Pojęcie kosztów transakcyjnych

Ekonomia instytucjonalna | Marek Chrzanowski

Dlaczego istnieją przedsiębiorstwa?

Wprowadzenie

Dlaczego istnieją przedsiębiorstwa?

Według ujęcia przedsiębiorczego (J. Schumpeter), firmy istnieją dlatego, że zawsze znajdą się ludzie,

którzy widząc okazję z nadziej na zysk, podejmą ryzyko inwestowania organizując działalność

gospodarczą.

Według ekonomii neoklasycznej, istnienie firmy wynika z definicji rynku, jako systemu koordynowanego

przez ceny, systemu alokacji dóbr pomiędzy działającymi na rynku podmiotami.

A konsumenci?

Przełomem w rozwoju teorii firmy był artykuł R. Coase

z 1937 roku „Istota przedsiębiorstwa”.

-

Skoro rynek jest doskonałym mechanizmem alokacji dóbr, to dlaczego w ogóle istnieją firmy

gdzie alokacja zasobów oparta jest na poleceniach szefa, a nie na wymianie towarów i

usług?

-

Dlaczego robotnik nie handluje z kierownikiem firmy, lecz sprzedaje swoją gotowość do

pracy i podporządkowuje się mu? Dlaczego konsumenci nie są zarazem jednoosobowymi

firmami-producentami?

Według ekonomii instytucjonalnej, koordynacja przez firmę w pewnych sytuacjach jest tańsza

i efektywniejsza niż koordynacja przez rynek. Decyduje o tym porównanie kosztów

transakcyjnych. Jeśli są one mniejsze wewnątrz firmy niż przy koordynacji przez rynek, to

opłaca się zorganizować produkcję w firmie.

W firmie panują szczególne porządki autorytarne w przeciwieństwie do rynku. W ten sposób

podważane jest założenie ekonomii neoklasycznej, że jedynie wymiana rynkowa (przez ceny)

zapewnia optymalną alokację zasobów.

Koszty transakcyjne?

Koszty transakcyjne – koszty redukcji niepewności, czyli wszystkie koszty poszukiwania i

zbierania informacji, jej przetwarzania, zawierania i monitorowania transakcji, egzekwowania

zobowiązań.

Koszty transakcyjne

Idziemy dalej…

Pojęcie transakcji

Transakcje są dla nowej ekonomii instytucjonalnej podstawowym elementem analizy

ekonomicznej (Commons):




Transakcje nie są wymianą towarów,

lecz alienacją i pozyskiwaniem

, dokonywanym między

jednostkami,

praw własności i wolności

, stworzonych przez społeczeństwo, a przeto muszą być

negocjowane przez zainteresowane strony, zanim praca może wyprodukować, konsumenci –

skonsumować, a towary mogą być fizycznie wymienione.

Do transakcji dochodzi wówczas, gdy dobro lub usługa jest transferowana pomiędzy

wyodrębnionymi jednostkami.

Transakcja jest to dowolny transfer praw korzystania z towarów i/lub usług dokonywany

między technologicznie rozdzielonymi jednostkami.

Od Commonsa możemy przejąć także prostą klasyfikację rodzajów (raczej – typów)

transakcji. Analiza teorii ekonomicznych i orzeczeń sądów amerykańskich w sprawach

gospodarczych, pozwala wyróżnić trzy rodzaje transakcji:

▪

przetargowa (bargaining),

▪

menedżerska (managerial ), znajdują odbicie w relacji kierownik – podwładny, albo inaczej –

sytuacja, w której prawo podejmowania decyzji należy tylko do jednej strony, gdzie mamy do

czynienia z konfrontacją przywileju i braku prawa.

