,,Komunalne osady ściekowe - problemy rolniczego wykorzystania”.

Definicja osadów ściekowych

Zgodnie z art. 3 ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst
jednolity: Dz. U. Nr 39/2007, poz. 251 z późn. zm.), przez komunalne osady
ściekowe rozumie się pochodzący z oczyszczalni ścieków osad z komór
fermentacyjnych oraz innych instalacji do oczyszczania ścieków komunalnych oraz
innych ścieków o składzie zbliżonym do składu ścieków komunalnych.

Ilość powstających osadów uzależniona jest od:
- zawartości zanieczyszczeń w ściekach,
- technologii oczyszczania,
- sposobu przeróbki osadu w celu stabilizacji, zmniejszenia masy i objętości osadu,
- reagentów stosowanych w procesie oczyszczania ścieków i przeróbki osadów
(zastosowanie reagentów, szczególnie do strącania fosforu powoduje wzrost ilości
osadów o 25-35%) [5].

Szacowanie ilości powstających osadów.
Wartość średniego wskaźnika krajowego ilości powstającego osadu przyjmuje się na
poziomie 0,247 kg s.m./m

3

ścieków oczyszczonych wg KPOŚK [1]. Wartości

obliczonych wskaźników w poszczególnych województwach są zróżnicowane –
średnia wynosi od 0,127 do 0,354 kg s.m./m

3

.

Wg innych źródeł [2], na etapie wstępnego, orientacyjnego bilansowania osadów
powstających w miejskich, mechaniczno-biologicznych oczyszczalniach ścieków,
można przyjmować średnie wartości wskaźników na poziomie:
- 0,45 kg s.m. osadu /m

3

ścieków,

- 70 g s.m. osadu/ 1 mieszkańca w ciągu doby,
- 0,8 kg s.m./kg BZT

5

.

Właściwości osadów ściekowych:

¾

Wysokie uwodnienie (ponad 99% dla osadów surowych, 55-80% dla osadów

odwodnionych, poniżej 10% po termicznym suszeniu).

¾

Wysoka zawartość związków organicznych (około 75-85 % suchej masy dla

osadów niestabilizowanych, 45-55% dla osadów ustabilizowanych).

¾

Wysoka zawartość związków azotu (2-7% s.m.), niższa związków fosforu

i potasu.

¾

Zróżnicowana zawartość metali ciężkich (największa w przypadku

oczyszczalni ścieków zlokalizowanych w silnie uprzemysłowionych miastach).

¾

Zróżnicowany stopień zagrożenia sanitarnego – największy dla osadów

surowych wstępnych, najmniejszy dla osadów ustabilizowanych
i

zhigienizowanych [4]. Wśród wykrywanych w osadach ściekowych

organizmów patogennych występują bakterie chorobotwórcze (pałeczka duru
brzusznego, czerwonki, tężca, gruźlicy), grzyby (np. grzyby pleśniowe
i dermofity), wirusy, pierwotniaki oraz jaja pasożytów (Ascaris – glista ludzka,

1

Toxocara – glista psia lub kocia, Trichuris – włosogłówka). Zawartość
składników nawozowych, takich jak azot, fosfor i wapń w osadzie jest 1,5 razy
większa niż w dobrej jakości oborniku. Niższy natomiast jest poziom potasu
i magnezu.

¾

Niektóre osady przemysłowe pochodzące z zakładowych oczyszczalni

ścieków, szczególnie z przemysłu spożywczego oraz celulozowego,
skórzanego i ceramicznego, mogą być poddawane odzyskowi metoda R10
(rozprowadzanie na powierzchni ziemi w celu nawożenia lub ulepszenia
gleby), jeśli spełniają m.in. wymagania jak dla komunalnych osadów
ściekowych określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia
2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. Nr 134, poz. 1140
i zm. Dz. U. Nr 155/2002, poz. 1299). Warunki odzysku określa
rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie
procesu odzysku R10 (Dz. U. Nr 228, poz. 1685).

Sposoby zagospodarowania osadów:

Przyrodnicze wykorzystanie – pod tym pojęciem rozumie się stosowanie osadów
do nawożenia gleb i roślin oraz rekultywację gleb zdegradowanych i bezglebowych
gruntów (np. utwory geologiczne pozbawione pokrywy glebowej wskutek robót
ziemnych, erozji, zwałowiska i nasypy naturalnych mas ziemnych, składowiska
odpadów).

Ograniczenia w stosowaniu:

9

skład chemiczny i sanitarny - do głównych cech, które dyskwalifikują osady do

dalszego wykorzystania należy zwiększona zawartość metali ciężkich, silnie
toksycznych związków chemicznych i organizmów chorobotwórczych;

9

osady wytwarzane są w ciągu całego roku, natomiast możliwość ich

zastosowania zależna jest od wegetacji roślin;

9

wymaga odpowiedniego sytemu magazynowania i odpowiedniej liczby odbiorców;

9

uwarunkowania techniczne związane z formą, w której są aplikowane osady –

osady odwodnione, nieodwodnione, wysuszone, po procesie kompostowania.

Wapnowanie osadów ściekowych

Metoda właściwa dla osadów zawierających metale ciężkie na poziomie
pozwalającym na ich przyrodnicze wykorzystanie. Do osadów dodawane jest wapno
palone w ilościach niezbędnych do higienizacji osadu. Dodawanie wapna powoduje
stabilizację osadów i polepsza ich zdolność do odwadniania. Produkt końcowy
można traktować jako nawóz, który służy do odkwaszania gleb poprawiający jej
strukturę, jednocześnie dostarcza roślinom niezbędnych składników w ilościach
porównywalnych z innymi nawozami organicznymi.

2

Kompostowanie osadów ściekowych

Kompostowanie osadów powoduje ich stabilizację, zniszczenie organizmów
chorobotwórczych, redukcję masy i uwodnienia. Substancja organiczna
wykorzystywana jest jako materiał nawozowy, strukturotwórczy i rekultywacyjny.
Stanowi cenny nawóz organiczny mogący zastąpić obornik.

