ortoptystka 322[05] o1 02 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Alicja Jadwiga Pasemko

Prowadzenie profilaktyki i edukacji zdrowotnej
322[05].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Maria Żukowska
dr n. med. Irena Białokoz-Kalinowska

Opracowanie redakcyjne:
mgr Alicja Jadwiga Pasemko

Konsultacja:
mgr Maria Żukowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[05].O1.02
Prowadzenie profilaktyki i edukacji zdrowotnej zawartej w modułowym programie dla
zawodu ortoptystka

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1. Profilaktyka, promocja i edukacja zdrowotna

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające 15

4.1.3. Ćwiczenia 15

4.1.4. Sprawdzian postępów 16

4.2. Zasady żywienia i profilaktyka chorób cywilizacyjnych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające 26
4.2.3. Ćwiczenia 26
4.2.4. Sprawdzian postępów 27

4.3. Epidemiologia, szczepienia ochronne oraz przepisy sanitarne

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające 38
4.3.3. Ćwiczenia 39
4.3.4. Sprawdzian postępów 40

4.4. Narząd wzroku oraz zapobieganie chorobom oczu

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające 44
4.4.3. Ćwiczenia 45
4.4.4. Sprawdzian postępów 46

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat prowadzenia profilaktyki

i edukacji zdrowotnej. Zamieszczono informacje o wpływie zanieczyszczeń powietrza, wody
i gleby na organizm człowieka, zasady żywienia dzieci i dorosłych, wiadomości na temat
zatruć i zakażeń pokarmowych, przyczyny i skutki oraz zapobieganie chorobom
cywilizacyjnym, zagadnienia epidemiologii, chorób zakaźnych oraz szczepień ochronnych.
Zawarto również przepisy sanitarno-epidemiologiczne w jednostkach ochrony zdrowia,
wpływ czynników zewnętrznych na funkcję narządu wzroku, profilaktykę chorób narządu
wzroku, oraz problematykę i profilaktykę uzależnień.

W poradniku zamieszczono też:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, aby
bez problemu korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie powinieneś ukształtować podczas pracy
z poradnikiem,

−

materiał nauczania, który umożliwi samodzielne przygotowanie się do wykonywania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Zawiera również ćwiczenia oraz sprawdzian
postępów,

−

sprawdzian osiągnięć umożliwi Ci sprawdzenie wiadomości i umiejętności opanowanych
przez Ciebie podczas realizacji programu jednostki modułowej,

−

sprawdzian osiągnięć zawiera instrukcję i zestaw zadań testowych,

−

literaturę, która pomoże Ci pogłębić już uzyskaną wiedzę.

Instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy
W czasie pobytu w pracowni (oddziale) musisz przestrzegać regulaminów, przepisów BHP,
instrukcji przeciwpożarowej oraz poleceń instruktora, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układ jednostek modułowych

322 [05].O1

Podstawy działalności usługowej

w ochronie zdrowia

322[05].O1.01

Charakteryzowanie

psychicznego

rozwoju człowieka

322[05].O1.02

Prowadzenie

profilaktyki

i edukacji zdrowotnej

322[05].O1.03

Stosowanie przepisów bhp,

ochrony przeciwpożarowej

i ochrony środowiska

322[05].O1.04

Udzielanie pierwszej

pomocy

322[05].O1.05

Stosowanie przepisów prawa

i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

używać komputera,

−

współpracować w zespole terapeutycznym,

−

znać i przestrzegać praw dziecka (Europejska Karta Praw Dziecka w Szpitalu, Konwencja
o Prawach Dziecka),

−

znać anatomię i fizjologię człowieka ze szczególnym uwzględnieniem narządu wzroku,

−

udzielać rodzicom i dziecku informacji o działających grupach wsparcia społecznego,

−

być empatycznym,

−

zaspokajać potrzeby psychospołeczne dziecka,

−

wykonywać czynności związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych dziecka
zdrowego i chorego,

−

wykonywać czynności pielęgnacyjne w stosunku do dziecka zdrowego i chorego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłużyć się podstawowymi pojęciami z dziedziny profilaktyki i promocji zdrowia,

−

określić wpływ środowiska naturalnego i jego zanieczyszczeń na stan zdrowia człowieka,

−

określić wpływ nieprawidłowego żywienia na stan zdrowia dzieci i dorosłych,

−

dokonać analizy przyczyn i skutków chorób cywilizacyjnych,

−

określić podstawowe czynniki chorobotwórcze i wyjaśnić mechanizm powstawania
chorób zakaźnych oraz metod ich zwalczania,

−

określić wymagania sanitarno-epidemiologiczne, obowiązujące w jednostkach ochrony
zdrowia,

−

wyjaśnić wpływ czynników zewnętrznych: oświetlenia, kolorystyki, miejsca pracy,
odległości przedmiotów, pozycji ciała przy pracy na pracę narządu wzroku,

−

określić wpływ promieniowania ultrafioletowego na narząd wzroku,

−

wyjaśnić zasady stosowania profilaktyki okulistycznej u dzieci w okresie przedszkolnym
i szkolnym oraz u dorosłych,

−

określić warunki pracy przy monitorze,

−

zastosować podstawowe działania profilaktyczne w układzie wzrokowym ze szczególnym
uwzględnieniem zeza i niedowidzenia,

−

przedstawić problematykę uzależnień od alkoholu, narkotyków i tytoniu,

−

zastosować różne metody i formy edukacji zdrowotnej w środowisku pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Profilaktyka, promocja i edukacja zdrowotna

4.1.1.

Materiał nauczania

Zdrowie, według definicji ogłoszonej przez Światową Organizację Zdrowia, to całkowity

fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby lub
niedomagania. Zdrowie zależy od czterech grup czynników określonych w 1973 roku przez
Lalonda jako tzw. pola zdrowotne [1].

Rys. 1. Pola zdrowotne Lalonda [http://www.lockie.pl/lockie/zdrowie/profilaktyka/index.html]

Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się

między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności
radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy
zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%.
Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz
zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu
z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych
substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Promocja zdrowia jest procesem
umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, jego poprawę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i utrzymanie. Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia odbyła się w 1986
roku w Ottawie. Podczas niej określono działania promocyjne w sferze zdrowia takie jak:

−

budowanie prozdrowotnej polityki społecznej,

−

tworzenia środowisk sprzyjających zdrowiu,

−

wzmacnianie działań zbiorowych,

−

rozwijanie umiejętności indywidualnych,

−

reorientacja służby zdrowia.
Profilaktyka jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu

niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie
przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom
choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich
i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie
postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia
niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie
powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do
podwyższania ryzyka choroby [1].

Wyróżniamy trzy fazy profilaktyki:

−

profilaktyka wczesna – mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu
życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań,
w odniesieniu do osób zdrowych,

−

profilaktyka pierwotna (I fazy) – mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez
kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka,

−

profilaktyka wtórna (II fazy) – zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej
wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie
osób chorych),

−

profilaktyka III fazy, której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu
choroby oraz ograniczeniu powikłań.
W zakresie profilaktyki wtórnej znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badanie

skriningowe. Są to zorganizowane działanie polegające na wczesnym wykryciu w populacji
chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych
i

wiarygodnych testów diagnostycznych. Prowadzenie szeroko zakrojonych działań

profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści
dla społeczeństwa w postaci:

−

poprawy świadomości zdrowotnej populacji,

−

poprawy stanu zdrowia ludności,

−

zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem,

−

zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów,

−

zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju,

−

zwiększenia odsetka wyleczeń,

−

zmniejszenia absencji chorobowej,

−

obniżenia kosztów leczenia,

−

mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa edukacja zdrowotna

jest to proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób.
Koncentruje się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem
życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie
działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zdrowiu przekonań motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych
jednostki, które powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.

Wyraźna przemiana w postrzeganiu problematyki zdrowia i choroby dokonała się

w latach siedemdziesiątych XX w. wraz z szerszym otwarciem medycyny na nowe idee.
Wówczas m. in. pojawia się psychologia zdrowia, istotnym przekształceniom ulega
socjologia medycyny, stając się socjologią zdrowia i choroby. Jednak, paradygmat
biomedyczny nadal dominuje w pracy i myśleniu klinicznym gdzie działania skupiają się na
leczeniu chorób (medycyna naprawcza).

Współczesna profilaktyka, kształtowana poza bezpośrednim wpływem nauk

medycznych, zdecydowanie różni się od profilaktyki rozumianej jako prewencja
w

tradycyjnym, biomedycznym ujęciu. Profilaktyka to szereg bardzo zróżnicowanych

strategii oddziaływań adresowanych zarówno do osób, których dotyczy dany problem, jak
i do grup ryzyka oraz do całej populacji. W nowoczesnej profilaktyce wyraźne jest pozytywne
definiowanie problemów, w którym nie tylko chodzi o zapobieganie, przeciwdziałanie
negatywnym zjawiskom, ale również o pomnażanie, wykorzystywanie potencjału ludzi.

Analizując problematykę profilaktyki skierowanej do młodzieży, rzecz tą ująć tak:

absolutnie nieodzownym warunkiem opracowania programu profilaktycznego nowej
generacji jest podejście holistyczne, a jednocześnie podejście zmierzające do promowania
pozytywnych kompetencji u dzieci i młodzieży. Oznacza to, że głównym celem działań
profilaktycznych powinno być odtąd coś znacznie więcej niż tylko zapobieganie zagrożeniom
i uzależnieniom, albo eliminowanie tych zachowań u wychowanków, które niepokoją
rodziców czy nauczycieli.

Programy i projekty profilaktyczne coraz częściej podlegają ewaluacji (niekiedy

spełniającej wysokie standardy). Na jej podstawie wprowadza się zmiany doskonalące
skuteczność podejmowanych oddziaływań.
Z tej perspektywy, w której profilaktyka ma pozycję dominującą, podejście profilaktyków do
problematyki promocji zdrowia sprowadza się zwykle do zawężania jej znaczenia. W ramach
tego stanowiska działania z zakresu promocji zdrowia stanowią tylko jeden z wielu
elementów profilaktyki. Promocję zdrowia traktuje się w sposób raczej marginalny,
sprowadzając ją do bardzo prostych zabiegów w rodzaju gimnastyki, czy dbałości o higienę.
Zyskuje ona nieco na znaczeniu, gdy przybiera postać promocji zdrowego stylu życia .Jednak
znaczenie to wciąż pozostaje raczej znikome, gdyż w praktyce zdrowy styl życia najczęściej
sprowadzany jest do niepalenia, niepicia i nie brania narkotyków oraz, być może, jakiejś
formy aktywności na świeżym powietrzu.

Wpływ człowieka na ekosystem

Nieustający rozwój człowieka powoduje coraz większy jego wpływ na otoczenie, prowadzi to
do zagospodarowywania coraz to nowych i większych terenów na naszej planecie. Sprawia
to, że wymierają słabsze gatunki roślin i zwierząt, jednocześnie przez postęp cywilizacyjny
stale niszczone jest środowisko naturalne. Szczególnie negatywny wpływ na otaczające nas
środowisko ma:

−

rozwój przemysłu,

−

budowa kopalń odkrywkowych,

−

zastępowanie ekosystemów naturalnych sztucznymi,

−

chemizacja rolnictwa,

−

budowa dróg i autostrad,

−

niekontrolowane łowiectwo i zbieractwo.

Wpływ człowieka na ekosystemy możemy rozpatrywać w trzech zasadniczych

kierunkach:

−

zanieczyszczanie i ochrona wód,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zanieczyszczanie i ochrona powietrza,

−

zanieczyszczanie i ochrona gleby.

Zanieczyszczanie i ochrona wód
Woda jest niezbędna w przemyśle, rolnictwie, leśnictwie i gospodarce komunalnej.

Zanieczyszczanie rzek i jezior jest spowodowane nadmiernym wypuszczaniem ścieków
miejskich i przemysłowych. Jeżeli ścieki nie są oczyszczane w oczyszczalniach, powoduje to
duże zanieczyszczenie wód substancjami:

−

lotnymi, np. dwutlenek węgla, dwutlenek siarki,

−

stałymi, np. miedź, cynk, ołów,

−

ciekłymi, np. oleje, smary, detergenty.

Ludzie starają się zapobiegać obumieraniu życia w akwenach poprzez budowanie coraz

to nowocześniejszych oczyszczalni ścieków w celu oczyszczania rzek, jezior i mórz przed
odpadami przemysłowymi.

Ścieki oczyszcza się w sposób:

−

mechaniczny – cedzenie przez filtry piaskowe, zbieranie zanieczyszczeń pływających po
powierzchni wody, oddzielnie w specjalnych odstojnikach zanieczyszczeń osadzających
się na dnie,

−

chemiczny – używając środków chemicznych neutralizuje się żrące roztwory chemiczne,
zabija jaja pasożytów,

−

biologiczny – przy użyciu mikroorganizmów, które rozkładają szkodliwe substancje.
Zanieczyszczania powietrza można podzielić na:

−

naturalne – pochodzące z rozkładu materii organicznej, wybuchu wulkanów, pożarów,

−

sztuczne – powstałe na skutek działalności człowieka np. pyły, gazy, dymy, pyły
radioaktywne.
Podstawowymi źródłami zanieczyszczenia powietrza są:

−

elektrownie i elektrociepłownie,

−

hutnictwo,

−

przemysł chemiczny,

−

rozwój motoryzacji.
Szczególnie niekorzystnie na rośliny wpływają zanieczyszczenia pyłowe i gazowe gdyż:

−

zatykają aparaty szparkowe,

−

pokrywają nieprzenikliwą warstwą pyłu liście i igły,

−

wnikają do wewnątrz liści niszczą chlorofil.
Do najniebezpieczniejszych zanieczyszczeń powietrza należą:

−

dwutlenek siarki,

−

tlenki azotu,

−

pyły.
Dwutlenek siarki i tlenki azotu przenikają do powietrza i gleby w postaci kwaśnych

deszczów, powodując najczęściej niszczenie lasów iglastych oraz zakwaszenie gleby.
Na organizm człowieka szczególnie zły wpływ mają związki arsenu, ołowiu, miedzi, cynku,
które powodują rozedmę płuc, pylicę, raka płuc, nieżyty oskrzeli.
Duża zawartość dwutlenku węgla w powietrzu prowadzi do efektu cieplarnianego, czyli
ocieplenia klimatu, a to z kolei do topnienia lodowców i podnoszenia się poziomu wody, co
może spowodować zalanie części lądów.

Innym niebezpiecznym dla środowiska zjawiskiem jest dziura ozonowa. Dziura ozonowa

jest to rozrzedzenie ozonowej warstwy ochronnej oplatającej naszą planetę, a w konsekwencji
przenikanie nadmiaru promieniowania ultrafioletowego. Nadmiar promieniowania jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

szkodliwy dla człowieka i innych organizmów żywych, wywołuje m.in. raka skóry, choroby
oczu.

Gleba jest bardzo ważnym elementem środowiska przyrodniczego, gdyż razem

z klimatem, na który składa się zespół zjawisk i procesów atmosferycznych, tworzy naturalne
siedlisko życia roślin i zwierząt. W glebie znajduje się wiele pierwiastków i związków
chemicznych, które dostają się do niej z atmosfery i przenikają dalej do wody.

Przyczyny niszczenia gleby to m.in.:

−

niewłaściwa gospodarka rolna i leśna, polegająca na przenawożeniu gleby,

−

erozja gleby, czyli wymywanie lub wywiewanie warstwy urodzajnej gleby,

−

zanieczyszczenie gleby przez jej nadmierną chemizację, np. środkami ochrony roślin,
zanieczyszczanie atmosfery,

−

zmniejszanie obszaru pól uprawnych z powodu inwestycji gospodarczych (budowa
osiedli, dróg, zakładów przemysłowych).
Bioklimatologia to nauka zajmująca się wpływem pogody i klimatu na organizmy żywe,

w tym na organizm człowieka. Warunki panujące w mieście mogą oddziaływać niekorzystnie
na organizm człowieka. Jesteśmy poddawani działaniu bodźców chemicznych (np.
zanieczyszczenia powietrza), fizycznych (np. miejska wyspa ciepła) czy akustycznych
(hałas).