▪

racjonująca (rationing), różnią się od transakcji zarządzania tym, że występuje tu przełożony

kolektywny, a podwładnymi – jednostki. Do takich przełożonych można zaliczyć legislaturę, w

odniesieniu do stanowienia reguł opodatkowania i taryf; dekrety władzy totalitarnej; zarząd

korporacji ustalający jej budżet; decyzje sądu lub arbitra. Zachowana jest asymetryczność sytuacji

prawnej stron, a we wszystkich transakcjach występuje racjonowanie albo bogactwa (wealth) albo

siły nabywczej podwładnych, bez korzystania z metody przetargu (czasami maskowane pozorami

negocjacji) i zarządzania, które pozostawia się wykonawcom. W procesie zawierania takich

transakcji przedkładane są różne argumenty, prośby i szeroko korzysta się ze sztuki przemawiania.

Koszty transakcji a koszty produkcji

Koszty transformacji + Koszty transakcji = Koszty produkcji

Ile to w praktyce?

W praktyce to tyle:

Koszty transakcyjne

Pozornie prosta transakcja kupna-sprzedaży konkretnego dobra obejmuje – przykładowo – po stronie

kupującego następujące koszty transakcyjne: nakład czasu związany z obejrzeniem towaru, koszty

informacji o cenach takich dóbr i sytuacji na ich rynku, nakłady na demonstrację swoich walorów jako

kupca, ewentualna opłata prawników i notariusza i danie zaliczki.

Po stronie sprzedającego występują zwykle takie koszty, jak: reklama, koszty usług agenta, nakłady na

zabezpieczenie tytułu własności i inne. Dość łatwo zauważyć, że te koszty mogą także być kosztami

transformacji, jeżeli dotyczyć będą także produkcji oraz, że nie można ich przerzucić na kontrahenta,

ponieważ zależą głównie od przyjętej strategii stron.

Trzeba dodać, że te koszty zmniejszają niekiedy rozmiary transakcji rynkowych, a więc działają na

podobieństwo podatków. Ze względu na realność pomiaru musimy tylko stwierdzić, że znaczna część

tych kosztów, zwłaszcza powstających w relacjach pozarynkowych, jest niemierzalna. Usługi transakcyjne,

jak np. świadczone przez prawników, należą do sfery rynkowej i są mierzalne.

Są to koszty utrzymania systemu ekonomicznego w ruchu, czyli koszty dostarczenia dóbr i

usług.

Transakcja jest podstawową jednostką analizy w teorii organizacji ekonomicznych dlatego, że

dzięki transakcjom system ekonomiczny działa. Zawieranie transakcji pociąga za sobą pewne

koszty dla stron wymiany, a często i dla osób trzecich.

Głównym celem i skutkiem ekonomicznych instytucji jest oszczędzanie na kosztach

transakcyjnych (wg nowej ekonomii instytucjonalnej).

Przyjmuje się, że każdy problem ekonomiczny można sformułować jako problem kontraktowy

i że może on być badany w kategoriach oszczędzania kosztów transakcyjnych.

Oszczędność kosztów transakcyjnych jest głównym problemem badań nad organizacją rynku.

Koszty transakcyjne są kosztami utraconych możliwości tak jak każde inne koszty w teorii

ekonomii. Istnieją też stałe i zmienne koszty transakcyjne (koszty poszukiwania i informacji,

koszty negocjacji i decyzyjne, koszty monitorowania i egzekwowania)

Koszty transakcyjne podział:

I. Koszty transakcyjne ex ante

▪

koszty poszukiwania informacji o cenach, nabywcach, sprzedawcach;

▪

koszty negocjacji;

▪

koszty sporządzenia kontraktu;

▪

koszty pomiaru.

II. Koszty transakcyjne ex post:

▪

koszty monitorowania drugiej strony kontraktu;

▪

koszty egzekwowania kontraktu;

▪

koszty ochrony praw własności przed osobami trzecimi.

Koszty transakcyjne w relacji bank-kredytobiorca

Koszty transakcyjne ex ante:

▪

koszty projektowania,

▪

koszty negocjowania umowy kredytowej,

▪

koszty spisania uzgodnień.

