowskich, greckich i chrześcijańskich. W schemacie tym najwyższym bytem był Bóg - byt Absolutny. Materia stanowiła przeciwległy kraniec w schemacie Filona. Logos - ogniwo pośrednie pomiędzy Bogiem a światem materialnym.
Plotyn (ok. 203- 269/270), filozof grecki. Twórca neoplatonizmu. Przekształcił system Platona w doktrynę emanacyjną o charakterze monistycznym. Zasadniczymi motywami stworzonego systemu były:
1) transcendentna teoria absolutu,
2) fenomenalistyczna teoria materialnego świata (rozumianego jako odzwierciedlenie idei w materii),
3) ekstatyczna teoria poznania, sztuki i cnoty, pojętych jako narzędzia zespolenia z absolutem.
W swoim dorobku Plotyn pozostawił 54 rozprawy, które zostały uporządkowane i ułożone w 6 dziewiątek, czyli Ennead, przez Porfiriusza. Obejmują one rozważania:
1) etyczne,
2) fizykalne,
3) kosmologiczne,
4) o duszy,
5) o rozumie,
6) o najwyższych kategoriach, takich jak: byt, dobro, jedność.
Stworzony przez Plotyna system miał licznych zwolenników w trzech różnych szkołach filozoficznych: aleksandryjsko-rzymskiej, syryjskiej Jamblicha, ateńskiej, której głównym przedstawicielem był Proklos.
W okresie późniejszym oddziałał na filozofię chrześcijańską.
W średniowieczu miał zwolenników, takich jak: J. S. Eriugena,
J. Duns oraz Mikołaj Kuzańczyk. W różnych postaciach nawiązywała do niego nowożytna metafizyka.