Kompostowanie może być stosowane jako proces końcowy uszlachetniania osadów,
pozwalający na uzyskanie materiału o wysokich cechach jakościowych, który może
być wykorzystany przyrodniczo (pod warunkiem spełnienia norm metali ciężkich).
Kompostowanie pozwala na uzyskanie produktu dojrzałego, zhumifikowanego,
całkowicie stabilnego, o zapachu ziemi i luźnej strukturze.

Kompostowanie wymaga wymieszania osadu ze środkiem strukturotwórczym, np.
trocinami. Korzystne dla procesu kompostowanie jest dodanie biopreparatów
przyśpieszających rozkład biomasy. Najczęściej stosowaną metodą jest metoda
pryzmowa.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, odzysk odpadów polegający na recyklingu
organicznym poprzez kompostowanie, wymaga uzyskania zezwolenia właściwego
organu na prowadzenie takiej działalności.

Zgodnie z art. 2 ust.1 pkt 5 ustawy z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu
(Dz. U. Nr 147, poz. 1033) nawozy organiczne to nawozy wyprodukowane
z substancji organicznej, w tym komposty. Jako nawóz kompost powinien spełniać
wymagania jakościowe określone w rozporządzeniu z dnia 19 października 2004 r.
w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu (Dz. U.
Nr 236, poz. 2369) [6].

Jeżeli kompost nie spełnia wymagań określonych ww. ustawie, nie jest produktem,
lecz nadal jest odpadem. W związku z tym kompost ten, jako odpad (materiał po
procesie kompostowania – ex 19 05 03) w wypadku zastosowania, musi odpowiadać
warunkom odzysku R10 określonym w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14
listopada 2007 r. w sprawie procesu odzysku R10 (Dz. U. Nr 228, poz. 1685) [7].

Składowanie osadów

W 2004 r. dominującym kierunkiem zagospodarowania osadów ściekowych było ich
unieszkodliwianie poprzez składowanie. Według danych z KPGO 2010 było to ponad
41% masy osadów wytworzonych Obok przyczyn ekonomicznych (składowanie
generowało najmniejsze koszty unieszkodliwiania osadów), przyczyną takiego stanu
był brak możliwości skierowania osadów do odpowiednich instalacji (kompostowania
lub termicznego przekształcania) oraz przekroczenia dopuszczalnych parametrów
jakościowych osadu, które wykluczały bądź ograniczały możliwość zastosowania
rolniczego lub do rekultywacji.

3

Zmiana z dnia 12 czerwca 2007 r. do rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy
z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów
do składowania na składowisku odpadów danego typu (Dz. U. Nr 186, poz. 1553),
zasadniczo nie dopuszcza do składowania nieprzetworzonych osadów ściekowych.

Od 1 stycznia 2013 r. zaczną obowiązywać kryteria dopuszczania odpadów do
składowania na składowisku odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (załącznik
4a do ww. rozporządzenia). Ustalono wartości graniczne dla ogólnego węgla
organicznego, straty przy prażeniu i ciepła spalania.
Kryteria te dotyczą odpadów o kodach:
- 19 08 05 (ustabilizowane komunalne osady ściekowe),
- 19 08 12 (szlamy z biologicznego oczyszczania ścieków przemysłowych),
- 19 08 14 (szlamy z innego niż biologiczne oczyszczania ścieków przemysłowych),
- 19 12 12 (odpady z mechanicznej obróbki odpadów)
- oraz odpady z grupy 20.

Suszenie i termiczne przekształcanie

W wyniku termicznego suszenia osad przekształcany jest w produkt o zawartości
około 90% s. m., który może być wykorzystywany jako nawóz organiczny lub paliwo
energetyczne. Objętość mechanicznie odwodnionego osadu maleje wówczas 4-5
krotnie. Osad pozbawiony jest organizmów chorobotwórczych i jeśli nie zawiera
nadmiernej koncentracji metali ciężkich, może być wykorzystywany przyrodniczo.

Termiczne metody przekształcania osadów mogą w dużym stopniu rozwiązać
problem ich unieszkodliwiania. Realizacja tego założenia wydaje się bardzo
poważnym przedsięwzięciem, do wykonania którego potrzeba nowych zakładów
termicznego unieszkodliwiania bądź wykorzystania istniejącej infrastruktury spalania
paliw konwencjonalnych oraz przemysłu cementowego.

Obecnie wiele oczyszczalni ścieków modernizuje tzw. ciągi osadowe, planując
zastosowanie wariantu termicznego przekształcania osadów. Pierwsza taka
instalacja została uruchomiona w Łomży, gdzie zastosowano proces spalania
osadów w kotle rusztowym z jednoczesnym wykorzystaniem energii cieplnej ze
spalania do procesów suszenia osadów. Podobne instalacje będą uruchomione np.
w Radomiu, Warszawie i Kielcach.

Wysuszone osady mogą mieć wartość opałową na poziomie:
- 11 000 kJ/kg s.m. (osad beztlenowo stabilizowany, mieszany – wstępny plus
wtórny),
- 20 000 kJ/kg s.m. (osad surowy mieszany, wstępny plus wtórny).

4

Sposoby zagospodarowania osadów ściekowych w Polsce.

Rys. 1.

Struktura gospodarki osadami ściekowymi wytworzonymi w Polsce w 2004 r.

(dane na podstawie KPGO 2010)

5

Rys. 2 Sposób zagospodarowania komunalnych osadów ściekowych wg danych
GUS za 2005 r.

6

Rys. 3 Procentowy udział masy osadów w wybranych sposobach zagospodarowania
osadów według danych GUS (lata 2003-2006).

Analizując sposoby unieszkodliwiania osadów w latach 2003-2006 można zauważyć,
że brak jest wyraźnego ograniczenia ilości ich składowania.

Prognozy

Na ilość wytwarzanych osadów mają wpływ również zmiany demograficzne oraz
realizacja inwestycji z zakresu budowy i rozbudowy sieci kanalizacyjnych oraz
oczyszczalni ścieków. Przewiduje się stały wzrost stopnia skanalizowania kraju.
Zgodnie z założeniami KPOŚK w 2015 r. systemy sieciowe obsługiwać będą:

9

w aglomeracjach o RLM wynoszącym ≥ 100

000 conajmniej 98%

mieszkańców,

9

w aglomeracjach o RLM wynoszącym 15 000 ÷ 100 000 conajmniej 90%

mieszkańców,

9

w aglomeracjach o RLM wynoszącym 2 000 ÷ 15 000 conajmniej 80%

mieszkańców.