Koszty transakcyjne ex post:

▪

koszty niewywiązania się ze zobowiązań umowy kredytowej,

▪

koszty zakłóceń realizacji kontraktu między bankiem i przedsiębiorstwem oraz koszty sporu i

negocjacji związanych z usunięciem jego wad;

▪

koszty działania instytucji, które angażują się w rozstrzygnięcie sporów.

Skoro istnienie firmy pozwala na redukcję kosztów

transakcyjnych, dlaczego w ogóle istnieją transakcje rynkowe?

Koszty zorganizowania dodatkowej transakcji rosną wraz ze skalą transakcji i zrównują się z

kosztami dodatkowych transakcji rynkowych. Poza tym większe firmy mogą stwarzać większe

koszty transakcyjne niż w warunkach rynkowych z powodu zwiększonej biurokracji.

Nurty badawcze ekonomii

kosztów transakcyjnych

•

Dziedzina wymiany

•

Dziedzina zarządzania

•

Dziedzina mierzenia

Dziedzina wymiany

Wymiana kosztuje, a te koszty w sposób decydujący wpływają na funkcjonowanie rynku.

Koszty transakcyjne – koszty pośrednictwa.

Koszty transakcyjne jako koszt wymiany praw własności (H. Demsetz).

Koszty budowy rynku: ustalenia i ogłoszenia poziomu cen (wymiar mikroekonomiczny).

Koszt transakcyjny – ewolucja pojęcia

Dziedzina wymiany

-

Opłaty brokerskie (lata: 40. 50.)

-

Wydatki związane z przekazywaniem i przetwarzaniem informacji (lata: 50. 60.)

-

Wartość zasobów zużywanych na poszukiwania odpowiedniego produktu na rynku (lata: 60.)

-

Wydatki związane z ustanowieniem i ochroną praw własności (lata 60.)

Dziedzina zarządzania

-

Wydatki związane z funkcjonowaniem określonej struktury instytucjonalnej (70.)

Dziedzina zarządzania

The Nature of the Firm, Coase, 1937

Przyczyny istnienia na rynku przedsiębiorstw:

▪

Rosnący koszt zorganizowania każdej dodatkowej transakcji rynkowej,

▪

Jeśli wolumen transakcji osiągnie znaczące rozmiary, to funkcjonowanie rynku może zostać zagrożone.

Składowe kosztów działania rynku:

▪

Wydatki związane z odkrywaniem właściwych cen,

▪

Negocjowania i egzekwowania kontraktów.

Transakcje są organizowane w ramach przedsiębiorstwa wtedy, gdy koszt ich prowadzenia jest niższy

niż przy wykorzystaniu mechanizmu rynkowego.

Dziedzina zarządzania

Jak pogodzić przekonanie ekonomistów o roli systemu cenowego z istnieniem wielkich firm (takich jak General

Motors) w gospodarce rynkowej?

Odpowiedź:

Istnieją koszty transakcji – koszty związane z wykorzystaniem mechanizmu cenowego.

Koszty wymiany rynkowej nie są równe zero, ponieważ mechanizm cen rodzi koszty transakcyjne (R. Coase).

Wysokość kosztów transakcyjnych zależy od sposobu zarządzania (koordynacji transakcji).

Przykładowe mechanizmy koordynacji transakcji

▪

rynek,

▪

przedsiębiorstwo,

▪

państwo.

Wybór mechanizmu koordynacji transakcji zależą od kosztów transakcyjnych.

Granice organizacji

Rozmiar przedsiębiorstwa będzie się zwiększał dopóki koszt zorganizowania dodatkowej transakcji

w jego ramach zrówna się z kosztem prowadzenia tej samej transakcji w wykorzystaniem

mechanizmu rynkowego lub kosztem zorganizowania jej przez inne przedsiębiorstwo.

