„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Renata Wilczyńska-Fabiszewska

Organizowanie wychowu matek pszczelich
321[04].Z3.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:

prof. dr hab. Jerzy Demetraki – Paleolog

dr inż. Krzysztof Olszewski

Opracowanie redakcyjne:

mgr Edyta Kozieł

Konsultacja:

dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 321[04].Z3.03,

„Organizowanie wychowu matek pszczelich”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Wychów matek pszczelich

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

25

4.1.3. Ćwiczenia

25

4.1.4. Sprawdzian postępów

26

4.2. Postępowanie z młodymi matkami po wygryzieniu

27

4.2.1. Materiał nauczania

27

4.2.2. Pytania sprawdzające

35

4.2.3. Ćwiczenia

35

4.2.4. Sprawdzian postępów

36

4.3. Poddawanie matek pszczelich

37

4.3.1. Materiał nauczania

37

4.3.2. Pytania sprawdzające

38

4.3.3. Ćwiczenia

39

4.3.4. Sprawdzian postępów

40

5. Sprawdzian osiągnięć

41

6. Literatura

45

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o planowaniu i organizowaniu

wychowu matek pszczelich.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy
z poradnikiem,

−

materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych
celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów, odpowiadając na postawione pytania w sprawdzianie będziesz
mógł ocenić czy opanowałeś materiał,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela

o wyjaśnienie i ewentualnie sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

321[04].Z3.02

Rozpoznawanie stanów

biologicznych rodziny pszczelej

321[04].Z3.03

Organizowanie wychowu matek

pszczelich

321[04].Z3.04

Prowadzenie prac związanych

z hodowlą pszczół

321[04].Z3.05

Identyfikowanie i zwalczanie

chorób pszczół

321[04].Z3

Chów i hodowla pszczół

321[04].Z3.01

Prowadzenie chowu pszczół

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji na temat pszczelarstwa, a w szczególności
wychowu matek pszczelich,

−

posługiwać się podstawowym sprzętem pasiecznym,

−

przestrzegać zasad BHP obsługi pszczół,

−

opisywać biologię rodziny pszczelej,

−

określać znaczenie poszczególnych postaci pszczół w rodzinie pszczelej

−

objaśniać rolę matki i substancji matecznej w rodzinie pszczelej,

−

charakteryzować etapy rozwoju osobniczego poszczególnych postaci pszczół,

−

rozpoznawać różne stany w rodzinie pszczelej,

−

określać warunki powstawania nastroju rojowego,

−

kierować rozwojem wiosennym rodziny pszczelej

−

rozpoznawać nastrój rojowy w rodzinie pszczelej,

−

interpretować czynniki wpływające na rozwój rodziny pszczelej,

−

określać dojrzałość i znaczenie trutni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić cele i znaczenie wychowu matek pszczelich,

−

określić warunki i metody wychowu matek pszczelich i trutni,

−

określić sposoby pozyskiwania matek pszczelich metodami uproszczonymi,

−

ocenić efektywność różnych metod wychowu matek pszczelich,

−

określić etapy wychowu matek pszczelich w rodzinie bezmatecznej,

−

określić wymagania stawiane rodzinom wychowującym matki pszczele i trutnie,

−

scharakteryzować wychów matek z przekładaniem larw pszczelich,

−

określić czynniki wpływające na przyjęcie larw przez rodzinę wychowującą,

−

dokonać izolowania i brakowania mateczników,

−

scharakteryzować sposoby znakowania matek pszczelich,

−

scharakteryzować zasady konstrukcyjne ulików weselnych,

−

utworzyć i kontrolować rodzinki weselne,

−

zastosować sposoby pielęgnowania rodzinek weselnych na trutowisku,

−

określić cel inseminacji matek pszczelich,

−

zorganizować i przeprowadzić unasiennianie matek pszczelich,

−

zorganizować przesyłanie matek pszczelich,

−

scharakteryzować czynniki wpływające na przyjęcie matek przez pszczoły,

−

określić metody poddawania matek pszczelich.