Klimat miasta oddziałuje na organizm człowieka przede wszystkim poprzez emisję

zanieczyszczeń i hałas, a obecność w obszarach zurbanizowanych miejskiej wyspy ciepła
wpływa zaś znacząco na odczuwalność cieplną. Zła jakość powietrza ma bezpośredni wpływ
na zdrowie człowieka. Szczególnie negatywnie odbierane są przez organizm człowieka
zanieczyszczenia komunikacyjne (udział transportu i komunikacji samochodowej w ogólnym
zanieczyszczeniu powietrza w miastach sięga 20%, gdyż są odczuwalne bezpośrednio
podczas oddychania. Oto przykłady substancji zanieczyszczających powietrze w miastach
i ich wpływ na organizm ludzki.

Dwutlenek siarki (SO

) znajdujący się w powietrzu powoduje częstsze występowanie

u mieszkańców miast chorób dróg oddechowych oraz zwiększa ich podatność na choroby
nowotworowe. Głównym źródłem SO

w miejskim powietrzu jest spalanie paliw kopalnych,

zwłaszcza węgla np. w elektrociepłowniach [2].

Rys. 2. Wpływ dwutlenku siarki (SO

) na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Wpływ tlenku azotu (NOx) na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

Tlenki azotu (NOx) podwyższają ciśnienie krwi, powodują zaburzenia krążenia, spadek

wydajności oddechowej oraz drażnią oczy. Głównym źródłem NOx w miejskim powietrzu
jest spalanie paliw kopalnych, zwłaszcza przez silniki samochodów, oraz emisje z zakładów
przemysłu chemicznego.

Oddychanie powietrzem miejskim z tlenkiem węgla (CO) podwyższa ryzyko zawału

serca, choroby wieńcowej oraz chorób układu krążenia. Co więcej zastępuje tlen w krwi
i powoduje jego niedobór co może prowadzić do uszkodzeń systemu nerwowego i mózgu,
nawet do śmierci. Głównym źródłem CO w miejskim powietrzu jest spalanie paliw
kopalnych, tzn. węgla, ropy, gazu ziemnego.

Rys. 4

Wpływ tlenku węgla (CO) na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5.

Wpływ kadmu (Cd) na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

Kadm (Cd) kumuluje się w wątrobie, nerkach i kościach. Może powodować raka płuc i

osteoporozę. Wzmaga także nadciśnienie tętnicze. Głównym źródłem Cd w miejskim
powietrzu są emisje z zakładów przemysłu chemicznego i metalurgicznego oraz spalanie
węgla [2].

Kolejny metal ciężki, ołów (Pb) osadza się w kościach i wpływa na nerki oraz system

nerwowy np. może powodować choroby umysłowe. Jest szkodliwy dla wątroby oraz osłabia
oczy. Głównym źródłem Pb w miejskim powietrzu są emisje z hut i spalanie węgla.

Rys. 6.

Wpływ ołowiu (Pb) na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7.

Wpływ fluoru (F) na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

Fluor (F) jest potrzebny dla organizmu (np. kości, zęby) lecz w niewielkich ilościach.

Zbyt wielkie dawki niszczą kości, nerki i płuca, mogą powodować raka płuc. Głównym
źródłem F w miejskim powietrzu jest przemysł metalurgiczny, np. emisje z hut aluminium.

Ozon troposferyczny (O

) powodujący np. smog foto-chemiczny drażni oczy i system

oddechowy, może nawet częściowo uszkodzić górne drogi oddechowe.

Rys. 8

Wpływ ozonu troposferycznego (O

) na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

Rys. 9

Wpływ lotnych związków organicznych na organizm człowieka

http://www.atmosphere.mpe.de/enit/2_klimat_obszar_w_eurourbanizowanych/Bioklimat_13e.html

Lotne związki organiczne pochodzenia naturalnego (fitoncydy wydzielane przez rośliny)

są korzystne dla człowieka, gdyż zabijają obecne w powietrzu bakterie. Jednakże lotne
związki organiczne pochodzenia antropogenicznego mogą doprowadzić do raka płuc .Związki
te pełnią ważną rolę w tworzeniu się ozonu troposferycznego, razem z NOx. Zawartość obu
substancji w powietrzu decyduje o intensywności reakcji chemicznych, które prowadzą do
tworzenia się ozonu. Wzrost zawartości lotnych związków organicznych prowadzi do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zwiększenia się koncentracji ozonu, zaś wzrost zawartości NOx może prowadzić albo do
wzrostu albo do spadku zawartości ozonu, zależnie od tego jaka jest wzajemna proporcja
zawartości NOx i lotnych związków organicznych w powietrzu.

Ostatnio hałas jest często zaliczany do czynników, które w znaczący sposób pogarszają

warunki życia w mieście. Hałas ma negatywny wpływ system nerwowy człowieka. Według
danych Światowej Organizacji Zdrowia w roku 2001 ponad połowa mieszkańców Europy
żyła w hałaśliwym otoczeniu. Jedna trzecia była narażona w nocy na hałas, który zaburzał
sen. Główne źródła hałasu to transport, produkcja przemysłowa, ruch uliczny i duże
nagromadzenie w mieście ludzi i usług. Organizm ludzki ma duże zdolności do
przystosowania się do danych warunków termicznych. Proces termoregulacji umożliwia aby
bilans cieplny pozostawał w równowadze. Gdy dochodzi do wzrostu temperatury
w organizmie człowieka rozszerzają się naczynia krwionośne i zwiększa się skórny przepływ
krwi, co ułatwia ochładzanie organizmu. Poza tym następuje wzmożone wydzielanie potu,
przez co organizm człowieka traci dużo ciepła, które jest pochłaniane w procesie parowania
kropelek potu. Aby zredukować negatywny wpływ klimatu miasta na organizm człowieka
zwiększana jest powierzchnia terenów zielonych w mieście (trawniki, skwery, parki,
przydrożne drzewa). Tereny zielone filtrują powietrze, zatrzymują zanieczyszczenia
(zanieczyszczenie w parku może być nawet o 20-40% niższe niż na pozostałych terenach
miasta). Rośliny dostarczają tlenu co poprawia jakość powietrza w mieście. Latem tereny
zielone obniżają temperaturę powietrza gdyż ocieniają podłoże, wskutek czego dociera tam
mniej promieniowania słonecznego (mniej jest więc pochłaniane a potem oddawane jako
ciepło). Tereny zielone gromadzą w ciągu dnia mniej ciepła niż ulice i budynki. Temperatura
gleby w parku może być niższa nawet o 12°C w porównaniu z powierzchnią ulicy. Parki
miejskie obniżają temperaturę powietrza o około 15% w porównaniu z resztą miasta. Ponadto
powodują wzrost wilgotności powietrza, redukcję "stresu" termicznego, ożywienie lokalnej
cyrkulacji powietrza i tłumienie hałasu [2].

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki jest wpływ zanieczyszczenia powietrza, gleby i wody na zdrowie człowieka?

Jakie są rodzaje zanieczyszczeń?

Podaj czynniki ze strony człowieka które mają wpływ na chorobę spowodowaną
zanieczyszczeniami powietrza?

Jaki jest zakres i mechanizm oddziaływania poszczególnych składników
zanieczyszczonego powietrza?

Wyjaśnij zakres działania bioklimatu?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj wytyczne do programu profilaktycznego dotyczącego wczesnego wykrywania

zaburzeń narządu wzroku u dzieci przedszkolnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

znać inne programy dotyczące profilaktyki narządu wzroku,

znać zaburzenia narządu wzroku u dzieci przedszkolnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znać przyczyny zaburzeń narządu wzroku u dzieci,

zapoznać się z literaturą dotyczącą wad wzroku,

opracować wytyczne do programu profilaktycznego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura dotycząca zaburzeń narządu wzroku u dzieci,

−

dostępne programy komputerowe o tematyce zaburzeń narządu wzroku u dzieci,

−

komputer,

−

papier,

−

nośniki magnetyczne.

Ćwiczenie 2

Wykonaj gazetkę o treści: „Wpływ promieni słonecznych na narząd wzroku”. Gazetka

znajdować się będzie w klinice okulistyki dziecięcej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zebrać informacje na temat wpływu promieni słonecznych na narząd wzroku z różnych
źródeł,

przygotować zebrane materiały tak, aby były atrakcyjne dla czytających (kolorowe,
rzucające się w oczy, zwracające uwagę),

przygotować tablicę korkową, na której umieścisz przygotowane informacje,

przygotować pinezki,

przygotować kolorowy tytuł gazetki,

powiesić gazetkę w widocznym miejscu,

zachęcić dzieci do przeczytania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zebrane materiały,

−

kartki papieru różnej wielkości i różnym kolorze,

−

długopis, mazak,

−

ołówek,

−

linijka,

−

tablica korkowa, pinezki,

−

poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia zanieczyszczenie gleby, powietrza i wody?

2) określić rodzaje zanieczyszczeń?

3) zdefiniować zakres i mechanizmy oddziaływania poszczególnych
składników zanieczyszczonego powietrza?

4) zdefiniować pojęcie bioklimatologii?

5) zdefiniować pojęcie profilaktyki?

6) zdefiniować pojęcie promocji zdrowia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zasady żywienia i profilaktyka chorób cywilizacyjnych

4.2.1. Materiał nauczania

Potrzeba stworzenia zaleceń wypływa z obserwacji, że niezdrowy styl życia – w tym

nieprawidłowe odżywianie się – jest istotnym czynnikiem ryzyka zaburzeń, które
odpowiadają za 75-90% chorób układu krążenia (palenie tytoniu, brak aktywności fizycznej,
otyłość, dyslipidemie, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze). Procesy miażdżycowe rozpoczynają
się już u dzieci, a prawidłowe odżywianie się, adekwatna aktywność fizyczna oraz unikanie
palenia tytoniu pozwalają im zapobiec lub opóźnić ich rozwój.

Dieta dziecka powinna zawierać pokarmy, które zaspokoją jego potrzeby żywieniowe

niezbędne dla wzrastania i rozwoju, a produkty spożywcze i napoje o dużej wartości
energetycznej, a małej odżywczej, powinny stanowić jedynie sporadyczny dodatek do
prawidłowo zbilansowanej diety[5].

Po 2 roku życia dieta powinna zawierać przede wszystkim:

−

owoce i warzywa,

−

pełne (niełuskane) ziarna zbóż,

−

produkty mleczne o małej zawartości tłuszczu,

−

warzywa strączkowe,

−

ryby i chude mięso.
W praktyce zbilansowanie diety i wydatku energetycznego jest trudne. Cel ten można

zrealizować, zalecając spożywanie głównie pokarmów o dużej wartości odżywczej,
przynajmniej umiarkowaną aktywność fizyczną co najmniej przez 1 godzinę dziennie przez
większość dni tygodnia oraz skrócenie czasu spędzanego przed monitorem komputera
i telewizorem do mniej niż 2 godzin dziennie.

Najczęstsze błędy w żywieniu dzieci polegają na:

−

zbyt krótkim karmieniu niemowląt wyłącznie piersią – tylko niewielki odsetek niemowląt
jest karmionych w ten sposób do 6. miesiąca życia jak zaleca WHO,

−

zbyt wczesnym wprowadzaniu produktów zbożowych, mięsa i słodzonych napojów do
diety niemowlęcia,

−

zbyt małym i zmniejszającym się wraz z wiekiem spożyciem żółtych, pomarańczowych
i czerwonych warzyw oraz owoców (głównym warzywem stają się ziemniaki w postaci
frytek),

−

zbyt wczesnym wprowadzaniu słodyczy do diety dziecka – w wieku 19-24 miesięcy około
60% dzieci spożywa ciastka, 20% inne słodycze, a 44% słodzone napoje,

−

nieregularnym spożywaniu śniadań, zwiększeniu ilości kalorii pochodzących z przekąsek,
zwiększeniu spożycia produktów o małej wartości odżywczej, nadmiernym zwiększaniu
porcji posiłków, zwiększeniu spożycia napojów słodzonych, zmniejszeniu spożycia
produktów mlecznych, owoców i warzyw (z wyjątkiem ziemniaków) przez starsze dzieci,

−

nadmiernym spożyciu cukru, szczególnie przez dzieci w wieku przedszkolnym,

−

spożywaniu zbyt małej ilości pierwiastków śladowych, wapnia i potasu, a zbyt dużej
ilości sodu w stosunku do zalecanych ilości.
Dzieci poniżej 2 roku życia, noworodki i niemowlęta, należy karmić wyłącznie piersią

przez pierwsze 4–6 miesięcy życia i kontynuować je po wprowadzeniu pokarmów
uzupełniających do 12 miesiąca życia dziecka [5].

Mleko kobiece jest optymalnym pokarmem dla noworodków i niemowląt, a karmienie

piersią przynosi wiele korzystnych efektów. Dane dotyczące wpływu karmienia piersią na
ryzyko rozwoju chorób układu krążenia są niejednoznaczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niemowlęta i dzieci w wieku poniemowlęcym mają wykształcony mechanizm regulujący

ilość spożywanego pożywienia (kalorii). Należy im pozwolić na samodzielne decydowanie
o wielkości posiłków, o ile ich wzrastanie i rozwój są prawidłowe. Nie należy ich zmuszać do
ukończenia posiłku, gdyż ilość spożywanych jednorazowo kalorii podlega dość dużym
wahaniom w zależności od aktualnych potrzeb.

Okres pomiędzy 4. a 6 miesiącem życia i 2 rokiem życia to czas znacznej modyfikacji

diety. Nie oceniono jednak w odpowiednio zaplanowanych badaniach, jak najlepiej przejść
przez ten przejściowy okres. Zwraca się uwagę, że niemowlęta narażone są na spożywanie
produktów o dużej zawartości tłuszczu i cukru, szczególnie nadmiaru słodzonych soków
i napojów na bazie soku, frytek i bogatokalorycznych przekąsek o małej wartości odżywczej.

Dzieci powyżej 2 roku życia i młodzież powinny spożywać taką ilość kalorii, która

zaspokoi ich potrzeby związane z aktywnością fizyczną oraz wzrastaniem.
Pokarmy będące źródłem energii można podzielić na niezbędne, które należy spożywać, aby
zabezpieczyć odpowiednią ilość innych substancji odżywczych, oraz dowolne – konieczne dla
zaspokojenia potrzeb energetycznych wynikających z aktywności i wzrastania. Ta druga pula
bardzo się zmienia zależnie od aktywności fizycznej dziecka. Zbyt mała aktywność fizyczna
jest jednym z podstawowych czynników ryzyka rozwoju otyłości. Uwzględnienie
zwiększenia aktywności fizycznej w programach redukcji masy ciała znamiennie zmniejsza
liczbę powikłań wynikających z otyłości. Obserwuje się, że wraz z wiekiem zmniejsza się
odsetek dzieci uczestniczących w zajęciach wychowania fizycznego w szkole. Wydłuża się
natomiast czas spędzony przed monitorem komputera lub telewizorem, co bezpośrednio
wpływa na zwiększenie ilość pokarmu spożytego w ciągu dnia. Nadmierna ilość spożytych
kalorii wynika zarówno ze zmniejszenia aktywności fizycznej i jedzenia w trakcie oglądania
telewizji, jak i ze zwiększonej ekspozycji na reklamy produktów spożywczych [5].

Należy podkreślić, że ogromna odpowiedzialność za prawidłowe odżywianie dziecka

spoczywa na rodzicach. Już od wczesnych lat jego życia napotykają oni na różne trudności:
na przykład powszechna jest opinia, że otyłość lub „pulchność” dziecka jest oznaką zdrowia,
a wiele reklam telewizyjnych i prasowych dotyczy produktów spożywczych o małej wartości
odżywczej, a dużej zawartości kalorii.

Proponuje się więc, aby zgodnie z zaleceniami WHO przestrzegać następujących reguł:

−

dorośli i dzieci powinni codziennie wykonywać ćwiczenia fizycznie, bawiąc się lub
uprawiając gry sportowe przez kilkadziesiąt minut,

−

dorośli i dzieci powinni ograniczyć spożywanie słodzonych napojów,

−

dorośli i dzieci powinni ograniczyć solenie potraw,

−

dorośli i dzieci powinni codziennie jeść warzywa i owoce,

−

dorośli i dzieci powinni dwa razy w tygodniu jeść ryby i owoce morza,

−

posiłki należy przygotowywać na tłuszczach roślinnych (najlepiej na oliwie z oliwek lub
oleju rzepakowym) i miękkich margarynach z ograniczeniem tłuszczu zwierzęcego,
w tym masła,

−

do posiłków należy spożywać wyłącznie ciemne pieczywo razowe i produkty zbożowe
nieprzetworzone,

−

nabiał powinien być ubogotłuszczowy,

−

chude mięso czerwone można spożywać nie częściej niż raz w tygodniu,

−

mięso drobiowe należy zawsze spożywać bez skóry.