Rodzaje i przykłady kosztów transakcyjnych

Typ kosztów transakcji

Rodzaje

Przykłady

Koszty
mechanizmu
rynkowego

Koszty informacji,
negocjowania i
egzekwowania umów

Koszty działań marketingowych, czas i
środki poświęcone na zdobycie
informacji, koszty obsługi prawnej,
koszty monitorowania

Koszty
hierarchicznego
zarządzania

Stałe i zmienne koszty
utrzymania organizacji

Wynagrodzenia kadry zarządzającej,
koszty nadzoru pracowników, nakłady
na IT.

Polityczne koszty
transakcji

Koszty tworzenia,
utrzymania i zmian systemu
formalnych
instytucji i organizacji
politycznych

Koszty utrzymania parlamentu,
administracji państwowej.

Formy koordynacji transakcji wg Williamsona

▪

transakcje organizowane przez rynek

▪

transakcje, w których relacje między partnerami przyjmują formę hierarchiczną (np.

przedsiębiorstwo)

▪

formy pośrednie (hybrydowe).

O przyjęciu konkretnej formy będzie decydowała wysokość kosztów transakcyjnych.

Hybrydowe struktury transakcji

Umowy dwustronne

▪

Umowy franchisingu,

▪

Umowy joint ventures

Umowa trójstronna (z udziałem arbitra).

Wielkość kosztów transakcyjnych

▪

charakter zasobów zaangażowanych w transakcję (specyficzne/niespecyficzne);

▪

częstotliwość transakcji;

▪

stopień niepewności;

▪

ilość uczestników transakcji;

▪

struktura rynkowa (konkurencja czy monopol);

▪

rodzaj zawieranych transakcji;

▪

typ i forma własności.

Wkład O. Williamsona

Budowa aparatu pojęciowego Ekonomii Kosztów Transakcyjnych.

Podstawowe założenia behawioralne.

Badania nad przyczynami występowania zjawiska integracji pionowej.

Odgórne zarządzanie (w ramach przedsiębiorstwa) jest często skuteczniejsze niż negocjacje i arbitraż sądowy.

Założenia behawioralne

1. Ograniczona racjonalność:

„skomplikowane kontrakty są zawsze niekompletne, a wiele z nich ma niewielkie zdolności adaptacyjne. Są dwie

przyczyny: wiele uwarunkowań nie zostaje przewidzianych, a dostosowania do uwarunkowań rozpoznanych i dla

których uzgodniono dostosowania często są błędne”.

2. Oportunizm

„Przez oportunizm rozumiem przebiegłe dążenie do realizacji własnego interesu; […] gdyby nie oportunizm […]

kontraktowanie mogłoby odbywać się o całościowe planowanie z góry.”

3. Niedoskonała zdolność przewidywania.

Koszty transakcyjne funkcjonowania mechanizmu cenowego wynikają z ograniczonej racjonalności uczestników

rynku, która powoduje, że kontrakty są niekompletne, a dostosowania ex post kosztowne i wiążą się z

występowaniem konfliktów pomiędzy stronami, które potęgowane sa przez możliwość wystąpienia zachowań

oportunistycznych

Cechy zarządzania hybrydowego:

▪

Struktura bodźców słabsza od rynku, ale silniejsza od obecnej w ramach przedsiębiorstwa,

▪

mniejsze od przedsiębiorstw możliwości zarządzania administracyjnego, choć większe niż na rynku,

▪

mniejsza od rynku, ale większa od przedsiębiorstwa zdolność dostosowania do zmian warunków

zewnętrznych,

▪

większa od rynku, ale mniejsza od przedsiębiorstwa sprawność „wewnętrznej koordynacji”.

Porównawcza analiza instytucji. Czym się zajmuje?

▪

Transakcje są silnie zróżnicowane,

▪

Bogactwo alternatywnych struktur zarządzania,

▪

Przyporządkowanie transakcji do sposobu ich koordynacji - badanie nad oszczędzaniem kosztów

transakcyjnych.