−

wyjaśnić zasady łączenia rodzinek pszczelich,

−

zaplanować wielkotowarowy wychów matek pszczelich,

−

sporządzić dokumentację związaną z wychowem matek pszczelich,

−

dokonać analizy kosztów wychowu matek pszczelich,

−

scharakteryzować organizację hodowli pszczół w Polsce.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Wychów matek pszczelich

4.1.1. Materiał nauczania

Znaczenie wychowu matek pszczelich

Planowana i systematyczna wymiany matek pszczelich jest jednym z podstawowych

czynników decydujących o wysokim poziomie produkcji pszczelarskiej. Ilość zgromadzonego
miodu przez rodziny pszczele zależy od ich siły czyli zastępów zarówno zbieraczek jak
i odpowiedniej liczby pszczół ulowych przetwarzających przyniesiony surowiec miodowy,
np.: nektar i spadź. Ilość pszczół w rodzinach jest zależna od intensywności czerwienia
matki. Już od trzeciego roku życia wyraźnie spada ilość jajeczek składanych przez matkę.
Posiadanie starszych matek w pasiekach produkcyjnych, naraża pszczelarza na większe ich
straty w trakcie zimowania. Obserwowano nawet ponad 50% ubytku matek w wieku powyżej
2,5 lat, które ginęły w okresie zimowym. Dlatego w dobrze prowadzonej pasiece produkcyjnej
matki powinno się wymieniać co 2 lata, w każdym sezonie wymieniając 50%. W pasiekach
z bardzo intensywną gospodarką pasieczną np. w pasiekach wędrownych wykorzystujących
kilka kolejnych pożytków, wysoki wysiłek matek związany z ich czerwieniem powoduje, że
matki bardzo szybko tracą na jakości. Powoduje to konieczność wymiany większości matek
co roku. Coraz większa świadomość pszczelarzy o roli i znaczeniu matek pszczelich oraz
skomercjalizowanie produkcji pszczelarskiej powoduje, że z każdym rokiem jest większe
zainteresowanie i zapotrzebowanie na matki pszczele bardzo dobrej jakości i o pożądanych
cechach.

Pszczelarz prowadząc kontrolowany wychów matek pszczelich ma możliwość

dostosowania terminu wychowu do swoich potrzeb i nadzorowania przebiegu wychowu.
Najważniejszym czynnikiem jest możliwość odchowywania matek z materiału o dużej
wartości użytkowej i hodowlanej, dających materiał wyrównany oraz o pożądanych przez
pszczelarza cechach użytkowych.

Warunki wychowu matek pszczelich

Decydujące znaczenie na jakość matek pszczelich oprócz pochodzenia czyli założeń

dziedzicznych, mają warunki w jakich przebiegał rozwój osobniczy matki pszczelej.

O wartości matek pszczelich decydują takie cechy jak:

−

liczba rurek jajnikowych,

−

objętość zbiorniczka nasiennego,

−

masa ciała matki,
Czynnikami wpływającymi na warunki wychowu są: pora wychowu siła i stan

fizjologiczny rodziny wychowującej, oraz zasobność w pokarm, zwłaszcza białkowy.

Pora wychowu: Najbardziej odpowiednią porą wychowu matek jest okres w którym

rodziny pszczele osiągają biologiczną dojrzałość. W naszych warunkach klimatyczno-
pożytkowych okres ten przypada między czerwcem a połową lipca. Jest to okres rójek.
Wychów matek można już rozpocząć w połowie maja i prowadzić do połowy sierpnia. Duże
i silne rodziny o zróżnicowany skład wiekowym robotnic, ze znaczną przewagą młodych
pszczół wraz ze zgromadzonymi zapasami pierzgi i miodu, zapewnią żerującym larwom
matecznym dostarczanie przez karmicielki dużych ilości pełnowartościowego mleczka.
Wcześniejszy jak i późniejszy wychów, jest utrudniony, oraz uzyskuje się matki gorszej
jakości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Temperatura. Optymalna temperatura otoczenia do wychowu matek pszczelich jest

w zakresie od 15°C do 25°C. Ochłodzenia oraz nadmierne upały powodują zmniejszenie
liczby odciąganych mateczników. Może to powodować pogorszenie jakości matek. Zdarzają
się sytuacje kiedy podczas chłodów dochodzi do ścinania mateczników. Liczebne rodziny,
będące w szczytowym okresie biologicznego rozwoju zapewniają wszystkim matecznikom,
optymalną temperaturę 33–35°C – średnio 34,5°C, która jest wymagana dla prawidłowego
rozwoju larw i poczwarek matecznych. Matki wychowywane w niższej lub wyższej
temperaturze wygryzają się z morfologicznymi wadami oraz mniejszą liczbą rurek
jajnikowych. Składały mniej jaj, co w rezultacie wpływało na siłę rodzin niż matki
wychowane w optymalnych warunkach. Obserwowano też, że matki te były wymieniane
przez pszczoły w trakcie sezonu.