Zatrucia pokarmowe są to choroby wywołane spożyciem pokarmów zawierających

chorobotwórcze bakterie i ich toksyny, pasożyty, wirusy lub zanieczyszczenia chemiczne. Ich
przebieg jest zwykle gwałtowny i objawia się bólami brzucha, nudnościami, biegunką,
wysoką temperaturą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawowa przyczyna zakażeń pokarmowych jest banalna. To brak higieny

u producentów żywności, w naszej kuchni domowej i w kuchniach lokali gastronomicznych
sprzyja rozmnażaniu się bakterii w pożywieniu. Zagrożenie zwiększa ciepła pora roku.

Zjedzenie nawet małej ilości zakażonej Salmonellą, czy gronkowcem złocistym żywności

może wywołać chorobę objawiająca się ostra biegunką, bólem brzucha, wysoką gorączką, itp.
Jej objawy mogą wystąpić w ciągu pół godziny od spożycia ale również znacznie później (np.
po trzech tygodniach). Czas trwania większości z tych chorób to godziny lub dni. Niektóre
jednak choroby (szczególnie pasożytnicze) ciągną się tygodniami, miesiącami, latami.
Chorobotwórcze drobnoustroje, a zwłaszcza wytwarzane przez nie toksyny wywołują zwykle
podrażnienie i ostry stan zapalny błony śluzowej żołądka i jelit. Stan zapalny powoduje
wzrost przepuszczalności ściany jelit. W związku z tym latem zdarza się więcej zaburzeń
przewodu pokarmowego związanych ze spożyciem pokarmów zawierających substancje
szkodliwe dla zdrowia.

W naszym kraju bakterie Salmonella enterica (zwane też pałeczkami paraduru) są

odpowiedzialne za większość zatruć pokarmowych. Bakterie te znajdują się głównie w mięsie
i jego przetworach, drobiu, jajach i ich przetworach oraz w rybach, twarogach, serach
twardych, miękkich i topionych, a nawet w sokach owocowych. Zakażona żywność niczym
się nie różni od zdrowej. Objawy zatrucia występują najczęściej 6 – 72 godzin po spożyciu
zanieczyszczonego pokarmu. Początek choroby jest nagły i manifestuje się wodnistą
biegunką, tępymi bólami brzucha, mdłościami i wymiotami. Zaburzeniom pokarmowym
zwykle towarzyszy gorączka (do 39°C), ból głowy, dreszcze, ogólne rozbicie. Burzliwe
objawy ustępują po 2 – 3 dniach, ale wyzdrowienie – w lżejszych przypadkach – następuje po
7 dniach. O rozpoznaniu decyduje dodatni wynik posiewu z krwi i stolca. Po przebyciu
choroby pałeczki mogą być wydalane z kałem przez kilka tygodni lub miesięcy i mogą
zakażać otoczenie.

Profilaktyka przed Salmonellą

−

pałeczki salmonelli giną w temperaturze 60–65°C, można więc uniknąć zatrucia
podgrzewając potrawy,

−

przechowujemy

żywność w niskiej temperaturze, zapobiegamy rozmrażaniu

i ponownemu zamrażaniu żywności, całkowite rozmrażanie drobiu, mięsa, ryb i ich
przetworów stosujemy tylko przed przystąpieniem do smażenia, pieczenia, gotowania,

−

wydzielamy miejsce w lodówce na surowy drób, mięso i jaja tak, aby nie stykały się
z innymi produktami,

−

skorupki jaj zawsze myjemy ciepłą wodą tuż prze użyciem, a następnie zanurzamy je na
10 sekund we wrzątku. Jaja trzymamy w lodówce tylko w przeznaczonym dla nich
miejscu,

−

dłuższe przetrzymywanie produktów, w których łatwo mnożą się bakterie (wyroby
garmażeryjne, tatar, pasty rybne, jajeczne, mięsne), w temperaturze pokojowej znacznie
zwiększa ryzyko zatrucia Salmonellą,

−

po użyciu deseczek i noży do obróbki mięsa czy drobiu należy je dokładnie umyć
detergentem i wyparzyć. Praktyczniejsze są deseczki plastykowe. Drewniane mogą być
siedliskiem Salmonelli.
Czerwonka – choroba brudnych rąk
Źródłem zakażenia jest kontakt z chorym człowiekiem lub zakażoną przezeń żywnością.

Przyczyną wywołanej przez nią biegunki są różne gatunki pałeczki czerwonki (Shigella).
Bakteria ta rozprzestrzenia się wraz z wydalaniem kału przez nosicieli i osób chorych, a do
zakażenia dochodzi najczęściej metodą „brudnych rąk”, poprzez zainfekowane pożywienia,
czy wody gruntowe. Objawy choroby pojawiają się już w ciągu kilkunastu godzin od
zakażenia. Są nimi częste skąpe wodniste stolce. Po początkowym okresie wodnistej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

biegunki, wysokiej gorączki, osłabienia, w ciągu 24 godzin dochodzi zwykle do wystąpienia
parcia na stolec oraz zapalenia jelita grubego manifestującego się stolcami z krwią. Stolce
bywają bolesne, z domieszką śluzu i niewielkich ilości krwi. Podstawą rozpoznania jest
dodatni wynik badania bakteriologicznego kału.

Pałeczka okrężnicy (Escherichia coli) jest powszechnie występującą w naszym

przewodzie pokarmowym bakterią, zazwyczaj nie sprawiającą nam kłopotu, dopóki nie
namnoży się w pokarmach, które spożyjemy – w mięsie, mleku oraz różnego rodzaju ich
przetworach. Zakażamy się najczęściej jedząc zakażone niedosmażone mięso, mielone mięso
wołowe – tzw. tatara, surowe mleko. Szczególnie narażone na nie są osoby, które korzystają
z ulicznych punktów sprzedaży typu fast - food.

Charakterystycznymi objawami są wymioty oraz bolesna, często krwawa biegunka.

Objawy występują po 12 – 72 godzinach od spożycia zakażonej potrawy i utrzymują się do
10 dni. Pacjenci często wymagają hospitalizacji. Zatrucia mogą prowadzić do poważnych
uszkodzeń nerek.

Normy żywienia.
Każdy człowiek, aby żyć i zachować zdrowie, musi codziennie spożywać posiłki

składające się z różnych produktów spożywczych. Liczba tych produktów waha się od kilku
do kilkunastu, a ich dobór zależy od zaopatrzenia rynku, możliwości finansowych, upodobań
smakowych. Poszczególne produkty spożywcze wnoszą różne składniki odżywcze, różne są
też proporcje między nimi i różna ich wartość odżywcza. Wyższa jest na przykład wartość
białka pochodzącego z mleka, mięsa lub ryb w porównaniu z wartością białka, którego
źródłem jest kasza czy mąka. Wyższe jest też przyswajanie i wykorzystanie żelaza z mięsa niż
żelaza z pieczywa ciemnego. Tymczasem człowiek do prawidłowego wzrostu, rozwoju oraz
zachowania zdrowia potrzebuje aż ok. 70 różnych składników odżywczych, pochodzących
z różnorodnych produktów spożywczych. Wszystkie składniki są istotne, a każdy spełnia
określoną rolę w organizmie człowieka. Brak jednego składnika wpływa często na
wykorzystanie innego, np. wykorzystanie żelaza z całodziennej racji pokarmowej jest gorsze,
jeżeli występuje niedobór witaminy C, albo dobre wykorzystanie wapnia zależy od
dostarczenia fosforu i obecności w organizmie witaminy D.

Dotychczas ustalono zapotrzebowanie na energię oraz na 26 składników pokarmowych.

Na tej podstawie opracowano dzienne (dobowe) normy na energię i składniki odżywcze, tzw.
dzienne normy żywienia. Normy żywienia określają ile i jakie składniki odżywcze powinny
być dostarczane dziennie w racji pokarmowej, aby dzieci i młodzież prawidłowo rosły
i rozwijały się, a ludzie dorośli zachowali pełnię sił żywotnych i zdrowie. Ilości
dostarczanych składników pokarmowych powinny być takie, aby nie powstawały choroby
z

niedoborów, a jednocześnie, aby uniknąć niekorzystnego nadmiaru poszczególnych

składników [4].

Składniki odżywcze, dla których ustalono dobowe zapotrzebowanie, występują

w różnych produktach spożywczych i przyjmuje się, że gdy racja pokarmowa pokryje
zapotrzebowanie na składniki normowane, to będzie także pokryte zapotrzebowanie na
składniki nienormowane. Dzienne normy żywienia znalazły zastosowanie w ocenie jakości
żywienia poszczególnych grup ludzi, w ustaleniu wytycznych prawidłowego żywienia oraz
w sterowaniu gospodarki żywnościowej kraju.

W poszczególnych grupach ludzi, dla których normy są ustalone, istnieją osobnicy

o nieco niższym lub wyższym zapotrzebowaniu na składniki odżywcze. Największe różnice
istnieją w zapotrzebowaniu energetycznym. Dlatego np. w żywieniu młodzieży w internatach
zaleca się, aby produkty dostarczające głównie składników energetycznych, a więc pieczywo,
potrawy mączne, ziemniaki, nie były ograniczane, lecz podawane do stołu w ilościach, które
mogą zaspokoić zróżnicowane zapotrzebowanie energetyczne poszczególnych osób.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uzależnienie – nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażywania

jakiejś substancji. W praktyce określenie to posiada kilka znaczeń.

Rodzaje uzależnień.
Uzależnienie fizjologiczne, zwane też czasem fizycznym, to nabyta silna potrzeba stałego

zażywania jakiejś substancji odczuwana jako szereg dolegliwości fizycznych (np. bóle,
biegunki, uczucie zimna, wymioty, drżenia mięśni, bezsenność). Zaprzestanie jej zażywania
(odstawienie) prowadzi do wystąpienia zespołu objawów, które określa się jako zespół
abstynencyjny (zespół z odstawienia). W leczeniu stosowana jest detoksykacja, czyli odtrucie.
Grupa substancji, których nadużywanie prowadzi do uzależnienia fizjologicznego jest
niewielka. Najważniejsze z nich to (w nawiasie nazwa choroby polegającej na uzależnieniu
od danej substancji):

−

nikotyna (Nikotynizm) – najpowszechniejsze uzależnienie fizjologiczne na świecie,

−

alkohol etylowy (Alkoholizm),

−

opioidy (heroina i morfina),

−

barbiturany (pochodne kwasu barbiturowego) stosowane jako leki nasenne,
Do uzależnienia fizjologicznego nie prowadzą amfetamina (zdania badaczy są

podzielone), LSD, kofeina, THC ani wiele innych substancji psychoaktywnych stosowanych
rekreacyjnie. Ciekawym przykładem wywoływania czystej zależności fizjologicznej przy
braku psychicznej są niektóre pochodne steroidów. Zależność ta jest na tyle silna, iż leków
tych nie można odstawić nagle, gdyż może zagrozić to życiu pacjenta. Wszystkie narkotyki
wywołują, jeśli używa się ich względnie często i względnie systematycznie, wystąpienie
zależności (uzależnienia) na poziomie psychicznym. Niemożliwa jest sytuacja wystąpienia
objawów zależności fizycznej przy braku uzależnienia psychicznego, często natomiast zdarza
się sytuacja odwrotna. Szczególnie ma to miejsce w przypadku nadużywania substancji nie
powodującej trwałej adaptacji organizmu (komórek), jak wymienione wyżej THC, czy
halucynogeny.

Uzależnienie psychiczne, znane też jako psychologiczne, to nabyta silna potrzeba stałego

wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji, której niespełnienie jednak
nie prowadzi do poważnych fizjologicznych następstw.

Jego cechy to:

−

wzrost napędu związanego z poszukiwaniem środka uzależniającego,

−

wzrost tolerancji na działanie środka (obniżenie efektu przyjemności, który on dostarcza),

−

kompulsywna konsumpcja środka kosztem swojego zdrowia oraz otoczenia,

−

osłabienie woli,

−

obsesja brania i natręctwa myślowe utrzymujące się i nawracające nawet po wieloletniej
abstynencji,

−

samooszukiwanie się usprawiedliwiające wykonywanie danej czynności (związane
z psychologicznymi mechanizmami obronnymi),

−

fizyczne wyniszczenie, brak zainteresowania otoczeniem niezwiązanym ze środkiem
i jego zdobywaniem,

−

wypalenie emocjonalne prowadzące do samobójstwa.

Zależność psychiczna to stan, w którym osoba dotknięta tą chorobą nie potrafi bez

pomocy z zewnątrz przerwać zachowań kompulsywnych związanych ze zdobywaniem,
konsumpcją. Nie leczona zależność psychiczna od substancji chemicznych prowadzi
najczęściej do więzienia, szpitala psychiatrycznego, a w końcu i śmierci. Obecnie nie są
znane skuteczne metody leczenia uzależnienia psychicznego od substancji chemicznych.
Uzależnienie społeczne (socjologiczne), wiąże się z zażywaniem środków toksycznych pod
wpływem panującej mody lub w grupie ludzi podobnych do siebie, w kręgach młodzieży

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z tzw. subkultur. Istotą zjawiska jest bardzo silne uzależnienie od grupy, co pociąga za sobą
bezwzględne respektowanie panujących w niej zasad i obyczajów. Ponadto osoba
uzależniona, w miarę pogłębiania się choroby rezygnuje z ważnych dla siebie wcześniej
aktywności, wypada z ról społecznych (utrata pracy, usunięcie ze szkoły, konflikty, zanik
zainteresowań, zawężenie kontaktów do grupy narkomańskiej). Następuje coraz większa
marginalizacja i najczęściej również kryminalizacja środowiska, w którym obraca się
uzależniony. Uzależnienia u dzieci młodzieży. Rodzina jest miejscem, w którym dziecko
przychodzi na świat, gdzie zaspakajane są potrzeby, zarówno fizjologiczne jak też
psychologiczne. W środowisku rodzinnym przebiega proces kształtowania się człowieka.
Postawa ojca i matki w stosunku do dziecka odgrywa dużą rolę w procesie wychowania.
Zostały opracowane i opisane pożądane i niepożądane postawy rodzicielskie za pomocą
czterech skal: akceptacja – odtrącenie, współdziałanie – unikanie, uznawanie praw dziecka –
nadmierne wymagania, przyznawanie dziecku rozumnej swobody – nadmierne ochranianie.
Generalnie można stwierdzić, że nieprawidłowe postawy rodzicielskie, prowadzą do braku
zaspokojenia podstawowych potrzeb. Tworzą głębokie zranienia w psychice dziecka, brak
zaufania do siebie i do innych i poczucie osamotnienia, zagubienia, braku miłości.
Przeprowadzone badania wśród dzieci i młodzieży (w wieku 12-16 lat) wykazały, że ci
badani, u których brak było bliskiej więzi z własną rodziną deklarowali, że: są zazwyczaj
nieszczęśliwi, życie jest nudne, czują, że mają mniej radości w życiu niż inni ludzie, nie
martwią się ocenami w szkole, nie są zainteresowani życiem własnej klasy w szkole, wątpią
w zdobycie w przyszłości dobrego wykształcenia, nie planują pójść na studia.

Wystąpiła również taka prawidłowość, że młodzież pozbawiona poczucia bliskości

z własną rodziną była bardziej podatna na presję rówieśniczą w zakresie zażywania
narkotyków, picia alkoholu i dokonywania przestępstw.

W Polsce coraz więcej dzieci i młodzieży sięga po napoje alkoholowe czy narkotyki

zaburzając swój rozwój fizyczny i psychospołeczny, wchodząc na drogę uzależnienia.
Najbardziej

rozpowszechnioną formą uzależnień w Polsce jest alkohol. Bezpośrednią

przyczyną sięgania po alkohol przez dzieci i młodzież jest związane z ich problemami
emocjonalnymi. Wielu młodych, którzy cierpią, chce poprawić sobie nastrój, bez poprawiania
własnego życia i postępowania. Alkohol okazuje się patologicznie atrakcyjny dla tych, którzy
przeżywają stany lęku, niepokoju, rozgoryczenia, depresji. Dla tych, którzy cierpią na skutek
kompleksów, wewnętrznej pustki, czy zaburzonych relacji międzyludzkich. Ostatecznym
powodem sięgania po alkohol przez dzieci i młodzież nie jest ani zła wola, ani ignorancja, ani
obciążenie genetyczne, ani negatywne naciski społeczne, lecz kryzys życia, sygnalizowany
przez bolesne stany emocjonalne.