▪

Wpływ otoczenia instytucjonalnego.

▪

Każdy problem może być sformułowany jako problem kontraktowy i może być z pożytkiem badany w

kategoriach oszczędności kosztów transakcyjnych.

▪

Analiza relacji kontraktowych ex post i zapewnienie skutecznej adaptacji.

Koncepcja kosztów transakcyjnych Williamsona

Gospodarka jest skomplikowanym systemem zarządzania (world of governance).

System ten poprzez różnego rodzaju rozwiązania instytucjonalne, zmierza do oszczędności na kosztach

transakcji.

Williamson wyraźnie odróżnia koszty produkcji (koszty transformacji, transportu i przechowywania produktów)

od kosztów transakcji (przygotowania i realizacji kontraktów).

Łączne koszty ekonomiczne = koszty produkcji + koszty transakcji

Znaczenie i wysokość kosztów transakcji można badać przez porównawczą analizę różnych rozwiązań

instytucjonalnych.

Koncepcja kosztów transakcyjnych Northa

Koszty transakcji związane są z utrzymaniem instytucji i obiegiem informacji.

Im bardziej zaawansowany jest podział pracy i specjalizacja, tym większy jest zakres rynku i relacji kontraktowych.

Zwiększa się ryzyko i niepewność oraz złożoność kontraktów (transakcji) i ich kosztów.

• Reakcją na ryzyko i niepewność wynikające ze specjalizacji może być ograniczenie specjalizacji i ograniczenie rynku

(wymiany) lub

• Doskonalenie instytucji decydujących (ograniczających) koszty transakcji.

Koszty produkcji = koszty transformacji zasobów + koszty transakcji

Instytucje (np. prawa własności) determinują zarówno koszty transformacji (tradycyjnie rozumiane koszty produkcji),

jak i koszty transakcji.

Czynniki wpływające na koszty transakcyjne

▪

Koszty mierzenia cech i właściwości produktu czy usługi podlegającej wymianie;

▪

Rozmiar rynku, który decyduje czy dochodzi do transakcji wymiany osobiści czy nie;

▪

Problem egzekwowania (oportunizm, shirking oraz oszukiwanie);

▪

Postawy światopoglądowe i ludzka percepcja.

Koszty transakcyjne

Są to koszty funkcjonowania systemu gospodarczego zawierające koszty dostosowania

do nieprzewidzianych wydarzeń oraz koszty naprawy błędów będących rezultatem

ograniczonej racjonalności ludzi (Arrow, 1969, str. 48).

Koszty transakcyjne obejmują m.in. koszty wynikające z niedoskonałego nadzoru i

niedoskonałej zdolności przewidywania.

Dziedzina mierzenia

▪

Kluczowym problemem koordynacji pracy zespołowej jest pomiar zaangażowania podmiotów w niej

uczestniczących (Alchian, Demestz).

▪

Czy rynek może zastąpić przedsiębiorstwo w organizacji pracy zespołowej?

▪

Badania wpływu kosztów pomiaru charakterystyk dóbr na wydatki związane z ich wymianą, a także na sposób

jej organizacji (Y. Barzel).

▪

Pomiar atrybutów dóbr jest kosztowny

▪

Ograniczenie kosztów pomiaru poprzez: gwarancje, marka produktu, standaryzacja wyrobów.

▪

Integracja pionowa wskazana dla dóbr, których charakterystyki trzeba mierzyć na wielu etapach

produkcyjnych.

▪

Przedsiębiorstwo jako splot kontraktów.

Podsumowanie

I. Marginalizacja dziedziny wymiany.

II. Współcześnie dwa obszary badawcze: zarządzania i mierzenia.

III. Koszty transakcyjne można obniżyć dzięki instytucjom.

IV. Trudności z mierzeniem kosztów transakcyjnych