7

Zakłada się, że do 2015 r. wszystkie aglomeracje o RLM wynoszącym ≥ 2 000 będą
wyposażone w systemy kanalizacji zbiorczej. Prognozowana ilość suchej masy
osadów ściekowych ustabilizowanych, które powstaną w komunalnych
oczyszczalniach ścieków wyniesie 642,4 tys. Mg.

Szacuje się, że w 2015 r. około 58 % ogólnej ilości osadów wytwarzanych w Polsce,
powstanie w aglomeracjach o RLM powyżej 100 000. W pozostałych przedziałach
aglomeracji wielkości te będą wynosić odpowiednio: około 29% w aglomeracjach
o RLM 15 000 ÷ 100 000 i około 13% w aglomeracjach o RLM 2 000 ÷ 15 000.
Opierając się o powyższe założenia i prognozy demograficzne, szacuje się, że ilości
osadów ściekowych, które zostaną wytworzone w Polsce do 2018 r. będą
następujące:
- 2010 r. – 612,8 tys. Mg s.m.
- 2015 r. – 642,4 tys. Mg s.m.
- 2018 r. – 706,6 tys. Mg s.m.

W perspektywie do 2018 r. podstawowe cele w gospodarce komunalnymi osadami
ściekowymi są następujące [KPGO 2010 – 3]:
- ograniczenie składowania osadów,
- zwiększenie ilości komunalnych osadów ściekowych przetwarzanych przed
wprowadzeniem do środowiska oraz osadów przekształcanych metodami
termicznymi,
- maksymalizacja stopnia wykorzystania substancji biogennych zawartych w osadach
przy jednoczesnym spełnieniu wszystkich wymogów dotyczących bezpieczeństwa
sanitarnego i chemicznego, zgodnie z celami przedstawionymi poniżej.

8

Rys. 4 Zmiany w strukturze odzysku i unieszkodliwiania osadów z komunalnych
oczyszczalni ścieków w perspektywie do 2018 r.

Priorytetowym sposobem postępowania z osadami jest ich wykorzystanie w sposób
niepowodujący negatywnego oddziaływania na ludzi i środowisko.

Obowiązujące regulacje prawne w zakresie gospodarki
komunalnymi osadami ściekowymi i problemy związane z ich
stosowaniem

I. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jednolity: Dz. U. Nr

39/2007, poz. 251 z późn. zm.) wskazuje sposoby wykorzystania
komunalnych osadów ściekowych

Zgodnie z art. 43 ust. 1 osady ściekowe mogą być stosowane:

9

w rolnictwie (rozumianym jako uprawa wszystkich płodów rolnych

wprowadzanych do obrotu handlowego, włączając w to uprawy przeznaczone
do produkcji pasz),

do rekultywacji terenów (w tym gruntów na cele rolne),
do dostosowania gruntów do określonych potrzeb, wynikających z planów

gospodarki odpadami, planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji
o warunkach zabudowy,

do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu,
do uprawy roślin nieprzeznaczonych do spożycia i produkcji pasz.

Odzysk komunalnych osadów ściekowych odbywa się z zachowaniem
następujących warunków (przedstawione kursywą komentarze dotyczą
doświadczeń WIOŚ na terenie województwa świętokrzyskiego):

Jeśli są ustabilizowane oraz przygotowane odpowiednio do celu i sposobu ich

stosowania, w szczególności przez poddanie ich obróbce biologicznej,
chemicznej, termicznej lub innemu procesowi, który obniża podatność
komunalnego osadu ściekowego na zagniwanie i eliminuje zagrożenie dla
środowiska lub zdrowia ludzi (art. 43 ust. 2 ustawy o odpadach).

Przepis nie podaje parametrów osadów ustabilizowanych, co w praktyce
prowadzi do stosowania osadów podatnych na zagniwanie (zawierających
dużo substancji organicznych > 55% s.m.). W konsekwencji zastosowanie
takich osadów powoduje znaczne uciążliwości odorowe i protesty
mieszkańców przeciwko ich wykorzystywaniu.

Spotykana zawartość substancji organicznych w stosowanych osadach
ściekowych wynosiła 69 % s.m., a nawet 87,32% s.m.

Jeśli osady ściekowe nie są w pełni ustabilizowane, to nie powinny być
traktowane jak ustabilizowane komunalne osady ściekowe i tym samym nie
podlegają pod przepisy art. 43 ustawy o odpadach.

Przed stosowaniem komunalne osady ściekowe oraz grunty, na których mają

one być stosowane, powinny być poddane badaniom przez wytwórcę
komunalnych osadów ściekowych (art. 43 ust. 3 ustawy o odpadach).

Użytkownicy oczyszczalni podpisują umowy z przedsiębiorcami, którzy
zajmują się odbiorem i transportem osadów (często zlecanym podmiotom
trzecim) oraz zagospodarowaniem osadów (rozprowadzenie po powierzchni
gruntu i przeoranie). W podpisywanych umowach znajdują się zapisy:
- wykonawca przejmuje na siebie całkowitą odpowiedzialność prawną
i finansową wynikającą z przepisów ochrony środowiska, związaną
z gospodarczym wykorzystaniem osadów ściekowych w wyznaczonym
miejscu;

10

- w umowach często nie jest określane kto wykonuje badania gleby, a zapisy
dotyczące zagospodarowania odpadów są ogólne. Niektóre umowy zawierają
zapisy zobowiązujące wprost firmę zajmującą się zagospodarowaniem
osadów do wykonania badań gruntów i przekazania ich wytwórcy osadów.
W praktyce przeprowadzenie badań gruntów zleca zawsze podmiot
wykonujący usługę zagospodarowania osadów, który zajmuje się
wyszukiwaniem gruntów, na których osady mają być stosowane;
- W umowach natomiast zawsze znajdują się zapisy dotyczące wykonywania
badań osadów ściekowych przez wytwórcę osadów.

Zgodnie z art. 25 ustawy o odpadach wytwórca może zlecieć wykonanie
obowiązku gospodarowania odpadami innemu posiadaczowi odpadów.
Przeniesienie odpowiedzialności w myśl ustawy o odpadach ma miejsce
w przypadku przekazywania odpadów posiadaczowi, który ma zezwolenie na
gospodarowanie odpadami lub jest wpisany do rejestru.