Na uzależnienia podatni okazują się zwłaszcza ci młodzi, którym brakuje dojrzałej

hierarchii wartości, którzy nie podejmują trudu tworzenia pozytywnych więzi, którzy nie są
odporni na frustrację, nie stawiają sobie wymagań, nie podejmują odpowiedzialności za
własne życie i postępowanie, którzy szukają doraźnej przyjemności lub ulgi. Alkohol zabija
więcej dzieci niż wszystkie narkotyki razem wzięte. Młodzież sięgająca po alkohol częściej
wykazuje większą samodzielność i niezależność niż rówieśnicy, mniej liczy się z opinią
rodziców i otoczenia, częściej poszukuje przygody, z reguły wykazuje niedojrzałość
psychiczną, uczuciową i społeczną, niechętnie odnosi się do porządku i ładu.
Młodzież będąca w wieku dojrzewania psychicznego często ma kompleksy, zahamowania
i konflikty z otoczeniem. Alkohol pomaga znieść przejściowe trudności życiowe. Również
pod wpływem alkoholu zmniejsza się poczucie niepewności, zanikają kompleksy
i zahamowania [3].

Wobec bardzo dużej wrażliwości układu nerwowego dzieci i młodzieży na alkohol,

używanie go przez młodzież stanowi poważny problem . Łatwo może rozwinąć się nałóg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Często dochodzi do powstania zaburzeń pamięci, uwagi, wzmożonej pobudliwości nerwowej.
Dzieci alkoholizujące się nastręczają trudności wychowawcze i określa się je jako dzieci
trudne. Równocześnie dzieci i młodzież z pierwotnymi zaburzeniami psychonerwicowymi są
podatniejsze na działanie alkoholu.

Do zaburzeń psychonerwicowych młodzieży należy zaliczyć:

−

brak lub upośledzenie zdolności koncentracji,

−

osłabienie pamięci,

−

brak cierpliwości przy wykonywaniu konkretnych czynności,

−

stany niepokoju i lęku.
W kształtowaniu się osobowości młodzieży często pijącej napoje alkoholowe dużą rolę

odgrywają nie tylko czynniki dziedziczne, lecz także wpływ złych przykładów z najbliższego
otoczenia i środowiska, w którym przebywa dana osoba.
Pijący dzieci i młodzież łatwiej popadają w alkoholizm niż dorośli. Uzależnienie następuje
tym łatwiej im młodszy jest pijący. Dorosły osiąga uzależnienie w okresie 5 do 10 lat,
nastolatek może osiągnąć ten sam stan w czasie od 6 miesięcy do 3 lat.

Najczęściej stosowane obecnie programy profilaktyczne promują u wychowanków

bardzo istotne kompetencje z zakresu wiedzy o substancjach uzależniających oraz z zakresu
postaw wobec tychże substancji. Nie ograniczają się już tylko do straszenia czy do stosowania
zakazów. Precyzyjnie i bez moralizowania przekazują informację na temat działania alkoholu
i innych substancji uzależniających oraz na temat psychospołecznych i biologicznych szkód,
jakich one dokonują. Programy te uczą radzenia sobie z bolesnymi emocjami oraz
negatywnymi naciskami ze strony środowiska. Są atrakcyjne w formie i ciekawe w treści.

Dużą rolę w profilaktyce uzależnień pełnią środki społecznego przekazu, czyli telewizja,

radio, prasa. Odpowiedzialna postawa tych środków jest bardzo potrzebna i może być
wyjątkowo skuteczna. Mądra audycja telewizyjna nadana w porze największej oglądalności
czy fachowy artykuł zamieszczony w jakimś poczytnym czasopiśmie młodzieżowym może
przecież wywrzeć wartościowy wpływ na większą ilość wychowanków, niż setki spotkań
profilaktyków uzależnień z uczniami poszczególnych szkół.

Największą grupę stanowią zagrożenia związane z chorobami cywilizacyjnymi.

Zaliczamy do nich schorzenia układu oddechowego, krążeniowego, uczulenia, nowotwory,
AIDS, chorobę Alzheimera, a także „zespoły ucieczki” (narkomanię, lekomanię, alkoholizm,
ostre zaburzenia psychiczne). Dodatkowo narastające od lat skażenie środowiska
spowodowało, że powietrze, którym oddychamy, znacznie odbiega od normy, na jakie
jesteśmy genetycznie „zaprogramowani”. Opisanym wyżej przypadkom towarzyszy ostatnio
jeszcze jedna grupa zdarzeń kardiologicznych – nagłe zaburzenia rytmu. Zjawisko to uderza
w starych i młodych mężczyzn i kobiety. Dodatkowy problem stanowi fakt, że są to w dużej
części przypadki niespodziewane. Rażony takim zdarzeniem traci przytomność i pada jak
kłoda na ziemię.

Choroby cywilizacyjne są wywołane nie tylko wykorzystywaniem tzw. zdobyczy

cywilizacji. Te zdobycze pozwalają człowiekowi na maksymalne ograniczenie ruchu
fizycznego, angażując tylko niektóre mięśnie, ale również eliminują naturalne czynniki
środowiska, warunkujące dobry stan zdrowia człowieka. Stanowią one u nas ok. 80%
wszystkich przyczyn zgonów. Są to głównie choroby krążenia, układu oddechowego (np.
astma – silne napady duszności wywołane skurczami oskrzelików itd.), alergie, nowotwory
(nieprawidłowy nadmierny rozrost tkanki ustrojowej, nieskoordynowany, trwający mimo
ustąpienia czynnika, który go wywołał i nie reagujący na naturalne mechanizmy regulacyjne
organizmu) i choroby o podłożu psychicznym (nerwice, depresje, stres, schizofrenie, manie
itp.).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Choroby cywilizacyjne to schorzenia związane z ujemnymi skutkami życia w warunkach

wysoko rozwiniętej cywilizacji (sytuacjach stresowych, napięciu nerwowym, małej
ruchliwości mięśniowej, oddziaływaniu skażeń środowiska i hałasu, nieracjonalnym
odżywianiu). Są to głównie: nadciśnienie tętnicze, otyłość, choroba wieńcowa i wrzodowa,
schorzenia alergiczne, zaburzenia psychiczne.

Nadciśnienie tętnicze inaczej hipertensja to wzrost ciśnienia tętniczego krwi ponad

wartości uznane za graniczne (wg WHO 150/90mm Hg). Stały lub napadowy objaw
chorobowy w pierwotnych schorzeniach nerek, tętnic, nadnerczy, przysadki i in. narządów
lub schorzenie samoistne, tzw. choroba nadciśnieniowa, stanowiąca ponad 90% przypadków
nadciśnienia tętniczego. W jej rozwoju duże znaczenie mają bodźce psychiczne, związane
zwłaszcza z nerwowym, konfliktowym życiem we współczesnym świecie, powodujące
wyzwalanie przez ośrodkowy i autonomiczny układ nerwowy substancji podwyższających
ciśnienie krwi (gł. adrenalina i noradrenalina). Choroba nasila się stopniowo. Bóle i zawroty
głowy, zaburzenia widzenia, szum w uszach

Otyłość to zaburzenie przemiany materii, nadmierne odkładanie się tłuszczu, głównie

w tkance podskórnej, niekiedy też otłuszczenie serca, jelit i innych narządów. Za otyłość
bezwzględną uważa się przekroczenie o 25% wagi należnej dla wieku, płci i wzrostu. Otyłość
sprzyja powstawaniu wielu chorób, m.in. miażdżycy tętnic, niewydolności krążenia.
W leczeniu otyłość uwzględnia się dietę, tryb życia i hormonoterapię.

Choroba wieńcowa to schorzenie spowodowane niedostatecznym, w stosunku do potrzeb,

zaopatrzeniem mięśnia sercowego w krew tętniczą przez naczynia wieńcowe. Najczęstszą
przyczyną choroby wieńcowej jest miażdżyca tętnic wieńcowych, powodująca zwężenie ich
światła i usztywnienie ścian utrudniające regulację światła naczyń. Czynnikami sprzyjającymi
powstawaniu i rozwojowi choroby wieńcowej są: nadciśnienie tętnicze, otyłość oraz stany
zwiększonego napięcia układu nerwowego (charakterystyczne dla trybu życia
w środowiskach o wysokiej cywilizacji.

Choroba wrzodowa to przewlekłe schorzenie polegające na powstawaniu owrzodzeń

żołądka lub dwunastnicy. Owrzodzenie w postaci niszy wrzodowej drążącej w głąb ściany
żołądka lub dwunastnicy może grozić przebiciem do jamy otrzewnej lub sąsiadującego
narządu (np. do trzustki) albo uszkodzeniem naczynia krwionośnego i krwotokiem.
Powstawanie wrzodowej choroby nie jest w pełni wyjaśnione, wiąże się je ze skłonnościami
dziedzicznymi, typem konstytucjonalnym, zaburzeniami autoregulacji wydzielania
żołądkowego, czynnikami emocjonalnymi (stresy), paleniem tytoniu.

Termin alergia został wprowadzony 1906 r. przez von Pirqueta i Shick na określenie

stanu zmienionej i nadmiernej odpowiedzi immunologicznej organizmu. Obecnie używany
zwyczajowo jako synonim nadwrażliwości. W praktyce alergię uważa się za zjawisko
chorobowe, niekorzystne, polegające na zbyt łatwym wytworzeniu przeciwciał i zbyt
burzliwej reakcji na ponowny kontakt z alergenem. Pojęcie alergia ma dwojakie znaczenie:
jako objaw naturalnego lub sztucznego (szczepienia ochronne) kontaktu z alergenem, co jest
na ogół związane z odpornością, oraz jako stan chorobowy (np. dychawica oskrzelowa, katar
sienny, choroba posurowicza), czasem nawet groźny dla życia (np. wstrząs anafilaktyczny).

Zaburzenia psychiczne wiążą się z cierpieniem, którego czasem chory nie odczuwa.

Przyczyną zaburzeń psychicznych mogą być pierwotne lub wtórne deficyty i dysfunkcje
mózgu (zaburzenia psychiczne somatogenne), wadliwie ukształtowana osobowość bądź urazy
psychiczne (zaburzenia psychiczne psychogenne). W wielu zaburzeniach psychicznych
przyczyny nie są dostatecznie poznane, choć prawdopodobnie wiążą się z cechami
dziedzicznymi i hipotetyczną dysfunkcją układu nerwowego (zaburzenia psychiczne
endogenne). Zaburzenia psychiczne wymagają pomocy, opieki lub leczenia. Mogą stanowić

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przedmiot orzecznictwa ubezpieczeniowego (niezdolność do pracy, inwalidztwo) lub
sądowego (niezdolność do czynności prawnych, niepoczytalność).

Choroby cywilizacyjne przez swą powszechność stają się chorobami społecznymi. Ich

przyczyną jest postęp techniczny, rozwój przemysłu, urbanizacji, motoryzacji oraz
chemizacja środowiska. Wiele z tych schorzeń jest następstwem wypadków, zatruć
przemysłowych, hałasu, zanieczyszczeń środowiska, a zwłaszcza skażenia gleb, wody,
powietrza i żywności.

Choroby społeczne to różnego typu schorzenia przewlekłe, szeroko rozpowszechnione

w społeczności. Jedną z podstawowych cech tych chorób jest możliwość ich zwalczania
w sposób kompleksowy. Indywidualne zabiegi nie są w stanie opanować choroby społeczne,
mogą być co najwyżej cennym uzupełnieniem masowych, zorganizowanych i systematycznie
prowadzonych kuracji obejmujących całe społeczeństwo lub ich określone grupy [3].

Do chorób społecznych zaliczamy :

−

alkoholizm (nałogowe nadużywanie alkoholu etylowego, rodzaj toksykomanii
z uzależnieniem psychicznym; prowadzi do poważnych zmian w organizmie i psychice
człowieka; choroba powstająca wskutek nadużywania alkoholu),

−

nikotynizm (nałóg palenia lub żucia tytoniu albo zażywania tabaki; może doprowadzić do
zatrucia nikotyną), otyłość (masa przekraczająca o 20% górną granicę prawidłowej masy
ciała; przyczyny: czynniki genetyczne, niewłaściwe odżywianie, niezdrowy tryb życia-
brak ruchu, tempo życia, stresy i inne uwarunkowania psychiczne i społeczne; skutki:
skłonność do cukrzycy, miażdżycy, nadciśnienia, chorób serca, nowotworów,
bezpłodności, reumatyzmu; powoduje skrócenie życia),

−

choroby serca i naczyń krwionośnych (np. miażdżyca – choroba zwyrodnieniowa naczyń
krwionośnych wywołana nadmiarem cholesterolu i wapnia; nadciśnienie-stan
podwyższonego ciśnienia tętniczego; zawały – ograniczona martwica mięśnia sercowego
spowodowana ustaniem dopływu krwi poprzez niedrożność naczynia wieńcowego; itd.),

−

AIDS (choroba wywołana przez zakażenie wirusem HIV, które następuje 3 drogami:
płciową, przez krew-strzykawka, transfuzja, przeszczepy, łożyskową z chorej matki na
płód),

−

choroby weneryczne (inaczej choroby przenoszone drogą płciową: ogólna nazwa chorób
przenoszonych z partnera na partnera w czasie stosunku płciowego. Np. kiła,
rzęsistkowica, rzeżączka, wrzód miękki, świerzb itd.),

−

choroby reumatyczne (zmiany zapalne lub zwyrodnieniowe, dotyczące głównie narządów
ruchu; mogą dotyczyć: stawów, tkanek okołostawowych, mięśni ścięgien; osteoporoza –
zanik kości itp.),

−

cukrzycę (choroba przemiany materii dotycząca pierwotnie metabolizmu węglowodanów,
a wtórnie tłuszczów i białek, przy obniżonej tolerancji na wprowadzone do ustroju
węglowodanowe składniki pokarmowe i niezdolności do prawidłowego przetwarzania
glukozy; przyczyny: niedobór lub brak aktywności insuliny),

−

niektóre choroby psychiczne,

−

w ostatnim czasie znów gruźlicę (zakażenie prątkami gruźlicy, które wyzwalają
w organizmie reakcje prowadzące do uszkodzenia tkanek).
Choroby cywilizacyjne stają się co raz bardziej powszechne i dotykają nie tylko ludzi

starszych czy dorosłych, ale także młodzież, a nawet dzieci. Niektóre są łatwe do wyleczenia,
ale niektóre wiążą się z powikłaniami oraz długotrwałymi, kosztownymi i skomplikowanymi
kuracjami, a jeszcze niektóre są wręcz nieuleczalne. Aby uniknąć wszystkich należy
prowadzić zdrowy, aktywny tryb życia, uprawiać sporty, zdrowo się odżywiać, unikać
stresów, zapobiegać nałogom lub rzucać je, jeżeli takowe istnieją, unikać przypadkowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

stosunków płciowych z wieloma partnerami (w przypadku chorób wenerycznych). W ten
sposób zapobiegniemy chorobom cywilizacyjnym również przyszłych pokoleń.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka jest norma zapotrzebowania kalorycznego dzieci i młodzieży podstawowych
produktów spożywczych?

Jakie są zalecane produkty w diecie u dzieci i dorosłych?

Jakie są najczęściej popełniane błędy w żywieniu dzieci?

Jakie są zalecenia w prawidłowym żywieniu?

Jakie są najczęściej spotykane uzależnienia u dzieci i młodzieży?

Jakie są choroby cywilizacyjne?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ułóż plan posiłków dla dziecka ośmioletniego. Przedstaw to za pomocą tabeli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

znać dobowe zapotrzebowanie kaloryczne poszczególnych grup wiekowych,

zaplanować rodzaj produktów,

rozplanować posiłki w ciągu dnia,

narysować tabelę,

w tabeli przedstawić propozycje,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tabele dobowego zapotrzebowania kalorycznego dla dzieci,

−

karton,

−

linijkę,

−

długopis,

−

kolorowe mazaki

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przeprowadź pogadankę na temat narkomanii dla dzieci w wieku 10–15 lat. Dzieci

przebywają w szpitalu dziecięcym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie, powinieneś:

ustalić z kierownikiem/oddziałową temat pogadanki,

ustalić termin pogadanki (zwróć uwagę na zwyczaje panujące w danym oddziale i na plan
dnia oddziału),

przygotuj w formie multimedialnej swoją pogadankę (wykorzystaj fotosy, filmy, plansze,
zestawienia, dane policji i oddziałów urazowych i SOR),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zaproponuj udział w prezentacji rodzicom, przebywającym w oddziale z dziećmi,

przygotuj ulotki i informatory,

przygotuj odpowiednia pomieszczenie i miejsca do siedzenia (możesz wykorzystać
świetlicę salę seminaryjną – wcześniej uzgodnij to z kierownikiem kliniki)

przedstaw prezentację,

zaproponuj dyskusję po obejrzeniu prezentacji,

rozdaj ulotki i informatory,

10)

podziękuj za uczestnictwo.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

broszury, ulotki, informatory

−

prezentacja,

−

stoły,

−

siedzenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić normy zapotrzebowania kalorycznego dzieci i młodzieży?