Pożytek. Obfitość pożytku w okresie wychowu matek pszczelich ma również duże

znaczenie. Jakościowo dobre matki, rodziny wychowują przy umiarkowanym wziątku
od 0,3–0,5 kg przybytków na wadze ula kontrolnego. Intensywne pożytki takie w których
dobowe przybytki na wadze wynoszą powyżej 1 kg, powodują zaangażowanie robotnic
w pracę poza ulem, a młodych pszczół w gnieździe do przerobu nektaru na miód. Odbywa się
to kosztem wychowywanych matek, gdyż nie są one dostatecznie pielęgnowane. Pszczoły
niechętnie odciągają mateczniki. Poza tym w okresie pożytkowym zabudowują mateczniki
plastrami i mogą nawet gromadzić w nich miód. Zbyt mały pożytek można poznać po tym, że
pszczoły pobierają wodę z poidła. Ważne jest również zaopatrzenie rodzin wychowujących
w pyłek albo w wystarczającą ilość pierzgi. W okresie głodu białkowego pszczoły nie chcą
odciągać mateczników, również można zaobserwować kanibalizm czyli zjadanie larw przez
pszczoły.

Opady. W okresie deszczów w rodzinach obserwuje się niedobór wody. Pszczoły wodę

przynoszą z zewnątrz. W takich okresach wygryzające się matki są gorszej jakości, a nawet
już zasklepione mateczniki mogą być ścinane. Rozwiązaniem tego problemu może być
podkarmianie rodzin wychowujących. Porcje syropu dostarczają zarówno wody jak
i

pokarmu.

Siła rodziny. Rodzina wychowująca powinna obsiadać plastry „na czarno”. Takim

miernikiem siły rodziny może być obsiadanie przez pszczoły 2 m

2

co w przeliczeniu na ul

Dadanowski daje całkowicie wypełniony ula 15 plastrów lub 2 korpusom ula
wielkopolskiego. W przeliczeniu na pszczoły jest to ok. 5kg pszczół czyli 50 tys. robotnic.
Rodzina wychowująca musi posiadać przynajmniej 4–5 kg miodu i 2 plastry z pierzgą.
W słabszych rodzinach pszczoły nie chcą odbudowywać mateczników.

Stan biologiczny. Odpowiednimi rodzinami do wychowu są te które przejawiają nastrój

rojowy. Pierwsze symptomy nastroju rojowego można rozpoznać po tym jak pszczoły budują
miseczki matecznikowe na skraju gniazda. Można też zauważyć pobielanie plastrów.
W gnieździe pojawia się czerw trutowy. Prowadząc wychów matek w obecności matki należy
zadbać, aby rodzina wychowująca posiadała dużo czerwiu odkrytego. Sygnałem do
rozpoczęcia wychowu matek może być pobielanie plastrów. Sygnałem do zakończenia
wychowu jest czas kiedy pszczoły wyganiają trutnie z rodziny.

Zdrowotność rodziny wychowującej. Rodziny wybierane do wychowu matek powinny

być wolne od chorób. Powszechnie występująca nosemoza może powodować duże
spustoszenie w rodzinach wychowujących. Niekorzystny wpływ tej choroby, powoduje
uszkodzenie gruczołów gardzielowych u pszczół karmicielek, co ogranicza ilość
produkowanego mleczka pszczelego dla larw matek. Na nosemozę chorują robotnice, ale
w sytuacji nasilenia choroby matki mogą ulec infekcji. Nosemoza u matek powoduje
zwyrodnienie jajników, a nawet ich rozpad.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Przyczyną uszkodzeń matek podczas wychowu jest również Varroa destruktor, pasożyt

ten osłabia rodziny pszczele, jest przenosicielem powszechnych chorób wirusowych, oraz
bezpośrednio zagraża matkom żerując na nich.