Komunalne osady ściekowe mogą być przekazywane właścicielowi,

dzierżawcy lub innej osobie władającej nieruchomością, na której mają być
stosowane, wyłącznie przez wytwórcę tych osadów (art. 43 ust. 1a ustawy
o odpadach).

W praktyce przedsiębiorcy zajmujący się zagospodarowaniem osadów
ściekowych zawierają umowy z właścicielami gruntu. W umowie właściciel
przekazuje w nieodpłatne użytkowanie grunty w celu przygotowania ich pod
np. pod uprawę roślin na cele przemysłowe.
Ponadto w treści umowy są zapisy dotyczące wykonywania badań gruntów
przez podmiot przejmujący we władanie nieruchomość, np.: „Firma XXXX
zobowiązuje się wykonać na własny koszt badanie gruntów w celu ustalenia
dopuszczalnej dawki nawożenia ustabilizowanymi komunalnymi osadami
ściekowymi pod uprawę roślin energetycznych, a następnie na swój koszt
dostarczyć odpowiednią ilość osadów ściekowych na wskazany w umowie
teren”.
Wykonaniem prac związanych z rozprowadzeniem na powierzchni gruntu
osadów i ich przeoraniem zajmuje się podmiot przejmujący we władanie
nieruchomość od właściciela gruntu lub obowiązek ten przekazywany jest na
właściciela gruntu (na podstawie zapisów w umowie).

Wytwórca komunalnych osadów ściekowych jest obowiązany do

przekazywania właścicielowi, dzierżawcy lub innej osobie władającej
nieruchomością, na której komunalne osady ściekowe mają być stosowane,
wyników badań oraz informacji o dawkach tego osadu, które można stosować
na poszczególnych gruntach (art. 43 ust. 4 ustawy o odpadach).

11

Wytwórcy osadów ściekowych zlecają wykonywanie badań osadów
jednostkom akredytowanym. Zastrzeżenia dotyczą głównie częstotliwości
wykonywania badań osadów.
Często też do badań dołączane są tzw. opinie nieakredytowane, które mówią
ogólnie o przydatności i stosowaniu osadów przy spełnianiu wymagań
określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r.
w sprawie komunalnych osadów ściekowych ( Dz. U. Nr 134, poz. 114).
W opiniach tych nie jest określana dawka osadu możliwa do zastosowania (ze
względu na zawartość metali ciężkich) oraz wartość nawozowa (przy
stosowaniu w rolnictwie). Podawane są jedynie ogólne możliwości
zastosowania osadu.
Podmiot, który stosuje osady ściekowe sam ustala dawkę. W rzeczywistości
przy ustalaniu dawki osadu brana jest pod uwagę tylko zawartość suchej
masy, a pomijana jest zawartość metali ciężkich.

Właściciel, dzierżawca lub inna osoba władająca nieruchomością, na której

komunalne osady ściekowe mają zostać zastosowane, jest zwolniona
z obowiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie
odzysku lub obowiązku rejestracji, o którym mowa w art. 33 ust. 5 oraz
prowadzenia ewidencji tych odpadów.

Zwolnienie dotyczy:

™

stosowania osadów na cele rolne

™

do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu,

™

do uprawy roślin nieprzeznaczonych do spożycia i do produkcji pasz.

Zwolnienie to nie dotyczy:

™

wykorzystania osadów do rekultywacji terenów, w tym gruntów na cele

rolne,

™

do dostosowania gruntów do określonych potrzeb, wynikających

z planów gospodarki odpadami i planów zagospodarowania przestrzennego
lub decyzji o warunkach zabudowy (art. 43 ust. 5 ustawy o odpadach).

W przypadku, gdy osady ściekowe zostały zastosowane na gruntach w dawce
powodującej przekroczenie obowiązujących standardów jakości gleby, brak
jest możliwości uznania tego stanu za szkodę w środowisku, w świetle ustawy
z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich
naprawie (Dz. U. Nr 75, poz. 493), jeśli władający nieruchomością jest
zwolniony z obowiązku uzyskania zezwolenia na odzysk.

Przepisy ww. ustawy stosuje się do bezpośredniego zagrożenia szkodą
w środowisku lub do szkody w środowisku spowodowanych przez działalność
podmiotu korzystającego ze środowiska stwarzającą ryzyko szkody

12

w środowisku. Do takiej działalności zalicza się m.in. działalność w zakresie
odzysku lub unieszkodliwiania odpadów wymagającą uzyskania zezwolenia.
Zgodnie z art. 362 ustawy – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: Dz. U.
Nr 25/2008, poz. 150), jeżeli podmiot korzystający ze środowiska negatywnie
oddziałuje na środowisko, organ ochrony środowiska może, w drodze decyzji,
nałożyć obowiązek ograniczenia oddziaływania na środowisko i jego
zagrożenia lub przywrócenia środowiska do stanu właściwego. W razie braku
możliwości nałożenia obowiązku podjęcia powyższych działań, organ ochrony
środowiska może zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do
uiszczenia na rzecz właściwego gminnego funduszu ochrony środowiska
i gospodarki wodnej, kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód
wynikłych z naruszenia stanu środowiska.
W tym przypadku właściwym organem będzie starosta.

Ponadto, w przypadku osób fizycznych będzie miał tu zastosowanie art. 363
ustawy POŚ - wójt, burmistrz lub prezydenta miasta może, w drodze decyzji,
nakazać osobie fizycznej, której działalność negatywnie oddziałuje na
środowisko, wykonanie w określonym czasie czynności zmierzających do
ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko.

Brak obowiązku prowadzenia ewidencji stosowanych osadów przez podmiot
władający nieruchomością może prowadzić do braku możliwości ustalenia
faktycznej ilości zastosowanych osadów i źródła pochodzenia osadów.
W trakcie kontroli WIOŚ okazywane są do wglądu wyniki badań osadów
z danej oczyszczalni ścieków, jednak nie ma pewności, że badania te dotyczą
zastosowanych osadów (konieczne przeprowadzenie badań własnych zgodnie
z obowiązująca metodyką referencyjną).