2) przedstawić zalecane produkty w diecie?

3) wymienić najczęściej popełniane błędy żywieniowe?

4) wymienić zalecenia żywieniowe dla wszystkich grup wiekowych?

5) wymienić metody rozpoznawania uzależnień?

6) scharakteryzować objawy zatrucia pokarmowego?

7) wymienić źródła zakażeń pokarmowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Epidemiologia, szczepienia ochronne oraz przepisy sanitarne

4.3.1. Materiał nauczania

Epidemiologia – nauka badająca wpływ czynników środowiskowych na występowanie

chorób w populacji, lub wpływających na stan zdrowia ludności [2].

Osiąga ten cel poprzez badanie:

−

rozpowszechnienia chorób, czyli częstości występowania i rozmieszczenia chorób
w danej populacji ludzkiej,

−

rozpowszechnienia inwalidztwa i jego przyczyn,

−

rozpowszechnienia zgonów i ich przyczyn.
Informacje te zdobywa się poprzez pomiar:

a) pozytywnych mierników stanu zdrowia:

−

pomiar rozwoju fizycznego,

−

ocena sprawności fizycznej,

−

ustalenie wskaźnika wydolności;

b) negatywnych mierników stanu zdrowia:

−

dotyczących chorób,

−

ustalenie zapadalności,

−

ustalenie chorobowości,

−

dotyczących zgonów,

−

ustalenie umieralności,

−

ustalenie śmiertelności.

Badania te dotyczą określonych populacji. Z reguły czynnikiem decydującym

o określeniu populacji jest:

−

miejsce zamieszkania,

−

wiek,

−

narażenie na czynniki ryzyka wystąpienia danego schorzenia.
Rodzaje badań epidemiologicznych.
Badania opisowe zajmują się grupą pacjentów o podobnej diagnozie. Są one czysto

opisowe i nie mogą prowadzić do wnioskowania, które można by uogólnić dla całej populacji
pacjentów z daną chorobą. Taki rodzaj badań, w którym przenikliwy klinicysta identyfikuje
niezwykłą cechę w historii choroby może prowadzić do postawienia nowej hipotezy. Użycie
danych z serii badań, może posłużyć do badań analitycznych w celu określenia możliwych
czynników sprawczych.

Badania kliniczno-kontrolne (retrospektywne).

W tych badaniach wybiera się odpowiednią grupę przypadków o określonym statusie
choroby. Pula badanych dzieli się na osoby, które chorują (i ich choroba jest jednorodna pod
względem nozologicznym) oraz grupę kontrolną, w której choroba nie występuje. Następnie
ustala się potencjalne ekspozycje, które mogły wystąpić w przeszłości danej populacji.

Badania kohortowe, zwane także prospektywnymi selekcjonują obiekty badań

w zależności od stanu ich ekspozycji i zazwyczaj osoby są zdrowe na początku badań.
Punktem wyjścia tego badania są określone uwarunkowania środowiska, dla których
w obserwacji długofalowej poszukuje się odpowiednich skutków zdrowotnych.

Badania eksperymentalne.

Badania eksperymentalne polegają na celowym i kontrolowanym sterowaniu przyczyną
wywołującą zjawiska zdrowotne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Choroba – jedno z podstawowych pojęć medycznych, ogólne określenie każdego

odstępstwa od stanu określanego jako pełnia zdrowia organizmu.
Dokładne sprecyzowanie stanu określanego jako choroba jest równie trudne jak określenie
stanu pełni zdrowia, gdyż podlega subiektywnej ocenie.

Choroba polega na uszkodzeniu funkcji lub struktury organizmu. O zaistnieniu choroby

można mówić wtedy, gdy działanie czynnika chorobotwórczego powoduje przekroczenie
zdolności organizmu do adaptacji, co z kolei wywołuje niepożądane, szkodliwe następstwa.

Choroby zakaźne, choroby infekcyjne – grupa chorób ludzi, zwierząt i roślin, będących

następstwem zakażenia ustroju czynnikiem zakaźnym i złamania sił odpornościowych
organizmu (lub w odwrotnej kolejności) lub obecności w organizmie bioaktywnych toksyn
(jadów) drobnoustrojów.

Choroba zakaźna, która może łatwo przenosić się pomiędzy organizmami (czy to

ludzkimi czy zwierzęcymi) w sposób pośredni lub bezpośredni nosi nazwę choroby
zaraźliwej.

Powszechnie stosowany jest podział na:

−

choroby bakteryjne,

−

choroby wirusowe,

−

grzybice,

−

riketsjozy,

−

choroby prionowe (zakaźne encefalopatie gąbczaste TSE),

−

jadzice – choroby wywołane przez jady.

Rezerwuarem zarazków (pierwsze ogniwo łańcucha epidemiologicznego) jest najczęściej

organizm chory (np. w przypadku ospy prawdziwej człowiek, gruźlicy – zwierzę lub
człowiek, mozaiki tytoniowej – roślina) lub nosiciel (np. w przypadku duru brzusznego).

Profilaktyka chorób zakaźnych polega zasadniczo na unieszkodliwieniu źródeł zakażenia,

ograniczaniu mechanizmów i dróg szerzenia, unikaniu wytwarzaniu lekooporności przez
drobnoustroje, wzroście odporności populacji.

Praktycznie sprowadza się to do:

−

izolacji (o ile jest w ogóle konieczna) oraz leczeniu ludzi chorych i nosicieli,

−

poddawania kwarantannie zwierząt, osób i mienia podejrzanego o zakażenie/skażenie,

−

izolacji, leczenia i przeprowadzania ubojów sanitarnych wśród zwierząt,

−

kontrolowania osób pracujących z żywnością,

−

przetwarzania żywności i wody,

−

kontroli epidemiologicznej ludzi, zwierząt, ujęć wody itd.,

−

używania sterylnego sprzętu medycznego,

−

utylizacji jednorazowego sprzętu medycznego,

−

przeprowadzania zabiegów dezynfekcyjnych,

−

używania środków ochrony osobistej,

−

prowadzenia szczepień i (historycznej już) wariolizacji,

−

dobierania antybiotyków na podstawie antybiogramów.
Część chorób zakaźnych (wąglik, dżuma, botulizm, ospa prawdziwa i inne) może być

użyta jako broń terrorystów.

Szczepienia są najbardziej znanym i najskuteczniejszym zastosowaniem immunologii,

służącym ludzkiemu zdrowiu.
Dzięki powszechnemu zastosowaniu szczepień, w znacznym stopniu ograniczono
występowanie wielu groźnych chorób wywoływanych przez bakterie i wirusy (gruźlica,
błonica, choroba Heinego-Medina, ospa prawdziwa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nazwa immunologia oznacza naukę o odporności. Układ odpornościowy nadaje nam

zdolność odróżniania „swego” od „obcego” dzięki czemu zwalcza infekcje wirusów, bakterii
i pierwotniaków, odrzuca obce przeszczepy tkankowe, a także przeciwstawia się rozwojowi
w naszym organizmie pasożytów i nowotworów. Antygenem może być praktycznie każda
cząstka, która wywoła reakcję odpornościową naszego organizmu.

Dla celów praktycznych mechanizmy odporności podzielono na:

−

odporność nieswoistą czyli wrodzoną,

−

odporność swoistą czyli nabytą.
Szczepienia wywołują stan nabytej odporności i są dobrym przykładem

odzwierciedlającym zjawisko swoistości. Szczepienie na przykład przeciwko wirusowemu
zapaleniu wątroby typu B indukuje odporność na późniejsze zakażenia, ale już nie na
zakażenie wirusem typu A. Ten rodzaj odporności jest bardzo swoisty, indywidualny dla
różnych patogenów.

Szczepienie polega na podaniu zabitych lub żyjących, pozbawionych zjadliwości

mikroorganizmów, celem wywołania swoistej odpowiedzi immunologicznej. Po zetknięciu
się komórek układu odpornościowego z antygenami bakterii lub wirusów zawartych
w

szczepionce, układ odpornościowy uczy się je rozpoznawać, eliminuje je oraz

„zapamiętuje” na przyszłość. Wytworzona w ten sposób odporność może w niektórych
przypadkach być długotrwała, nawet przez całe życie, i można ją łatwo odnowić poprzez
powtórne szczepienie.

Dzięki powszechnemu zastosowaniu szczepień, w znacznym stopniu ograniczono

występowanie wielu groźnych chorób wywoływanych przez bakterie i wirusy (gruźlica,
błonica, choroba Heinego-Medina, ospa prawdziwa), dlatego też większość szczepień jest
obowiązkowa. Dopuszcza się zmiany w kalendarzu szczepień ochronnych w zależności od
sytuacji epidemiologicznej kraju. Opracowany jest również kalendarz szczepień zalecanych,
które nie są refundowane przez państwo.

Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 27.03.2007 r. w sprawie zasad

przeprowadzania szczepień ochronnych przeciw chorobom zakaźnym w 2007 r.

Tabela 1. Szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży według wieku

W ciągu 24 godzin

po urodzeniu

I dawka – WZW typu B domięśniowo oraz gruźlica śródskórnie
szczepionką BCG (wykonywane są w szpitalu, gdzie dziecko zostało
urodzone).

2 miesiąc życia

(6–8 tydzień)

II dawka – WZW typu B domięśniowo;

I dawka – błonica, tężec i krztusiec szczepionką DTP podskórnie lub
domięśniowo

I dawka – szczepionka przeciwko zakażeniom Haemophilus
influenzae typu b (domięśniowo lub podskórnie).

3–4 miesiąc życia

(po 6–8 tygodniach

od poprzedniego

szczepienia)

II dawka- błonica, tężec i krztusiec szczepionką DTP podskórnie lub
domięśniowo;

I dawka szczepionki przeciw poliomyelitis IPV inaktywowanej
poliwalentnej (1,2,3 typ wirusa) podskórnie lub domięśniowo

II dawka – szczepionka przeciwko zakażeniom Haemophilus
influenzae typ b (domięśniowa lub podskórnie).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5–6 miesiąc życia

(po 6–8 tygodniach

od poprzedniego

szczepienia)

III dawka – błonica, tężec i krztusiec szczepionką DTP podskórnie
lub domięśniowo;

II dawka – szczepionki przeciw poliomyelitis IPV inaktywowanej
poliwalentnej (1,2,3 typ wirusa) podskórnie lub domięśniowo

III dawka- szczepionka przeciwko zakażeniom Haemophilus
influenzae typu b (domięśniowo lub podskórnie).

7 miesiąc życia

III dawka – WZW typu B domięśniowo

br >

13–14 miesiąc życia

I dawka – odra, świnka, różyczka – podskórnie żywą szczepionką
skojarzoną.

Podawane w wywiadzie przebycie zachorowania na odrę, świnkę lub
różyczkę nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia; należy ją podać
po upływie wcześniej niż po 4 tygodniach od wyzdrowienia.

16–18 miesiąc życia

IV dawka – błonica, tężec i krztusiec szczepionką DTP podskórnie
lub domięśniowo

III dawka szczepionki przeciwko poliomyelitis IPV inaktywowanej
poliwalentnej (1, 2, 3 typwirusa) podskórnie lub domięśniowo

IV dawka uzupełniająca – szczepionka przeciwko zakażeniom
Haemophilus influenzae typu B (domięśniowo lub podskórnie)

6 rok życia

Błonica, tężec, krztusiec domięśniowo szczepionką celularny
komponent krztuśca – I dawka przypominajaca.

Poliomyelitis doustnie szczepionką ateunowaną poliwalentną OPV
(1, 2, 3 typ wirusa) – I dawka przypominajaca.

10 rok życia

Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce – podskórnie, żywą
szczepionką skojarzoną.

Podawane w wywiadzie przebycie zachorowania na odrę, świnkę lub
różyczkę nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia, należy ją podać
po upływie co najmniej dwóch miesięcy od wyzdrowienia.

12 rok życia

Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce podskórnie, żywą
szczepionką skojarzoną. Szczepieniu podlegają wyłącznie dziewczęta
nie szczepione w 10 lub 11 roku życia.

Podawane w wywiadzie przebycie zachorowania na odrę, świnkę lub
różyczkę nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia, należy ją podać
nie wcześniej niż po 4 tygodniach od wyzdrowienia.

Podawanie w wywiadzie przebycie zachorowania na odrę, świnkę lub
różyczkę nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia; szczepionkę
należy podać po upływie 2 miesięcy od wyzdrowienia.

WZW typu B domięśniowo trzykrotnie w cyklu 0; 1; 6 miesięcy
(szczepienie należy podać młodzieży w gimnazjum I lub II klasy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14 rok życia

Nie przewiduje się podawania dawek przypominających.

Błonica, tężec podskórnie lub domięśniowo szczepionką Td (II
dawka przypominająca); szczepienie można podać jednocześnie (tzn.
w ciągu 24 godzin) z jedną dawek szczepionki przeciwko WZW typu
B, w oddzielnej iniekcji.

19 rok życia

Błonica, tężec podskórnie lub domięśniowo szczepionką Td (III
dawka przypominająca nie powinna być podana wcześniej niż po
upływie 5 lat od ostatniej dawki szczepionki Td.

Wg Ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach z 6 września 2001 roku (art. 2 poz. 26)

„zakażenie zakładowe – zakażenie, które zostało nabyte w czasie pobytu w zakładzie opieki
zdrowotnej udzielającym całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych, a które
nie było w okresie inkubacji w chwili przyjęcia do szpitala” [1].

Dla większości bakteryjnych zakażeń zakładowych oznacza to, że pierwsze objawy

choroby ujawnią się najwcześniej po 48 godzinach od czasu przyjęcia do szpitala (okres
wylęgania większości zakażeń bakteryjnych). Jednakże, okres wylęgania różni się
w zależności od rodzaju patogenu i w pewnym stopniu od organizmu zakażonego, stąd każde
zakażenie musi być rozpatrzone indywidualnie w aspekcie jego związku z pobytem
w szpitalu.

Zakażenie zakładowe rozpoznajemy na podstawie kompleksowych badań: (1) klinicznej
obserwacji objawów, (2) badań biochemicznych, (3) mikrobiologicznych i ewentualnie (4)
innych np. obrazowych, serologicznych, histopatologicznych itd.

Istnieją dwie specyficzne sytuacje, w których zakażenie uważa się również jako szpitalne:

−

zakażenie nabyte w czasie pobytu w szpitalu, ale ujawniające się klinicznie po wypisaniu
chorego ze szpitala (najczęściej do 7 doby po wypisaniu),

−

zakażenie noworodka, które zostało nabyte w czasie przechodzenia przez zakażone drogi
rodne matki .

Zakażeniami zakładowymi nie są:

−

kolonizacja – pomimo obecności drobnoustrojów (na skórze, błonach śluzowych,
wydzielinach lub wydalinach), nie stwierdza się żadnych objawów klinicznych choroby
u pacjenta,

−

reakcja zapalna – odpowiedź zapalna organizmu na uraz lub działanie czynników nie
infekcyjnych, takich jak np. związki chemiczne, toksyczne itp.

Do transmisji zakażenia na terenie szpitala wymagane są 3 elementy:

−

źródło patogennych drobnoustrojów,

−

wrażliwy na zakażenie organizm,

−

drogi szerzenia się drobnoustrojów.

Osobowym źródłem zakażenia w szpitalu mogą być pacjenci, personel oraz osoby

odwiedzająca w ostrej fazie choroby zakaźnej, w okresie jej wylęgania a także w/w osoby
skolonizowane przez potencjalnie patogenne drobnoustroje, bez cech klinicznych choroby
lub osoby będące przewlekłymi nosicielami czynnika patogennego. Innymi źródłami
zakażenia mogą być: endogenna flora bakteryjna pacjentów trudna do oceny lub przedmioty
z otoczenia chorego,

w tym m.in. aparatura medyczna, sprzęt, pościel, bielizna a także leki [2].

Wrażliwość ludzi na zakażenie patogennymi drobnoustrojami jest zróżnicowana.