Pozyskiwanie matek pszczelich metodami uproszczonymi
Wykorzystanie mateczników rojowych

Rojenie się pszczół jest jedynym naturalnym sposobem rozmnażania się pszczół. Rodziny

pszczele będące w nastroju rojowym podejmują wychów matek w sposób naturalny. Nastrój
rojowy jest określonym stanem biologicznym rodziny uwarunkowanym kilkoma czynnikami:
niedobór substancji matecznej, nadprodukcja mleczka pszczelego, niesprzyjający układ
pożytków i przegrzanie gniazda.

Od momentu złożenia jaj w miseczkach matecznikowych, do wyjścia roju-pierwaka

upływa 9 dni. Rój ten wychodzi po zasklepieniu najstarszego matecznik. Ogólna liczba
mateczników rojowych w rodzinie nie przekracza 20. Mateczniki rojowe mogą być
wykorzystane przez pszczelarza. W 5 dni po wyjściu roju z rodziny pszczelarz może wyciąć
mateczniki łącznie z kawałkiem plastra. Uzyskane mateczniki można poddać do rodzin lub
odkładów albo rodzince weselnej. Z każdej rodziny pszczelarz może mieć kilkanaście matek
rojowych. Wadą matek uzyskiwanych w ten sposób jest przekazywanie cechy rojliwości.

Pozyskiwanie matek z cichej wymiany

Cicha wymiana matek spowodowana bywa starością matki, jej wadami i ułomnościami,

bądź odmiennością rasową. W takiej sytuacji rodziny pszczele zakładają kilka mateczników,
opiekują się nimi starannie. Matki z cichej wymiany są bardzo dobrej jakości.

Mateczniki z cichej wymiany są rzadko wykorzystywane do pozyskiwania matek. Jest to

sytuacja wyjątkowa. Pozostawiając jeden matecznik pozostałe można wyciąć i poddać do
innych rodzin. Wiek matecznika i termin wygryzienia matki jest trudny do ustalenia.

Pozyskiwanie matek ratunkowych

Po stracie matki pszczoły w rodzinie zakładają mateczniki odbudowywane na larwach

pszczelich. Pszczoły przebudowują komórkę i zaczynają opiekować się larwą która będzie
matką. Pszczoły nie odbudowują mateczników na jajach, lecz zawsze na larwach.
W początkowym okresie osierocenia, mateczniki są zakładane na najmłodszym czerwiu. Ilość
mateczników ratunkowych jest różna i wynosi od kilku do kilkudziesięciu. Matki ratunkowe
mogą być gorszej jakości, ze względu ja ryzyko odchowania ich z larw starszych niż
jednodniowe. Również kryzysowa sytuacja w rodzinie spowodowana bezmatecznością
powoduje, że matki są mniej dorodne w porównaniu z matkami otrzymywanymi innymi
metodami.

Uproszczone sposoby poddawania larw rodzinie wychowującej
Metoda łukowatego podcinania plastra

Kilka godzin po zabraniu matki rodzinie poddaje się łukowato podciętym nożem jasny

plaster, w komórkach którego znajdują się jaja lub jednodniowe larwy. Larwy na plastrze
przerzedza się, usuwając zbędne, zalepiając je woskiem lub niszcząc. Pozostawia się co
trzecią larwę. Zapobiega to łączeniu się ze sobą mateczników.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Rys. 1. Łukowato podcięty plaster z czerwiem [wg M. Gromisza]

Metoda Alleya

Innym sposobem jest pocięcie plastra na paski, a następnie, przyklejenie ich woskiem do

listewek ramki hodowlanej lub łukowato podciętego plastra. Komórki plastra na tym pasku
powinny być do połowy wysokości ścięte gorącym nożem. Następnie pozostawiając co trzecią
larwę, pozostałe usuwając. Komórki z pozostałymi larwami rozszerza się i wstawia w środek
rodziny wychowującej. Izolowanie mateczników jest utrudnione, należy wycinać je ogrzanym
nożem i umieścić w klateczce ze specjalnym uchwytem.