Zgodnie z art. 43 ust. 6 ustawy o odpadach stosowanie komunalnych osadów

jest zakazane:

ƒ

na obszarach parków narodowych i rezerwatów przyrody,

ƒ

na wewnętrznych terenach ochrony pośredniej stref ochronnych ujęć

wody,

ƒ

w pasie gruntów o szerokości 50 m bezpośrednio przylegających do

brzegów jezior i cieków,

ƒ

na terenach zalewowych, czasowo podtopionych i bagiennych,

ƒ

na terenach czasowo zamarzniętych i pokrytych śniegiem,

ƒ

na gruntach o dużej przepuszczalności, stanowiących w szczególności

piaski luźne i słabo gliniaste oraz piaski gliniaste lekkie, jeżeli poziom
wód gruntowych znajduje się na głębokości mniejszej niż 1,5 m poniżej
powierzchni gruntu,

ƒ

na gruntach rolnych o spadku przekraczającym 10%,

ƒ

na obszarach ochronnych zbiorników wód podziemnych,

13

ƒ

na terenach objętych pozostałymi formami ochrony przyrody, jeśli

osady ściekowe zostały wytworzone poza tymi terenami,

ƒ

na terenach położonych w odległości mniejszej niż 100 m od ujęć wody,

domu mieszkalnego lub zakładu produkcji żywności,

ƒ

na gruntach, na których rosną rośliny sadownicze i warzywa,

z wyjątkiem drzew owocowych,

ƒ

na gruntach przeznaczonych pod uprawę roślin jagodowych i warzyw,

których części jadalne bezpośrednio spotykają się z ziemią i są
spożywane w stanie surowym – w ciastu 18 miesięcy poprzedzających
zbiory i w czasie zbiorów,

ƒ

na gruntach wykorzystywanych na pastwiska i łąki,

ƒ

na gruntach wykorzystywanych do upraw pod osłonami.

Najczęściej naruszanym przepisem jest stosowanie osadów ściekowych na:
- terenach objętych pozostałymi formami ochrony przyrody, innymi niż parki
narodowe i rezerwaty przyrody, jeśli osady ściekowe zostały wytworzone poza
tymi terenami.

Blisko 62% powierzchni województwa świętokrzyskiego objęte jest różnymi
formami ochrony, w tym: oprócz Świętokrzyskiego Parku Narodowego, jest 68
rezerwatów przyrody, 9 parków krajobrazowych i 18 obszarów chronionego
krajobrazu. Obszar Natura 2000 stanowi ok. 10% terenu województwa.
Niektóre gminy znajdują się w całości na terenie obszarów chronionego
krajobrazu. Osady ściekowe, które mają być wykorzystywane na tych terenach
muszą być również wytworzone na tych terenach. W praktyce często
pochodzą spoza tych obszarów.

W przypadku obszarów ochronnych zbiorników wód podziemnych należy
podkreślić, że zgodnie z art. 60 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne
(tekst jednolity: Dz. U. Nr 239/2005, poz. 2019 z późn. zm.), obszar ochronny
ustanawia, w drodze aktu prawa miejscowego, dyrektor regionalnego zarządu
gospodarki wodnej na podstawie planu gospodarowania wodami na obszarze
dorzecza. Plan gospodarowania wodami zostanie opracowany do końca
2009 r. Jeśli dla zbiornika wód podziemnych taki obszar ochronny nie został
ustanowiony, to przepis nie ma zastosowania.

Na terenie województwa świętokrzyskiego żaden zbiornik wód podziemnych
nie ma ustanowionej strefy ochronnej, mimo, że dla części z jest opracowana
dokumentacja hydrogeologiczna.

Zgodnie z art. 9 ust. 3 i 4 ustawy o odpadach :

- komunalne osady ściekowe powinny być poddane odzyskowi lub
unieszkodliwianiu na obszarze tego województwa, na którym zostały wytworzone, lub
w miejscach najbliżej położonych miejsca ich wytworzenia,

14

- komunalne osady ściekowe mogą być poddane odzyskowi lub unieszkodliwianiu
na obszarze województwa innego niż zostały wytworzone, jeżeli odległość od
miejsca wytworzenia do instalacji przeznaczonej do odzysku lub unieszkodliwiania,
lub miejsca przeznaczonego do tego samego odzysku jest mniejsza niż odległość do
instalacji lub miejsca położonego na obszarze tego samego województwa.

Zapisy zawarte w tym artykule traktowane są przez podmioty zajmujące się
zagospodarowaniem osadów raczej jako sugestie a nie nakaz.

Zgodnie z art. 69 a ust. 1 ustawy o odpadach „ kto poddaje odzyskowi lub
unieszkodliwianiu komunalne osady ściekowe poza obszarem województw, o których
mowa w art. 9 ust. 3 i 4, podlega karze grzywny”.

Artykuł 69 a nie został jednak wymieniony w art. 79 ustawy o odpadach, który mówi,
że orzekanie w sprawach, o których mowa w art. 70-78, następuje na zasadach
i w trybie określonym w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia.
W związku z tym, w obecnym stanie prawnym postępowanie w trybie art. 69 a
powinno toczyć się w oparciu o przepisy karne – opinia ta wyrażona jest
w postanowieniu Sądu Rejonowego w Opatowie z dnia 17 października 2007 r.
Sygn. Akt II W 205/07.

Jednocześnie niedopatrzeniem ustawodawcy jest umieszczenie tego artykułu
w wykazie rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 września 2002 r.
w sprawie nadania inspektorom Inspekcji Ochrony Środowiska uprawnień do
nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz. U. Nr 151, poz. 1253 z późn.
zm.).

Mandat karny można nałożyć wyłącznie, na podstawie art. 75 ustawy o odpadach za:
- stosowanie komunalnych osadów ściekowych nieustabilizowanych lub
nieprzygotowanych odpowiednio do celu i sposobu ich stosowania,
- nieprzeprowadzanie badań komunalnych osadów ściekowych,
- nieprzeprowadzanie badań gruntów, na których osady mają być stosowane.
Za ww. naruszenie przepisów grozi kara aresztu lub grzywny.