Niektórzy mogą być odporni na zakażenie lub ograniczyć je do stadium kolonizacji. Inni
eksponowani na ten sam czynnik patogenny mogą zlokalizować zakażenie do stadium

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wzajemnej równowagi i stać się bezobjawowymi nosicielami patogenu a niektórzy zareagują
klinicznie jawną chorobą.

Zależy to od:

−

wieku osoby,

−

współistniejących chorób,

−

leczenia antybiotykami/chemioterapeutykami,

−

leczenia kortykoidami lub innymi lekami immunosupresyjnymi,

−

stosowania napromieniowania (radioterapia),

−

obniżenia pierwszej linii obrony nieswoistej organizmu w wyniku zabiegów
operacyjnych, stosowania znieczulenia ogólnego i innych procedur inwazyjnych, które
powodują, że organizm pacjenta staje się bardziej podatny na zakażenie.

W szpitalu, drobnoustroje przenoszone są różnymi drogami a ponadto

ten sam patogen może być przeniesiony więcej niż jedną drogą.

Wyróżnia się 5 głównych dróg transmisji drobnoustrojów:

−

kontaktowa,

−

kropelkowa,

−

powietrzna (pyłowa),

−

przez nośniki (woda, żywność, sprzęt i wyposażenie),

−

przez wektory transmisji (owady, szczury itd.).

Zasady izolacji chorych stosuje się w szpitalu w celu zapobieżenia szerzeniu się zakażeń

opisanymi powyżej drogami. Czynniki związane z samym drobnoustrojem jak i z osobą
wrażliwą na zakażenie są trudne do kontroli, zatem przerwanie drogi szerzenia się
drobnoustrojów jest głównym środkiem zapobiegawczym.

Podstawy zasad izolacji.
W celu zmniejszenia ryzyka szerzenia się drobnoustrojów w szpitalu podejmuje się

szereg zabezpieczeń. Te zabezpieczenia stanowią podstawy zasad izolacji.

Mycie rąk i zakładanie rękawic.

Częste mycie rąk jest pierwszym i najważniejszym wymogiem ograniczającym

rozprzestrzenianie się drobnoustrojów z jednego chorego na innego jak również z jednego
miejsca na drugie u tego samego pacjenta. Właściwe i staranne mycie rąk po każdym
kontakcie z chorym oraz po kontakcie z krwią, płynami ustrojowymi, wydalinami
i wydzielinami a także po kontakcie ze sprzętem lub przedmiotami skażonymi przez chorego
jest ważną składową kontroli zakażeń zakładowych oraz zasad izolacji. W uzupełnieniu do
mycia rąk używanie rękawic dodatkowo redukuje ryzyko transmisji drobnoustrojów.

Rękawice zakłada się w szpitalu z 3 głównych powodów. Po pierwsze, rękawice służą

jako bariera ochronna przed skażeniem rąk, które dotykają krwi, płynów ustrojowych,
wydzielin, wydalin, błon śluzowych czy nieuszkodzonej skóry chorego. W pewnych
sytuacjach zmniejszają one ryzyko zakażenia patogenami krwiopochodnymi. Po wtóre,
rękawiczki zmniejszają prawdopodobieństwo przeniesienia drobnoustrojów obecnych na
rękach personelu na chorego, któremu wykonują zabiegi inwazyjne lub inne czynności
związane z kontaktem z błonami śluzowymi lub skórą. Po trzecie, rękawice zmniejszają
prawdopodobieństwo, że ręce personelu skażone drobnoustrojami pochodzącymi od chorego
lub jego odzieży czy pościeli przeniosą te drobnoustroje na innego chorego. W tym celu
rękawice muszą być zmienione przed kontaktem z następnym chorym a ręce należy umyć po
zdjęciu rękawic. Zakładanie rękawic nie może zastępować mycia rąk, a praca w tych samych
rękawicach przy kilku pacjentach jest złamaniem zasad kontroli zakażeń.

Pomieszczenia izolacyjne (izolatki, separatki).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Umieszczenie chorego lub podejrzanego o chorobę zakaźną pacjenta w pomieszczeniu

izolacyjnym jest ważną składową zasad izolacji i powinno mieć miejsce już na Izbie Przyjęć.

O ile taki pacjent wymaga hospitalizacji w warunkach izolacji, należy skierować go na

Izbę Przyjęć Kliniki Obserwacyjno-Zakaźnej Dzieci. O ile podejrzenie lub rozpoznanie
choroby zakaźnej ma miejsce w czasie leczenia w innej jednostce szpitala lub pacjent jest
skolonizowany patogenami alarmowymi należy umieścić- go w pomieszczeniu izolacyjnym
(separatce).
Transport

zakażonych pacjentów.

Zaleca się ograniczenie transportu chorych zakażonych (źródła zakażenia) do niezbędnego
minimum.

Opieka nad takim chorym tj. zabiegi pielęgnacyjne w tym karmienie, zabiegi

diagnostyczne i terapeutyczne powinny odbywać się w pomieszczeniu izolacyjnym. O ile
zachodzi konieczność transportu chorego należy go dodatkowo zabezpieczyć (maska
chirurgiczna, fartuch jednorazowy), aby zmniejszyć ryzyko rozprzestrzeniania się zakażenia
na pozostałych pacjentów i personel szpitala. Jednostka docelowa, do której chory jest
transportowany powinna być powiadomiona o tym fakcie wcześniej i uprzedzona co do
zabezpieczeń izolacyjnych, które należy zastosować. Chorzy i ich rodzice czy opiekunowie
powinni być poinformowani również o sposobach szerzenia się zakażenia i konieczności
stosowania i przestrzegania zasad izolacji.

Dodatkowe środki ochrony osobistej (maski, filtry, gogle, osłony twarzy, fartuchy

jednorazowe).

Różnego rodzaju maski, filtry osobiste, gogle czy osłony twarzy ubiera się w celu

wzmocnienia bariery ochronnej przed zakażeniem. Maski zakrywające nos i usta oraz gogle
należy założyć wówczas, kiedy wykonuje się procedury lub zabiegi pielęgnacyjne, przy
których istnieje duże ryzyko rozpryśnięcia zakażonej krwi, płynów ustrojowych lub wydzielin
czy wydalin chorego.

W szczególnych okolicznościach w/w środki ochrony osobistej chronią również przed

zakażeniem patogenami krwiopochodnymi. Maski chirurgiczne chronią głównie przed
zakażeniem nabytym na drodze kropelkowej czyli w wyniku bliskiego (poniżej 1 metra)
kontaktu z chorym.
Maski wyposażone w specjalne filtry (np. HEPA) chronią przed zakażeniem patogenami
rozprzestrzeniającymi się na drodze powietrznej (mają zastosowanie w szczególnych
okolicznościach np. skażenie środowiska wąglikiem, zakażenia wirusami gorączek
krwotocznych, wirusami ptasiej grypy itp.).

Fartuchy nakłada się w celu dodatkowej ochrony personelu przed skażeniem ich ubrań

i skóry w czasie opieki nad zakaźnie chorym. Po kontakcie z chorym należy fartuch zdjąć
w przedsionku (śluzie) lub w sali chorego, złożyć stroną zewnętrzną do środka, a ręce
starannie umyć.
Przeniesienie zakażenia poprzez używaną aparaturę medyczną lub drobny sprzęt medyczny
jest możliwe, ale zależy od wielu czynników:
od rodzaju kontaktu z zakaźnie chorym (kontakt z krwią lub błonami śluzowymi, kontakt
z nieuszkodzoną skórą), od rodzaju sprzętu medycznego (sprzęt niebezpieczny czyli
narzędzia ostre jak igły, skalpele itp.; sprzęt względnie bezpieczny jak np. endoskopy,
cewniki oraz sprzęt bezpieczny jak np. stetoskopy, szpatułki, mankiety do mierzenia RR itp.),
od sposobu przechowywania, utylizacji lub dezynfekcji zużytego sprzętu, od czasu przeżycia
drobnoustrojów w środowisku zewnętrznym.

Zadania członków zespołu do spraw zakażeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dyrektor:

−

bieżący nadzór nad przestrzeganiem standardów higieny wewnątrzzakładowej,

−

kontrola stosowanych metod leczenia,

−

wprowadzenie zakładowego systemu badań, identyfikacji i rejestracji zakażeń
zakładowych i skażenia środowiska patogenami alertowymi.
Komitet Kontroli Zakażeń Zakładowych:

−

zatwierdza program kontroli zakażeń zakładowych i dokonuje jego corocznego przeglądu,

−

zatwierdza środki finansowe przeznaczone na wdrażanie programu kontroli zakażeń
zakładowych,

−

analizuje dane przedstawione przez zespół ds. kontroli ZZ,

−

analizuje, zatwierdza i wdraża plan wygaszania ogniska epidemiologicznego,

−

wspiera zespół ds. kontroli ZZ we wdrażaniu programu kontroli zakażeń zakładowych.

Zespół kontroli zakażeń zakładowych.

Lekarz kontroli zakażeń:

−

przewodniczy pracom zespołu,

−

jest odpowiedzialny bezpośrednio przed dyrektorem,

−

koordynuje szpitalną politykę antybiotykową

Pielęgniarka epidemiologiczna:

−

jest zorientowana we wszystkich obszarach pracy szpitala,

−

kierujący poszczególnymi jednostkami muszą w pełni współpracować z pielęgniarką
epidemiologiczną w celu osiągnięcia rzeczywistych efektów zapobiegania zakażeniom,

−

funkcję pielęgniarki są takie same jak całego zespołu. Jej podstawowym obowiązkiem jest
zapobieganie zakażeniom w szpitalu.

Funkcje

zespołu:

−

bieżące monitorowanie i rejestracja zakażeń zakładowych (ZZ),

−

opracowywanie rocznych programów kontroli ZZ,

−

sporządzanie raportów z działalności zespołu dla Komitetu Kontroli ZZ,

−

przekazywanie projektu procedur i zaleceń do zatwierdzenia Komitetowi Kontroli ZZ,

−

planowanie i realizacja doraźnych działań w przypadku wystąpienia ZZ,

−

współpraca z Komitetem Terapeutycznym w zakresie polityki antybiotykowej szpitala
i monitorowania zużycia antybiotyków,

−

prowadzenie dokumentacji w zakresie ZZ,

−

planowanie i prowadzenie szkoleń pracowników jednostek udzielających świadczeń
zdrowotnych w zakresie kontroli ZZ,

−

nadzór nad jednostkami organizacyjnymi, pracownikami odpowiedzialnymi za realizację
procedur w zakresie kontroli ZZ,

−

wdrażanie nowych zaleceń, procedur w zakresie kontroli ZZ w jednostkach udzielających
świadczeń zdrowotnych,

−

przeprowadzanie konsultacji pacjentów w zakresie diagnostyki, leczenia i epidemiologii
zakażeń,

−

kontrola dokumentacji medycznej w jednostkach udzielających świadczeń zdrowotnych
w przypadku zaistnienia podejrzeń o zakażenie.

Procedury

zabezpieczające personel przed zakażeniem WZW „C”:

a) aktualnie nie istnieje szczepionka przeciwko HCV i skuteczna immunoglobulina do

profilaktyki ekspozycyjnej,

b) jedyną metodą zapobiegania zakażeniu jest zmniejszenie ryzyka ekspozycji na HCV

poprzez ścisłe przestrzeganie zasad przeprowadzania praktyk związanych z przerwaniem
ciągłości skóry,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

c) zawodowa ekspozycja dotyczy głównie:

−

ekspozycji przezskórnej: przerwanie ciągłości skóry narzędziem,

−

ekspozycji śluzowo-skórnej: skażenie oczu, błony śluzowej nosa i jamy ustnej oraz
otwartych zmian skórnych krwią lub płynami ustrojowymi zawierającymi krew.

−

Pierwsza pomoc w przypadku ekspozycji:

−

przerwij pracę,

−

sprowokuj wyciek krwi z miejsca zranienia i przemyj ranę pod bieżącą wodą,

−

jeśli krew pacjenta dostała się do spojówek oczu lub otwartą zmianę skórną- przemyj
niezwłocznie dużą ilością zimnej wody,

−

zgłoś niezwłocznie przypadek ekspozycji Lekarzowi Zakładowemu.

W przypadku ekspozycji wysokiego ryzyka zakażenia wirusem zapalenia wątroby C

postępowanie obejmuje:

−

oznaczenie we krwi pacjenta przeciwciał anty – HCV,

−

oznaczenie przeciwciał anty – HCV u pracownika i powtórzenie badania po 6 miesiącach.
Procedury zabezpieczające personel przed zakażeniem HIV:

−

główne ryzyko zakażenia pracownika medycznego dotyczy przezskórnego kontaktu
z zakażoną krwią poprzez zakłucie lub inne skaleczenie,

−

zakażenie poprzez kontakt w trakcie zwykłej opieki pielęgniarskiej, nieinwazyjne badanie
podmiotowe i przedmiotowe pacjenta nie zostało nigdy zanotowane mimo bardzo licznej
grupy pacjentów z HIV.

Ogólne zasady opieki:

−

efektywna higiena rąk,

−

rękawiczki przed kontaktem z krwią, innymi płynami ustrojowymi i materiałami nimi
zanieczyszczonymi,

−

pokrycie otwartych zmian skórnych szczelnym opatrunkiem,

−

bezpieczna, wykonywana bez pośpiechu, technika obchodzenia się z ostrymi
przedmiotami właściwa dekontaminacja i dezynfekcja sprzętu medycznego.
Oznaczanie przeciwciał anty – HIV – badanie wykrywa odpowiedź organizmu na HIV we

krwi a nie wykrywa samego wirusa, może upłynąć kilka miesięcy od momentu zakażenia do
pojawienia się przeciwciał anty – HIV.

Postępowanie po ekspozycji:

−

ekspozycja pewna (pacjent HIV pozytywny): niezwłoczna konsultacja w Klinice Chorób
Zakaźnych i podanie profilaktyki lekami antyretrowirusowymi; procedura wdrażana
niezwłocznie, w ciągu 1 – 2godz,

−

ekspozycja prawdopodobna (nieokreślony wynik HIV, pacjent z czynnikami ryzyka do
wystąpienia zakażenia HIV): niezwłoczna konsultacja w Klinice Chorób Zakaźnych
i podanie profilaktyki lekami antyretrowirusowymi; procedura wdrażana niezwłocznie,
w ciągu 1 – 2 godzin,

−

ekspozycja mało prawdopodobna: wykonaj oznaczenie przeciwciał anty – HIV, u pacjenta
w ciągu 12 godz., wynik pozytywny – niezwłoczna konsultacja w Klinice Chorób
Zakaźnych, dotyczy pracownika: badanie na obecność przeciwciał anty – HIV po
ekspozycji, 6 tygodni, 3 i 6 miesięcy później.

Wybrane procedury zmniejszające ryzyko zakażeń szpitalnych.
Zapobieganie szpitalnemu zapaleniu płuc.

Przerwanie transmisji krzyżowej drobnoustrojów szpitalnych:

a) higiena rąk personelu – mycie, osuszenie, odkażenie

−

ręce powinny być myte przed i po kontakcie z pacjentem, niezależnie od tego czy były
zakładane rękawiczki czy nie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ręce powinny być myte po kontakcie z wydzieliną dróg oddechowych lub ze sprzętem nią
zanieczyszczonym, niezależnie od zakładanych rękawiczek.

b) rękawiczki:

−

należy zakładać przed kontaktem z wydzielinami dróg oddechowych lub sprzętem nią
zanieczyszczonym,

−

należy zmieniać rękawiczki i myć ręce między pacjentami.

c) zabezpieczenie

sprzętu medycznego do terapii oddechowej:

−

sprzęt medyczny, który w trakcie używania ma kontakt z błonami śluzowymi dróg
oddechowych musi być poddawany sterylizacji lub dezynfekcji wysokiego stopnia,
odpowiednio wypłukany, wysuszony i zapakowany.

Zmniejszenie ryzyka kolonizacji wieloopornymi drobnoustrojami szpitalnymi
Antybiotyki w zapobieganiu szpitalnemu zapaleniu płuc:

−

stosowanie antybiotyków o szerokim spektrum działania, obejmującym beztlenowce
sprzyja szybkiej kolonizacji szczepami szpitalnymi,

−

nie należy stosować antybiotyków jako metody zapobiegającej powstaniu zakażenia,
nawet u pacjentów na respiratorze,

−

selektywna dekontaminacja przewodu pokarmowego: nie zaleca się przeprowadzania
dekontaminacji na OIOM,

−

profilaktyka wrzodu stresowego u pacjenta intubowanego.