Rys. 2.. Mateczniki odciągnięte na pasku plastra przyklejonego do beleczki oraz klateczka typu Meiera

z zaizolowanym matecznikiem [wg M. Gromisza]

Metoda Zandera

Pasek plastra z larwami należy pociąć na kwadraciki, które przykleja się do koreczków,

przy pomocy wosku. Zbędne larwy, znajdujące się w paru komórkach plastra przyklejonych
do koreczka, można usunąć. Pozostawia się jedną larwę znajdującą się w położeniu
centralnym. Komórki plastra ścina się do połowy wysokości nożem i rozszerza się. Można też
pojedyncze komórki z larwami wycinać przy pomocy sztancy, a następnie przyklejać do
koreczków.

Rys. 3. Wycięta z plastra komórka z larwą i naklejona na koreczek oraz koreczki naklejone na listewkę w ramce

koreczkowej [1]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Metoda Taranowa

W plastrze z jednodniowymi larwami wycina się tylko jedno okienko i wstawia do

rodziny bezmatecznej. Pszczoły w okienku wybudują matecznik.

Rys. 4. Plaster z wyciętymi okienkami na mateczniki [1]

Czynności związane z przygotowaniem wychowu matek pszczelich
Przygotowanie rodziny wychowującej

Stan biologiczny. Chcąc uzyskać rodzinę wychowującą w nastroju rojowym co wpływa

korzystnie na akceptację larw należy zadbać o to wcześniej:

−

poszerzać gniazdo tylko odbudowanymi plastrami,

−

usunąć plastry z zabudową trutową,

−

zapewnić odpowiednie wyloty (trochę za ciasne),

−

zapewnić przez miesiąc poprzedzający wychów pożytek.

W razie braku odpowiedniego pożytku w okresie miesiąca poprzedzającego wychów,

rodzinę pszczelą należy podkarmić dawkami rzadkiego syropu cukrowego, sporządzonego
z 1 części cukru i 1 części wody. Dziennie pszczoły powinny pobierać około 400 ml 50%
syropu. Można też podkarmić rodziny ciastem miodowo-cukrowym, sytą lub wstawiać do
gniazda odsklepione plastry z miodem.

Dla rodzin wychowujących bardzo ważny jest pożytek pyłkowy. W razie jego braku oraz

niewystarczającej ilości pierzgi w rodzinie, pszczoły należy podkarmić ciastem miodowo-
pyłkowym. Sporządza się je podobnie do ciasta miodowo-cukrowego, przy czym cukier
zastępuje się pyłkiem co najmniej w 30%. Ciasta zagniata się starannie wyrabiając. Porcje
ciasta podaje się w specjalnych podkarmiaczkach lub zwinięte w podziurkowanej folii.
Układa się je na ramkach w gnieździe prostopadle do nich wyjmując część beleczek.

Układ gniazda. Na 2–6 godzin przed poddaniem serii larw z rodziny wychowującej

należy zabrać matkę i odpowiednio ułożyć gniazdo.

Przed przystąpieniem do układania gniazda z rodziny wychowującej zabiera się 1/3

plastrów. W ten sposób na każdym pozostałym w tej rodzinie plastrze znajduje się o 1/3
więcej pszczół. W środku gniazda pozostawia się wolne miejsce na wstawienie ramki
hodowlanej z larwami.

Właściwie ułożone gniazdo rodziny wychowującej: z obu stron wstawia się plastry

z czerwiem otwartym, w dalszej kolejności będą znajdowały się plastry z czerwiem krytym,
pierzgą i miodem. Po kilku godzinach od ułożenia gniazda, w wolnej przestrzeni zgromadzą
się pszczoły karmicielki, opiekujące się czerwiem otwartym. Karmicielki te będą gotowe do
karmienia larw matecznych.

Przygotowanie ramek hodowlanych

Ramka hodowlana posiada kilka równoległych listewek odległych od siebie o 5 cm.

Pierwsza listewka od góry może być w mniejszej odległości. Do listewek przymocowuje się
koreczki z przyklejonymi do nich przy pomocy roztopionego wosku miseczkami. Do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

roztapiania wosku można używać kolby lutowniczej. Odległość między koreczkami na
listewce powinna wynosić 2 cm, aby umożliwić łatwy dostęp pszczół karmicielek do larw
i ułatwić odrywanie mateczników. Na jednej ramce powinno mieścić się od 20 do 30
koreczków z miseczkami. Zamiast koreczków można używać pociętych na kwadraciki
kawałków listewek.