Za naruszenia wymienione w tym artykule mandaty karne są nakładane głównie za
brak badań osadów i gruntów. Natomiast co do nakładania mandatów za stosowanie
osadów ściekowych nieustabilizowanych lub nieprzygotowanych odpowiednio do
celu ich stosowania, sprawa nie jest jednoznaczna. Przepisy nie precyzują jakie
parametry powinien mieć osad ustabilizowany.

II. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie

komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. Nr 134, poz. 1140 i zm. Dz.
U. Nr 155/2002, poz. 1299)

Zgodnie z rozporządzeniem komunalne osady ściekowe mogą być stosowane jeżeli:

15

zawartość w nich metali ciężkich nie przekracza ilości ustalonych w załączniku

nr 1 do rozporządzenia;

w osadach stosowanych w rolnictwie i do rekultywacji gruntów na cele rolne

nie wyizolowano bakterii z rodzaju Salmonella – w 100g przeznaczonych do
badań osadów;
Nie jest podana norma dla osadów do pozostałych zastosowań, mimo że
rozporządzenie obliguje do wykonywania takich analiz.

łączna liczba żywych jaj pasożytów jelitowych Ascaris sp., Trichuris sp.,

Toxocara sp. – w 1 kg s.m. przeznaczonych do badań osadów, w rolnictwie
wynosi 0, a na pozostałe cele jest niewiększa niż 300 (dotyczy rekultywacji
terenów, uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, uprawy roślin
nieprzeznaczonych do spożycia i produkcji pasz oraz do dostosowania
gruntów do określonych potrzeb);

zawartość metali w wierzchniej warstwie gruntu (0-25 cm), na którym osady

mają być stosowane, nie przekroczy wartości określonych w załączniku 2 i 3;

odczyn pH gleby użytkowanej rolniczo nie jest mniejszy niż 5,6;
stosowanie osadów nie spowoduje pogorszenia jakości gleby oraz wód

powierzchniowych i podziemnych.

Przy stosowaniu komunalnych osadów ściekowych w rolnictwie dawkę osadu
ściekowego ustala się dla każdej partii osobno.

Wielkość dawki komunalnego osadu ściekowego zależy od rodzaju gruntu, sposobu
jego użytkowania, jakości komunalnego osadu ściekowego i zapotrzebowania roślin
na azot i fosfor.

Ilość metali ciężkich, które mogą być wprowadzone z komunalnym osadem
ściekowym w ciągu roku do gleby, średnio w okresie 10 lat, nie mogą przekroczyć:
-

ołowiu (Pb) – 1000 g/ha/rok,

- kadmu (Cd) – 20 g/ha/rok,

-

rtęci (Hg) – 10 g/ha/rok,

- niklu (Ni) – 200 g/ha/rok,

- cynku (Zn) – 5000 g/ha/rok,

- miedzi (Cu) – 1600 g/ha/rok,

- chromu (Cr) – 1000 g/ha/rok.

Przy stosowaniu komunalnych osadów ściekowych stosuje się dawki ustalone
w załączniku nr 4 do rozporządzenia (dotyczy ilości suchej masy w tonach).

Zapisy dotyczące ustalania dawki osadu są nieprecyzyjne.
Podmioty zajmujące się zagospodarowaniem osadów biorą głównie pod uwagę
zawartość suchej masy w wykorzystywanym osadzie oraz sprawdzają tylko czy osad
może być wykorzystywany w danym celu (zawartość metali ciężkich w osadzie).
Nie biorą natomiast pod uwagę ograniczeń wynikających z dawek metali ciężkich
jakie można wprowadzić do gleby. Dlatego dochodzi często do sytuacji, kiedy na 1

16

ha pola wywożone jest nawet do 1000 ton uwodnionego osadu, co daje nam np. 200
ton suchej masy w osadzie.
Z zapisu w § 3 ust. 3 rozporządzenia wynika, że ilość metali ciężkich powinna być
wyliczana jako wartość średnia podawana w g/ha/rok, dla okresu rozliczeniowego 10
lat.
W przypadku jednokrotnego zabiegu łatwiej jest sprawdzić czy dopuszczalna dawka
nie została przekroczona, przy czym nie mamy pewności, czy w kolejnych latach
osady nie będą na tym terenie ponownie zastosowane.
Przy braku obowiązku prowadzenia ewidencji osadów (gdy nie jest wymagane
zezwolenie na odzysk), nie jest możliwe ustalenie zastosowanej dawki.

Przykład:
Założenia:
- zabieg jednokrotny,
- powierzchnia gruntu 1ha,
- osad stosowany do rekultywacji na cele nierolne,
- zawartość wybranych metali w osadzie:

- ołowiu w stosowanym osadzie: 60,46 g/Mg s.m.,
- rtęci w stosowanym osadzie: 5,43 g/Mg s.m.,

- dopuszczalna wartość z rozporządzenia:

- dla ołowiu 1000 g/ha/rok średnio w okresie 10 lat, co dla okresu 10 lat
daje łączną ilość 10 000 g/ha/10 lat,
- dla rtęci 10 g/ha/rok średnio w okresie 10 lat, co dla okresu 10 lat daje
łączną ilość 100 g/ha/10 lat,

- zawartość s.m. w osadzie 46,5%.

Dopuszczalną dawkę osadu jaką można zastosować, wyrażoną w Mg s.m/ ha/10
lat, wyliczamy z ilorazu:

dopuszczalna ilość metalu do przyjęcia w g/1ha/10 lat

zawartość metalu w osadzie wg badań w g/Mg s.m.

• uwzględniając zawartość Pb w osadzie daje nam wartość: 10 000 : 60,45

= 165,4 Mg s.m./ha/10 lat, co daje na nam 355,7 Mg uwodnionych
osadów/ha/10 lat,

• uwzględniając zawartość Hg w osadzie daje nam wartość: 100 : 5,43 =

18,4 Mg s.m./ha/10 lat, co daje na nam 39,6 Mg uwodnionych
osadów/ha/10 lat.

Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, że:

- maksymalna dawka osadu jaką możemy w tym przypadku zastosować jest
ograniczona zawartością rtęci w osadzie.,
- przykład pokazuje, że wyliczenia należy przeprowadzać dla każdego metalu
osobno, a najniższa wyliczona wartość s.m. jest jednocześnie dopuszczalną
dawką możliwą do zastosowania,

17

- powyższy osad, ze względu na zawartość Hg nie może być stosowany
w rolnictwie oraz do rekultywacji gruntów na cele rolne (wart. dop. 5 mg/kg
s.m.), na pozostałe cele tak,
- gdyby oceniać osad pod względem zawartości s.m, tak jak to robią zazwyczaj
podmioty stosujące te osady, to ilość osadu zastosowana np. do rekultywacji
terenów na cele nierolne mogła by wynosić 430 Mg osadu uwodnionego (przy
dop. wart. do 200 Mg s.m./ha). Jednak przy uwzględnieniu ilości wprowadzanej
Hg, ilość osadów nie może przekroczyć 39,6 Mg uwodnionych osadów/ha/10
lat.


W § 4 rozporządzenia zawarto zapisy dotyczące sposobu wprowadzenia do gruntu:
- osady w postaci płynnej mogą być wprowadzane do gruntu tylko metodą iniekcji
(wstrzykiwania) lub metoda natryskiwania, w tym hydroobsiewu,
- osady ściekowe w postaci mazistej i ziemistej należy rozprowadzać równomiernie,
na powierzchni gruntu i niezwłocznie z nim zmieszać.
- osady ściekowe nie mogą być wykorzystywane podczas wegetacji roślin
przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi.

We wszystkich zgłaszanych do WIOŚ interwencjach dotyczących przyrodniczego
wykorzystania osadów ściekowych, głównym zarzutem były uciążliwości odorowe
i sposób zagospodarowania osadów ściekowych.
- Osady przywożono w dużych ilościach – kilkaset Mg osadów uwodnionych / ha.
- Nie mieszano osadów z glebą po przywiezieniu.
- Osady składano w pryzmach lub dołach, a dopiero po pewnym czasie
rozprowadzano za pomocą ciężkiego sprzętu, który najczęściej nie był
przystosowany do tego typu prac.
- Często awarie sprzętu powodowały opóźnienie prac agrotechnicznych, co przy
niesprzyjających warunkach atmosferycznych zwiększało i przedłużało trwające
uciążliwości odorowe.
- Po zastosowaniu zbyt płytkiej orki osady w rezultacie nie były przemieszane
z gruntem lecz tylko rozprowadzone po powierzchni.
- Osady były też przywożone na teren, który nie był przygotowany do tego typu
zabiegów, np. porośnięty samosiejkami drzew.
- Wszelkie błędy popełniane przy zagospodarowania osadów powodowały znaczne
protesty okolicznych mieszkańców, którzy z reguły nie zgadzali się na stosowanie
osadów w pobliżu miejsca ich zamieszkania.
- Protesty mieszkańców a nawet histeryczne zachowania związane były również
z brakiem informacji na temat postępowania z osadami ściekowymi, możliwości ich
wykorzystywania i realnych zagrożeń przy ich stosowaniu. Konieczna edukacja
ekologiczna.

18

Propozycje zmian do ustawy o odpadach:

- dotyczy zapisów w art. 9 ust. 3 i 4
Sprecyzować zapis dotyczący miejsca wykorzystania osadów. Obecna forma zapisu
z wyrażeniami: „powinny być” i „mogą być” stanowi tylko sugestię a nie nakaz wprost.
Zmiana pozwoli na sprecyzowanie kryteriów lokalizacji miejsca prowadzenia odzysku
osadów ściekowych.

- dotyczy zapisów w art. 43:

1. Powinien zostać wprowadzony obligatoryjny obowiązek uzyskania zezwolenia

na prowadzenie odzysku osadów komunalnych (przy każdym sposobie
wykorzystania przyrodniczego). Wówczas fakt przekroczenia standardów
jakości gleby po zastosowaniu osadów ściekowych będzie mógł być
rozpatrywany w myśl przepisów ustawy o zapobieganiu szkodom
w środowisku.

2. Właściciel, dzierżawca lub inna osoba władająca nieruchomością, na której

komunalne osady ściekowe mają zostać zastosowane, powinna być
obowiązana do prowadzenia ewidencji tych osadów.
Ułatwi to przeprowadzenie kontroli i sprawdzenie zastosowanych dawek.
W ustawie o nawozach i nawożeniu zasadne byłoby wprowadzenie też
obowiązku opracowywania planów nawozowych w przypadku
wykorzystywania osadów ściekowych w rolnictwie i uprawie roślin (na inne
cele). W obecnym stanie prawnym, w trakcie kontroli nie ma nigdy pewności,
że na dane pole zostały przywiezione osady ze wskazanego źródła.

3. Właściciel, dzierżawca lub inna osoba władająca nieruchomością powinna być

obowiązana do prowadzenia ewidencji działek, na których komunalne osady
ściekowe były wykorzystane, z podaniem zastosowanych ilości osadów i ich
parametrów.

4. Należy określić wprost, kto ponosi odpowiedzialność za prawidłowy sposób

postępowania z osadami.

- dotyczy art. 69 a ustawy o odpadach

Umieścić art. 69 a w wykazie spraw, w których orzekanie następuje na zasadach
i w trybie określonym w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia.

19

Propozycje zmian do rozporządzenia w sprawie komunalnych
osadów ściekowych:

1. Istnieje obowiązek badania osadów pod katem zawartości Salmonelli, jednak

rozporządzenie nie określa sposobu postępowania w przypadku stwierdzenia
obecności bakterii w przypadku innego przyrodniczego wykorzystania niż rolne (w
tym rekultywacja). Należy wprowadzić jednoznaczny zapis wykluczający takie osady
z przyrodniczego wykorzystania.

2. Określić parametry dla osadu ustabilizowanego. Przepisy karne w ustawie

o odpadach przewidują sankcje karne za stosowanie nieustabilizowanych
komunalnych osadów ściekowych.

3. Uprościć zapisy dotyczące określania dawek stosowanych osadów.
4. Wytwórca osadów ściekowych powinien dostarczać do odbiorcy zajmującego się

zagospodarowaniem osadów informacje dotyczące źródła pochodzenia osadów
(adres oczyszczalni), oświadczenie, że osad spełnia wszystkie stosowne wymagania
jakościowe oraz informacje o rodzaju przeróbki osadu ściekowego.