Zapobieganie

zakażeniu związanemu z linią naczyniową:

−

unikaj zakładania linii naczyniowej, jeżeli jest to możliwe,

−

usuń linię tak szybko jak to jest możliwe.

Zmiana

opatrunku:

−

dezynfekcja rąk przed i po wykonaniu procedury,

−

jałowy gazik co 48 godz., opatrunek przezroczysty-półprzepuszczalny przynajmniej co 7
dni, niezwłoczna wymiana odklejenia lub zabrudzenia,

−

przy zmianie opatrunku zalecana jest dezynfekcja miejsca założenia LNC przy użyciu
środka jałowego,

−

nie zalecane stosowanie miejscowo antybiotyków i maści.
Podawanie leków

−

dezynfekcja rąk,

−

spryskanie portu środkiem alkoholowym.

Izolacja

kontaktowa.

Dotyczy pacjentów, u których stwierdza się lub podejrzewa zakażenie lub kolonizację

drobnoustrojami istotnymi z epidemiologicznego punktu widzenia i które mogą być
przeniesione poprzez bezpośredni kontakt z pacjentem (głównie poprzez ręce) lub kontakt
pośredni poprzez zanieczyszczone przedmioty lub powierzchnie tj.:

−

biegunka o prawdopodobnym podłożu zakaźnym,

−

biegunka u pacjentów z wywiadem niedawnego leczenia antybiotykami,

−

zakażenia bakteriami wieloopornymi,
Oprócz zasad ogólnych zaleca się:

−

lokalizacja pacjenta: w oddzielnym pokoju ewentualnie w pomieszczeniu z pacjentami,
zakażonymi tymi samymi drobnoustrojami,

−

rękawiczki, fartuchy,

−

ograniczenie przemieszczania pacjenta do minimum,

−

dezynfekcja powierzchni i przedmiotów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawowe zasady izolacji kontaktowej:

−

osoby odwiedzające muszą zgłosić odwiedziny pielęgniarce dyżurnej przed wejściem do
pokoju,

−

pacjenci nie powinni opuszczać pokojów jeżeli nie jest to konieczne,

−

higiena rąk: przed i po kontakcie z pacjentem i jego środowiskiem – dotyczy
pracowników jak i osoby odwiedzające,

−

fartuchy są przyporządkowane pacjentowi, należy zakładać przed wykonaniem czynności
związanych z bezpośrednim kontaktem z pacjentem,

−

rękawiczki powinny być zakładane przed bezpośrednim kontaktem z materiałem
zakaźnym opatrunki i inne odpady są wrzucane do worka umieszczonego w koszach na
salach chorych, ponownie pakowane do czerwonych worków i zawiązywane przed
opuszczeniem pokoju izolacyjnego [1].

−

Izolacja kropelkowa dotyczy pacjentów zakażonych lub kolonizowanych drobnoustrojami
przenoszonymi poprzez krople tworzone w trakcie kaszlu kichania, mówienia, śmiechu
tj.: grypa i zakażenia grypopodobne, świnka, różyczka, zakażenia Neisseria meningitidis,
zakażenia paciorkowcowe dróg oddechowych. Podstawowe zasady izolacji kropelkowej
(oprócz zasad ogólnych zaleca się):

−

lokalizacja pacjenta: w oddzielnym pokoju ewentualnie z pacjentami zakażonymi tymi
samymi drobnoustrojami; w sytuacjach szczególnych dopuszczalne jest oddzielenie
przestrzenne pacjenta z zachowaniem odległości co najmniej 1 metra od innych pacjentów
i osób odwiedzających,

−

maska: wymagane założenie maski, jeżeli praca odbywa się w odległości mniejszej od
1 metra od pacjenta,

−

przemieszczanie pacjenta powinno być ograniczone do wykonywania niezbędnych
procedur, jeżeli pacjent opuszcza pokój zaleca się aby zakładał maskę.
Izolacja kontaktowa
Dotyczy pacjentów, którzy wskutek obecnej choroby lub wdrożonego leczenia są

szczególnie podatni na zakażenie i wymagają wdrożenia procedur ochronnych:

−

personel medyczny i osoby odwiedzające z objawami zakażenia nie mogą wchodzić do
pomieszczenia izolacyjnego,

−

drzwi do sali powinny pozostawać zamknięte,

−

osoby odwiedzające powinny zgłosić wizytę lekarzowi dyżurnemu.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

Jakie są podstawowe pojęcia z zakresu immunologii?

Jaki jest kalendarz szczepień ochronnych?

Jaki jest mechanizm odporności swoistej i nieswoistej?

Jaki jest mechanizm działania szczepionek?

Jakie są zasady postępowania zapobiegające zakażeniom szpitalnym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Za pomocą planszy przedstaw plan szczepień dla dzieci w pierwszym roku życia.

Podstawą prawną jest instrukcja M.Z. z dnia 21 czerwca 2000r (Dz. U. Nr 55, poz. 664)

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przypomnieć sobie kalendarz szczepień ochronnych,

przygotować i wyposażyć stanowisko pracy w przybory potrzebne do wykonania
planszy,

przygotować tabelę, która będzie zawierała :

−

kolumny pionowe z treścią,

−

kolumny poziome z treścią,

porównać swój wpis z instrukcją M. Z. z dnia 21 czerwca 2000 r (Dz.U. Nr 55, poz. 664).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

brulion,

−

linijka,

−

kolorowe pisaki i mazaki,

−

kolorowe długopisy,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przygotuj dziesięcioletnią dziewczynkę do szczepienia przeciwko tężcowi, która znajduje

się w szpitalu. Dziewczynka przebiła stopę zardzewiałym gwoździem. Bardzo boi się iniekcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przypomnieć plan szczepień osób narażonych w sposób szczególny na zakażenia,

przypomnieć drogę podawania szczepień p/tężcowych,

porozmawiać z dziewczynką, przygotować ją psychicznie do iniekcji,

w czasie iniekcji odwrócić uwagę dziewczynki,

dziewczynkę nagrodzić „dyplomem”, naklejką, „medalem”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze na temat szczepień (można pokazać je dziecku),

−

fotel zabiegowy,

−

nagrody dla dziecka,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić podstawowe pojęcia z immunologii?

2) omówić kalendarz szczepień ochronnych?

3) zróżnicować mechanizmy odporności swoistej i nieswoistej?

4) wyjaśnić działanie szczepionek?

5) określić zasady izolacji?

6) scharakteryzować dodatkowe środki ochrony osobistej?

podać procedury zabezpieczające personel przed zakażeniem
WZW typu C?

podać postępowanie po ekspozycji?

podać rodzaje izolacji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Narząd wzroku oraz zapobieganie chorobom oczu

4.4.1.

Materiał nauczania

Funkcje oka: odbieranie fal świetlnych; przekształcanie fal świetlnych w impulsy

elektryczne, które są scalone i analizowane w ośrodku wzrokowym kresomózgowia,
w wyniku czego powstaje trójwymiarowy obraz.
Budowa oka: gałka oczna- zbudowana jest z trzech warstw: błona włóknista, błona
naczyniowa (naczyniówka), siatkówka. Wnętrze gałki ocznej wypełnia komora przednia oka,
ciało szkliste i soczewka. Narządy dodatkowe: brwi, rzęsy, powieki, spojówki, czyli
przezroczyste błony pokrywające wewnętrzną stronę powiek i zewnętrzną powierzchnie
rogówki, aparat ruchowy oka, aparat łzowy.

Mechanizm widzenia. Fala świetlna docierając do oka przechodzi przez rogówkę, komorę

przednią, źrenicę, soczewkę i galaretowate ciało szkliste, ulega załamaniu, następnie
skupieniu w promień świetlny, który pada na siatkówkę dając obraz rzeczywisty,
pomniejszony i odwrócony. W siatkówce znajdują się 2 rodzaje fotoreceptorów: pręciki
i czopki. Pręciki to bardzo czułe fotoreceptory umożliwiające widzenie po zmierzchu, ale nie
rozróżniają kolorów i nie są precyzyjne. Czopki dają dobry, ostry obraz i barwny przy
intensywnym oświetleniu. Dzięki temu, że różnią się od siebie wrażliwością na odbiór fal
światła niebieskiego, czerwonego i zielonego.

Akomodacja oka to przystosowanie się oka do obserwacji obiektów znajdujących się

w różnych odległościach (maks.6m).Polega to na zmienianiu się kształtów soczewki, co
umożliwia ostre widzenie obiektu. Akomodacje umożliwiają mięśnie wewnętrzne gałki
ocznej. Zdolność akomodacji maleje z wiekiem, jest to proces fizjologiczny, czyli
starczowzroczność. Zmniejszenie zakresu akomodacji powstaje na skutek mało elastycznej
soczewki. Zauważa się wtedy brak zdolności do ostrego widzenia z bliska, co objawia się
oddalaniem tekstu. Nie powstaje na skutek zmęczenia oczu ani odpowiedniego oświetlenia.
Natomiast rzeczywiście złe oświetlenie i zmęczenie osłabia akomodację ale w największym
stopniu dotyczy to osób stosunkowo młodych przed czterdziestym rokiem życia [4].

Wady wzroku: krótkowzroczność występuje gdy promienie świetlne skupiają się przed

siatkówką powodując powstanie obrazu rozmazanego. Nadwzroczność występuje gdy
promienie świetlne skupiają się poza siatkówką. Astygmatyzm powstaje gdy na siatkówce
ogniskują się równoległe promienie w dwóch różnych punktach przed lub za siatkówką
(astygmatyzm krótkowzroczny i nadwzroczny), a-stigma = apunktowy, niepunktowy.

Choroby oczu: zaćma (katarakta) polega na zmętnieniu soczewki oka. Przyczyną tej

choroby może być starzenie się narządu wzroku lub infekcja. Niekiedy katarakta powoduje
konieczność operacyjnej wymiany soczewki. Jaskra to zespół chorób oka występujący zwykle
u osób starszych lub na skutek stanów zapalnych narządu wzroku. Objawami są m.in. wzrost
ciśnienia płynu w gałce ocznej i zaburzenia krążenia krwi w oku.

Higiena czytania
Szybkie czytanie uruchamia przede wszystkim dwa mechanizmy – widzenie i myślenie.

Jeżeli jeden z nich nie funkcjonuje sprawnie, to drugi też nie może wydajnie pracować.
Obecnie zajmiemy się omówieniem tych. czynników, które wpływają na harmonijną
współpracę oczu i mózgu, zwiększając tym samym możliwości percepcyjne człowieka.
Przystępując do zajęć należy przede wszystkim wywołać trwałe, psychiczne nastawienie na
uważne i zdyscyplinowane czytanie. Czynność, którą wykonujemy, jest bowiem pracą i jako
taka wymaga poważnego stosunku. Równocześnie musimy pozbyć się napięć emocjonalnych
(np. uczucia gniewu, przykrości) przeszkadzających wniknąć w istotę treści. Nie sprzyja
szybkiemu czytaniu również zbyt swobodna pozycja. Nie powinno się, na przykład, czytać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w pozycji leżącej, rozluźnienie bowiem wszystkich mięśni doprowadza także do pewnego
osłabienia woli, nawet wręcz rozleniwienia. To z kolei prowadzi do osłabienia uwagi
czytającego i oczywiście obniżenia szybkości czytania, która wymaga przecież skupienia
i pewnej dynamiki intelektualnej.

Najlepiej więc czytać w pozycji siedzącej, sytuując równocześnie drukowany tekst

w takim położeniu, by linia wzroku przebiegała prostopadle do płaszczyzny stronicy.
Wymaga to z kolei, by egzemplarz znajdował się pod kątem 45° w stosunku do powierzchni
stołu. Jeśli natomiast leży on płasko, następuje znaczne zniekształcenie liter i słów, co
ogranicza widzialność tekstu i, co za tym idzie szybkość czytania.

Uważa się, że oczy najmniej się męczą, gdy tekst znajduje się w odległości przeciętnie

około 35cm. Normalna odległość przy czytaniu jest dla każdego różna i może wynosić od 25
do 45cm. Niewielkie zwiększenie tej odległości będzie sprzyjać poszerzeniu pola widzenia.

Należy też dbać o to, by wszystkie części tego samego wiersza (stronicy) znajdowały się

w tej samej odległości od oka. Ma to związek z konwergencją, czyli jedną z faz ruchu oczu
podczas czytania. Konwergencja jest zbieżnym ruchem oczu powodującym przecięcie się osi
wzrokowych przy patrzeniu na tekst Wiedząc o tym troszczmy się, aby zmiany konwergencji
byty jak najmniejsze.

Utrudnieniem w czytaniu, zwłaszcza w jadącym pociągu lub autobusie – co jest często

spotykaną sytuacją – jest wibracja powodująca zamazywanie druku, bóle głowy i bardzo
często są one wynikiem istniejącego już u tej osoby zeza ukrytego. Zez ukryty rozbieżny
(exophoria) jeżeli występuje daje takie uciążliwe objawy, które nazywa się astenopią.
Zaobserwowano, że obniża ona szybkość czytania o 5%. Jeśli przy tym układ typograficzny
tekstu nie jest optymalny (mała czcionka, pochyłe pismo), to szybkość czytania może obniżyć
się do 14%, nie mówiąc już o tym, że samo czytanie jest w takich warunkach uciążliwe
i męczące [6].

W trakcie długotrwałego czytania niezbędne jest wietrzenie pomieszczenia, w którym

pracujemy. Potrzeba ta wynika przede wszystkim z faktu bardzo intensywnego
zapotrzebowania na tlen podczas pracy umysłowej. Mózg pochłania bowiem około 20%.
tlenu zużywanego przez organizm w stanie spoczynku, chociaż ciężar mózgu przeważnie nie
przekracza 2,5% masy ciała. Komórka mózgowa potrzebuje około 20-krotnie więcej tlenu niż
komórka mięśniowa. Ujemne konsekwencje niedostatecznego dopływu tlenu do mózgu
wykazują duże podobieństwo do skutków starzenia się człowieka, m.in. czynności ruchowe
wykonywane są z błędami, a osądy stają się fałszywe. Korzystne dla czytania, ze względu na
warunki sprzyjające koncentracji uwagi, są godziny ranne lub wieczorne, zakładając jednak,
że nie jest się zmęczonym.

Ważność oświetlenia jako czynnika zewnętrznego wpływającego na sprawność oczu

podczas czytania potwierdzają też wyniki badań nad zmęczeniem wzroku. Ustalono, że
zmęczenie jest tym mniejsze, im powierzchnia pracy jest bardziej oświetlona. Prawidłowość
ta obowiązuje w zakresie typowych wartości natężenia oświetlenia, tj. do około 700 luksów
(lx), gdyż powyżej tego poziomu zmęczenie wykazuje ponownie tendencję wzrostową.
Należy pamiętać, że do długotrwałego czytania potrzeba więcej światła niż do czytania
krótkotrwałego. Właściwy kierunek padania światła i uniknięcie niepożądanych cieni oraz
odbić zapewni umieszczenie źródła światła z lewej strony czytelnika w odległości około
40cm od brzegu blatu i środka podstawowej powierzchni pracy.

W oprawach oświetlenia stosować wyłącznie żarówki. Korzystanie ze świetlówek (lamp

fluorescencyjnych) przy długotrwałym czytaniu jest niedopuszczalne.
Wiemy już, że ciemne otoczenie, wywołujące wrażenie przytulności, nie pomaga w czytaniu.
Za każdym bowiem razem opuszczając krąg światła, w którym czytamy, zmuszamy nasz
analizator wzroku do dwóch form adaptacji. Ten proces regulacyjny odbywa się bez udziału

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

świadomości i trwa 1/10 – 1sekundy. Adaptacji do światła, przy przechodzeniu z mroku do
oświetlonej części pomieszczenia, co powoduje obniżenie wrażliwości aparatu optycznego.
Źrenica wówczas zwęża się, przystosowuje się również siatkówka, tym razem nieco szybciej,
od 30 do 60 minut.

Do elementów receptora wzroku mających zdolność adaptowania się do warunków

otoczenia należy także soczewka. Proces ten nazywa się akomodacją soczewki i polega na
nastawieniu się jej na ostrość widzenia, stosownie do różnych odległości – od nieskończonej
(w stanie spoczynku) do bardzo bliskiej. Akomodacją następuje poprzez zmianę wygięcia
soczewki. Jednakże zdolność ta maleje wraz z wiekiem lub pod wpływem zmęczenia wzroku
na skutek np. nieodpowiedniego oświetlenia. Następuje wówczas oddalanie się tzw. punktu
bliży, tj. najbliższej oku odległości, z której jeszcze widzi się ostro oglądany przedmiot [6].

Badania laboratoryjne wykazały, że umieszczenie nie osłoniętego źródła światła na linii

wzroku pod kątem 40° powoduje spadek względnej sprawności oczu o około 42%, a przy
kącie 5° spadek o 84%.

Aby uniknąć skutków tego zjawiska, warto stosować następujące środki zaradcze:

−

rozmieszczać źródła światła tak, by kąt między linią wzroku a linią padania promieni
świetlnych nie był mniejszy od 60°,

−

zadbać, by w pomieszczeniu, w którym pracujemy, luminancja rozkładała się bez ostrych
kontrastów,

−

stosować przysłony na lampy,

−

nie czytać na błyszczących blatach.
Higiena pracy z monitorem komputerowym

Dotychczas rozważaliśmy czytanie tekstów wydrukowanych na tradycyjnych nośnikach

w formie książki lub czasopisma. Jednakże w Polsce już obecnie spotyka się stosunkowo
liczne komputerowe monitory ekranowe, które także są „nośnikami” ukazujących się tam
tekstów. Należy założyć, że w przyszłości ta „forma lektury” będzie się rozszerzać.

Uzasadnione jest więc zwrócenie uwagi już dzisiaj na niektóre zagadnienia higieny pracy

czytelnika z monitorem komputerowym, zwłaszcza że sygnalizowane są w literaturze pewne
zagrożenia zdrowia, na jakie narażeni są użytkownicy tych urządzeń.
Spróbujmy wyjaśnić wpierw kwestię wpływu świecenia ekranu na narząd wzroku. Ze studiów
dostępnej literatury wynika, że samo świecenie ekranu w monitorach komputerowych jest
praktycznie zminimalizowane: w wypadku tzw. ekranu negatywowego tło jest ciemne, świecą
na nim jedynie znaki literowe i cyfrowe ze stosunkowo niewielką intensywnością, sprzyjającą
dobrej czytelności, nadto regulowaną zależnie od indywidualnych upodobań osoby
pracującej. W wielu typach monitorów można w dowolnym momencie zmienić negatywowy
obraz na pozytywowy (czarny tekst, jasne tło), pozwalający uzyskać większy kontrast
pomiędzy znakami a tłem.

Dla większości zastosowań ekranu komputerowego, a zwłaszcza gdy chcemy pracować

na tekstach, duży i ostry czarno-biały obraz całkiem wystarcza. W najnowszym komputerze
osobistym „NeXT” ekran zawiera 832 linie po 1120 punktów, co daje około miliona
punktów na monitorze i doskonały obraz. Kolor, czyli kompozycja trzech podstawowych
barw czerwonej, zielonej i niebieskiej, zawsze oznacza pogorszenie ostrości, co podczas
pracy z tekstem męczy wzrok i jest bardzo uciążliwe.

Wśród monochromatycznych (jednobarwnych) ekranów najkorzystniejszy wydaje się

monitor z ekranem w kolorze zielonym. Wynika to stąd, że światło o tej barwie przyjmowane
jest przez wzrok z najmniejszym wysiłkiem. Do pracy z tekstami zaleca się też monitory
w kolorze miodowym (bursztynowym), przy którym również wzrok mniej się męczy.

Komputerowe monitory ekranowe mimo swej nowoczesności mają kilka wad, jeśli chodzi

o higienę pracy z nimi. Wyniki licznych badań nie pozostawiają wątpliwości, że

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w bezpośrednim sąsiedztwie monitora występuje pole elektromagnetyczne i promieniowanie
rentgenowskie. Ich natężenie osiąga wprawdzie wielkości znacznie mniejsze niż dopuszczają
normy, ale jednocześnie obowiązujące w wielu krajach ustawodawstwo zawiera zakazy lub
ostrzeżenia przed zatrudnianiem przy monitorach kobiet w ciąży.

Żyjąc w epoce tworzyw sztucznych nieraz mamy okazję obserwować powstawanie mikro

wyładowań, o czym świadczą słyszalne trzaski i malutkie iskierki np. przy zdejmowaniu
swetra lub bluzki. Trzaski powodują ładunki elektrostatyczne o potencjale około 3000V,
mikro iskrzenie – o potencjale około 6000V. Sposobem zapobiegania gromadzeniu się takich
ładunków jest natryskiwanie powierzchni (podłogi, ściany, sufity) preparatami
antystatycznymi i powlekanie ekranów monitorów, obudów itp. warstwami takich
preparatów. W Polsce, jak stwierdzają niektórzy autorzy, sprawa ta jest niedoceniana lub
w ogóle nie brana pod uwagę.

Podczas pracy monitora wytwarza się nie tylko pole elektromagnetyczne, ale również

promieniowanie rentgenowskie. Jest ono wprawdzie skutecznie absorbowane przez szkło
ekranu i jego natężenie nie przekracza na zewnątrz poziomu tła, ale w wypadku
nieprawidłowej eksploatacji monitora, np. zdjęcia tylnej osłony, dawka promieniowania X
może osiągnąć nawet wielkość kilkudziesięciu miliremów na godzinę [4].

Wobec powyższych ujemnych stron pracy z monitorem ważnym zagadnieniem staje się

odpowiednie jej zorganizowanie.

Oto kilka wskazówek:

−

ekran monitora powinien się znajdować 10–20° poniżej poziomu linii wzroku,

−

obraz na ekranie powinien być ostry, kontrastowy i stabilny,

−

na ekranie nie powinny być widoczne żadne odblaski (ograniczają je m.in.: osłonięte
okna, odpowiednio ustawione monitory, tj. równolegle do linii okien – bokiem, oprawy
rozpraszające światło),

−

oświetlenie pomieszczenia powinno wynosić 500–600lx, oświetlenie miejscowe zaś
dostosowane indywidualnie do wymagań użytkownika,

−

podczas pracy z komputerem co 1,5–2 godziny należy robić przerwę trwającą 5–15 minut,

−

należy starać się zmniejszyć natężenie pola elektromagnetycznego w otoczeniu
monitorów np. wprowadzając na ekran przezroczystą uziemioną osłonę elektrostatyczną.
Gdy jej nie ma, przed dotknięciem komputera powinno się najpierw dotknąć... kaloryfera.
Wniosek, jaki wypływa z dotychczasowych rozważań, nakazuje traktować higienę

czytania jako ważny komponent efektywności procesów umysłowych. Przy szybkim czytaniu
są one intensywne i wymagają odpowiednich warunków, które zapewnimy, jeśli będziemy
przestrzegać przedstawionych tu zasad higieny.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

W jaki sposób przygotować optymalne stanowisko pracy do czytania?

Jakie elementy są ważne, aby czytanie odbyło się w warunkach sprzyjających dla narządu
wzroku?

Jakie funkcje spełnia konwergencja?

Jaki jest mechanizm widzenia, odtwarzania obrazu?

Jak jest zbudowany narząd wzroku?

Jak powinno być, optymalnie dla wzroku, urządzone stanowisko pracy z komputerem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj stanowisko (miejsce) do czytania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

znać zasady wyposażenia odpowiedniego miejsca do czytania,

przygotować stół, biurko, egzemplarz do czytania, oświetlenie, krzesło, fotel,

posadzić dziecko w odpowiedniej odległości od tekstu, pamiętając o kontach nachylenia
do biurka i tekstu,

ustawić oświetlenie,

zachęcać dziecko do utrzymania prawidłowej pozycji przy czytaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół,

−

krzesło ewentualnie fotel na kółkach i z oparciem dla przedramion,

−

tekst do czytania,

−

źródło światła.

Ćwiczenie 2

Napisz instrukcję (może zawierać schemat) pracy przy komputerze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przygotować źródło światła miejscowego,

przygotować podstawową powierzchnię pracy,

przygotować miejsce dla ucznia (obsługującego komputer),

przygotować ekran monitora,

pamiętać o przerwach przy pracy (przypominać o tym uczniowi),

zastosować uziemioną osłonę elektrostatyczną (jeżeli nie ma osłony, zastosować tzw.
dotknięcie kaloryfera),

wyłączyć komputer po zakończonej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer (z wyposażeniem),

−

biurko,

−

krzesło lub fotel na kółkach z oparciem dla pleców i oparciem dla przedramion,

−

osłona elektrostatyczna na ekran.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

przygotować optymalne stanowisko do czytania?

2) wymienić zasady ważne przy czytaniu?

3) zdefiniować konwergencję?

4) scharakteryzować mechanizm widzenia i odtwarzania obrazu?

5) określić budowę narządu wzroku?

6) przygotować stanowisko pracy przy komputerze?

7) określić higienę czytania?

8) podać zasady bhp pracy ze sprzętem pod napięciem elektrycznym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są, 4 możliwości
odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Zdrowie wg. Światowej Organizacji Zdrowia to
a)

błogostan bio-psycho-społeczny i brak zaburzeń ze strony narządów i układów
człowieka.

całkowity fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak
choroby lub niedomagania.

równowaga bio-psycho-społeczna bez ingerencji z zewnątrz, błogostan, brak choroby.

całkowita równowaga bio-psycho-społeczna oraz brak choroby i zaburzeń ze strony
układów i narządów.

Promocja zdrowia jest to
a)

proces polegający na ciągłym wzroście kontroli nad własnym zdrowiem, jego
poprawę i utrzymanie.

proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, jego
poprawę i utrzymanie.

proces kontroli nad własnym zdrowiem, jego poprawę i utrzymanie.

proces polegający na czuwaniu nad własnym zdrowiem, poprawą zdrowia oraz brak
zachwiania równowagi między tymi elementami.

Głównym celem badań skriningowych jest
a)

szczepienie ochronne.

wykrycie osób chorych.

zahamowanie postępu choroby.

kontrolowanie czynnika ryzyka.

Wpływ człowieka na ekosystem należy rozpatrywać jako
a)

ochronę ekosystemu otaczającego człowieka.

ochronę wód, powietrza i gleby.

zanieczyszczenie wód, powietrza i gleby.

zanieczyszczenie i ochrona wód, zanieczyszczenie i ochrona powietrza,
zanieczyszczenie i ochrona gleby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najniebezpieczniejszymi zanieczyszczeniami powietrza są
a)

kwaśne deszcze, tlenki azotu, tlenki siarki.

metale ciężkie, dwutlenek węgla, tlenki.

dwutlenek siarki, tlenki azotu, pyły.

dwutlenek węgla, kwaśne deszcze, pyły.

Niemowlę należy karmić tylko piersią do
a)

4–10 miesięcy.

4–5 miesięcy.

4–8 miesięcy.

4–6 miesięcy.

Uzależnienie jest
a)

nabytą, silną potrzebą wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś
substancji.

nabytą potrzebą wykonywania czynności lub zażywania substancji

nabytą, silną potrzebą zażywania licznych substancji

nabytą, silną potrzebą wykonywania jakiejś czynności bez zważania na jej efekty.

Najczęściej spotykane choroby cywilizacyjne to
a)

schorzenia układu odpornościowego, krążenia, uczulenia, nowotwory, białaczka,
AIDS, choroby psychiczne.

schorzenia układu oddechowego, krążenia, uczulenia, nowotwory, AIDS, choroba
Alzheimera, „zespół ucieczki”.

schorzenie układu nerwowego, krążenia, uczulenia, nowotwory, HIV, „zespół
ucieczki”.

schorzenia układu krążenia, oddechowego, nowotwory, AIDS, choroba Alzheimera.

Otyłość bezwzględną uznaje się w przypadku
a)

przekroczenia o 15% wagi należnej dla wieku, płci i wzrostu.

przekroczenia o 25 % wagi należnej dla wieku, płci i wzrostu.

przekroczenia o 20% wagi należnej dla wieku, płci i wzrostu.

przekroczenia o 30% wagi należnej dla wieku, płci i wzrostu.

10.

Choroba wrzodową to
a)

przewlekłe schorzenie polegające na powstaniu owrzodzeń

przewlekłe schorzenie polegające na powstaniu owrzodzeń żołądka lub dwunastnicy

przewlekłe schorzenie polegające na powstaniu owrzodzeń w całym organizmie

przewlekłe, nabyte schorzenie żołądka lub dwunastnicy.

11.

Do terminologii medycznej słowo „alergia” wprowadził
a)

W. Dziak.

J. Mikulicz.

K. Leśniewski.

C. von Piruet, B. Shick.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12.

Cukrzycę zalicza się do chorób grupy
a)

pokarmowych.

ogólnoustrojowych.

metabolicznych.

hormonalnych.

13.

Choroba to
a)

odstępstwo od określonych norm.

stan utraty równowagi bio – psychospołecznej.

zaburzenie równowagi w organizmie.

odstępstwo od stanu określonego jako pełnia zdrowia organizmu.

14.

Przez terrorystów, jako broń, mogą być użyte takie choroby zakaźne jak
a)

wąglik, dżuma, botulizm, ospa wietrzna.

ospa prawdziwa, dżuma, wąglik, botulizm.

dżuma, malaria, ospa, botulizm

ospa wietrzna, ospa prawdziwa, malaria, dżuma, wąglik.

15.

Mechanizmy odporności są
a)

wrodzone, nabyte.

swoiste, nabyte.

nieswoiste, wrodzone.

biologiczne, poszczepienne.

16.

W 12 roku życia, tylko dziewczynkom, nie szczepionym w 10 lub 11 roku życia podaje
się
a)

szczepionkę przeciw gruźlicy.

szczepionkę przeciw różyczce, odrze, śwince.

szczepionkę poliomyelitis.

szczepionkę przeciwko odrze.

17.

W siatkówce znajdują się następujące fotoreceptory
a)

źrenica, rogówka.

naczyniówka, błona naczyniowa.

pręciki i czopki.

rogówka, soczewka.

18.

Astygmatyzm powstaje gdy
a)

promienie świetlne skupiają się przed siatkówką.

promienie świetlne skupiają się poza siatkówką.

dochodzi do zmętnienia soczewki.

na siatkówce ogniskują się równoległe promienie o dwóch różnych punktach przed
lub za siatkówką.

19.

Przeciętna odległość przy czytaniu średnio wynosi
a)

40–50 cm.

od 25–50 cm.

40–45 cm.

35–45 cm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20.

Konwergencją nazywamy
a)

jedną z faz ruchu oczu podczas czytania.

jedną z faz ruchu źrenicy podczas czytania.

jedną z faz odbierania okiem koloru czerwonego.

jedną z faz odbierania okiem koloru żółtego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko……………………………………………………………..

Prowadzenie profilaktyki i edukacji zdrowotnej.

Zakreśl prawidłową odpowiedź, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek.

zadania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

14 a b c d

15 a b c d

16 a b c d

17 a b c d

18 a b c d

19 a b c d

20 a b c d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Boratyńska M., Konieczniak P.: Prawa pacjenta. Delfin, Warszawa 2001

Bulanda M., Heczko P.: Kontrola zakażeń szpitalnych. Polskie Towarzystwo Zakażeń
Szpitalnych, Kraków 1996

Formański J.: Psychologia środowiskowa. PZWL, Warszawa 2004

Futyma A., Prost M. E.: Ocena wybranych funkcji widzenia u osób pracujących
z komputerami. Klinika Oczna. 2002, 104 (3-4)

Gawęcki J., Hryniewiecki L.: Żywienie człowieka. Cz. I i II. PZWL Warszawa 1998

Wolska A.: Wybór systemu oświetleniowego na stanowisku z komputerami a cechy
użytkowników, Bezpieczeństwo pracy, 7–8, Centralny Instytut Ochrony Pracy,
Warszawa 2003

Akty prawne

1.

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz. U. Nr 126,
poz. 1384)

Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408)

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628 z póź. zm.)

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie
bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowisku wyposażonym w monitory ekranowe (Dz.
U 98 Nr 148, poz. 973)

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie rejestrów zakażeń
zakładowych oraz raportów o występowaniu tych zakażeń (Dz. U. Nr 54, poz. 484)

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 listopada 2006 r. w sprawie wymagań,
jakimi powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia
i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408, z póź. zm.)

Dyrektywa 93/42/EWG; Dyrektywa Ramowa 89/391/EWG; Dyrektywa 89/656/EWG

Strony internetowe
1.

http://www.lodzkie.pl/lodzkie/zdrowie/profilaktyka/index.html

http://www.atmosphere.mpg.de/enit/2_klimat_obszar_w_zurbanizowanych/-
_Bioklimat_13c.html