5. Przy badaniach gruntu zakres badań poszerzyć o badanie zawartości azotu

przyswajalnego w przeliczeniu na azot azotanowy jeśli osady będą wykorzystywane
rolniczo (propozycja WIOŚ Mazowiecki).

6. Metodykę referencyjną badań osadów na zawartość ATT rozszerzyć o proces

inkubacji (propozycja WIOŚ Mazowiecki, w związku ze znaczną rozpiętością wyników
badań osadów z oczyszczalni Czajka od 0 – 560 jaj ATT/ 1 kg s.m. osadu, w
zależności od laboratorium, które wykonywało oznaczenie).

W projekcie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 3 października 2008 r.
zmieniającego rozporządzenie w sprawie komunalnych osadów ściekowych
podaje się:

¾

maksymalne ilości komunalnych osadów ściekowych, które mogą być stosowane w

ciągu roku na jednostkę powierzchni, pod warunkiem przestrzegania dopuszczalnych
ilości metali ciężkich w stosowanych osadach:
- w rolnictwie oraz do rekultywacji na cele rolne – 2 Mg s.m./ha/rok (obecnie w
rolnictwie jest do 10 Mg s.m./ha dawka w ciągu 5 lat, a do rekultywacji na cele rolne
200 Mg s.m./ha, zabieg jednokrotny),
- na pozostałe cele – 10 Mg s.m./ha/rok (obecnie dawka wynosi 200 Mg s.m./ha jako
zabieg jednorazowy lub 250 Mg s.m./ha na pierwsze trzy lata, a w kolejnych latach do
10 Mg s.m./ha).
Zmiana korzystna, upraszcza wyliczenie dopuszczalnych do stosowania dawek
komunalnych osadów ściekowych i zapobiega nadmiernej akumulacji metali ciężkich
w glebie.

¾

Wprowadzono zapis ustalania dawki dla każdej partii stosowanych osadów osobno,

wcześniej obowiązek dotyczył tylko wykorzystania w rolnictwie.

¾

W projekcie rozporządzenia skreśla się zapis dotyczący ilości metali ciężkich, które

mogły być wprowadzone z komunalnym osadem ściekowym w ciągu roku do gleby,
średnio w okresie 10 lat.

20

¾

Wprowadzono natomiast zapis, że wielkość dawki komunalnego osadu ściekowego

powinna być ustalona w taki sposób, aby jej zastosowanie na danym gruncie nie
spowodowało przekroczenia w jego wierzchniej warstwie zawartości metali ciężkich
ponad ilości ustalone w załączniku 2 i 3 do rozporządzenia.
Zapis wydaje się zbyt ogólny. Nie określono metodyki sprawdzania tego warunku.
Brak możliwości weryfikacji.

21

Cel stosowania osadów ściekowych

Lp.

Warunki
stosowania

w rolnictwie

do rekultywacji
terenów na
cele rolne

do rekultywacji
terenów na
cele nierolne

Inne cele:

a) do uprawy roślin
przeznaczonych do produkcji
kompostu oraz
nieprzeznaczonych do spożycia
i produkcji pasz,
b) do dostosowania gruntów do
określonych celów wynikających
z planów gospodarki odpadami
i planów zagospodarowania
przestrzennego lub decyzji
o warunkach zabudowy

1. Zawartość metali

ciężkich w osadach
[mg/kg s.m.]

Pb – 500
Cd – 10
Hg – 5
Ni – 100
Zn – 2 500
Cu – 800
Cr - 500

Pb – 1 000
Cd – 25
Hg – 10
Ni – 200
Zn – 3 500
Cu – 1 200
Cr – 1 000

Pb – 1 500
Cd – 50
Hg – 25
Ni – 500
Zn – 5000
Cu – 2 000
Cr – 2 500

2.

Obecność bakterii
z rodzaju Salmonella

Mogą być stosowane jeśli nie
wyizolowano bakterii Salmonella
w 100 g osadu

Istnieje obowiązek badania osadów pod tym kątem, jednak
rozporządzenie nie określa parametrów, które będą
kwalifikowały osad do wykorzystania.
Jeśli zostaną wyizolowane w osadzie to co wtedy?

3.

Łączna liczba żywych
jaj pasożytów
jelitowych Ascaris sp.,
Trichuris sp., Toxocara
sp. w 1 kg s.m.
przeznaczonych do
badań osadów

0

Nie więcej niż 300

Cel stosowania osadów ściekowych

Lp.

Warunki
stosowania

w rolnictwie

do rekultywacji
terenów na cele
rolne

do rekultywacji
terenów na
cele nierolne

Inne cele

4. Zawartość metali

ciężkich w
wierzchniej warstwie
gruntu (0-25 cm)

Zgodnie z załącznikiem 2 do
rozporządzenia

Zgodnie z załącznikiem 3 do rozporządzenia.
Ilości metali ciężkich w gruncie znacznie większe niż
przy stosowaniu w rolnictwie oraz do rekultywacji
terenów na cele rolne

5.

Odczyn gleby pH

Nie mniejszy niż
5,6

Istnieje obowiązek badania gruntów pod tym kątem, jednak rozporządzenie nie
określa parametrów

6. Badania

gruntów,

zakres
i częstotliwość
badań

pH, zawartość
metali ciężkich,
zawartość
fosforu
przyswajalnego
z częstotliwością
1 raz na rok

pH, zawartość metali ciężkich
z częstotliwością 1 raz na 5 lat

7.

Postać osadów

Płynna
i ziemista

Płynna, ziemista lub mazista

Ustalana dla
każdej partii
osobno

Brak takiego zapisu

8.

Dawka osadu
Mg s.m./ha

- do 10
- dawka
w ciągu 5 lat,
- zabieg
jednokrotny lub
dwukrotny

- 200, zależnie od
pożądanej zawartości
substancji organicznej
w gruncie (do 3%)
- zabieg jednokrotny
z jedno- lub
wielorazowym
wprowadzeniem osadu

- do 200
- zabieg
jednokrotny
z jedno- lub
wielorazowym
wprowadzeniem
osadu do gruntu

a) - do 250 – dawka na pierwsze
3 lata, do 10 w kolejnych latach,
- zabiegi wielokrotne,
b) – do 200,
- zabieg jednokrotny
z jedno- lub wielorazowym
wprowadzeniem osadu do gruntu