Przygotowanie miseczek

Do wychowu mogą być stosowane miseczki wykonane z wosku, tworzyw sztucznych, czy

nawet ze szkła. Wyrób miseczek woskowych. Optymalną średnicę miseczek matecznikowych
jest od 8,5 do 9 mm. Wymiar 9mm jest obecnie najczęściej stosowany. W mniejszych
miseczkach powstają matki o mniejszej masie ciała.

Wosk użyty do wyrobu miseczek powinien być niezbyt ciemny, pochodzącego z plastrów

zdrowych rodzin. Podczas wyrobu miseczek wosk powinien być rozgrzany do temperatury
65–90°C. Im niższa będzie temperatura roztopionego wosku, tym grubsze będą ścianki
wyrabianych miseczek. Do wyrobu miseczek używa się specjalnego szablonu w postaci
pałeczki. Pałeczka ma średnicę 9 mm i jest na końcu zaokrąglona, wykonana z suchego
drzewa o drobnych słojach. Zamiast drewna można użyć np. mosiądzu lub silikonu.

W czasie wyrobu miseczek pałeczkę zanurza się najpierw w zimnej wodzie, a następnie

w roztopionym wosku na głębokość 8–10 mm. Następnie jeszcze dwukrotnie powtarza się tę
czynność, za każdym razem zanurzając o 2 mm płycej. W ten sposób za trzecim razem
zanurza się go już do połowy, czyli na głębokość 4–5 mm. W wyniku tego powstaje miseczka,
którą należy zdjąć. W celu wypolerowania przez pszczoły miseczek wstawia się
przygotowaną ramkę koreczkową do rodziny pszczelej. Pszczoły wygładzą powierzchnię
miseczek, a także nadadzą im zapach rodziny wychowującej.

Przygotowanie jaj i larw do wychowu

Pozyskiwanie jaj lub larw w określonym wieku. W celu pozyskania jaj lub larw

w określonym wieku należy matkę przetrzymać przez dobę na plastrze pod izolatorem
wykonanym z kraty odgrodowej. Jeżeli matka odizolowana po pierwszej dobie nie rozpocznie
czerwienia, to należy matkę przetrzymać dłużej. Plaster do zaczerwienia powinien być lekko
brązowy. Ułatwi to przekładanie larw. Po upływie 3 dni, z jaj złożone przez matkę wygryzają
się w larwy. W rodzinach silnych szybko zostają podlane mleczkiem i dopiero teraz nadają
się do przekładania.

Wiek larw użytych do wychowu matek pszczelich ma bardzo duże znaczenie. Larwy

pszczele i mateczne przez pierwsze trzy dni odżywiają się mleczkiem pszczelim. Mleczko
którym są karmione larwy matek zawiera więcej cukrów i witamin jak również zawiera
większe ilości hormonu juwenilnego. Matka w okresie larwalnym zjada około 300 mg
mleczka. Larwy przeznaczone już od początku swojego życia na matki pszczele są karmione
mleczkiem o innym składzie, powoduje to że już w drugiej dobie w wieku 24-36 godz.
różnicowanie się żeńskich narządów wewnętrznych matki.

Najlepsze jakościowo matki uzyskuje się wychowując je z jaj. Co obrazuje poniższa

tabela. Wraz z wiekiem larw, które zostały użyte do wychowu matek ich wskaźniki
ś

wiadczące o jakości spadają, mają coraz niższą masę ciała, liczbę rurek jajnikowych,

objętość zbiorniczka nasiennego, liczbę plemników w zbiorniczku. Jednak wychowu matek
z jaj na większą skalę nie przeprowadza się z powodu dużej pracochłonności oraz powodem
są też słabe przyjęcia jaj i mała liczba odchowanych matek.

W praktyce do wychowu matek używa się larw w przybliżeniu jednodniowych. Ważna

jest więc umiejętne wybranie larw w takim wieku. Wyboru dokonuje się na podstawie
stopnia wygięcia i długości ciała larw. Różne tempo wzrostu larw spowodowane różnymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

czynnikami, utrudnia osobom początkującym prawidłową ocenę wieku larw. Dlatego najlepiej
jest pozyskiwać larwy z plastra, na którym przez jedną dobę zaizolowana była matka. Należy
wybierać tylko larwy o błyszczącym oskórku, jego matowe zabarwienie świadczyć o procesie
linienia, w czasie którego są one szczególnie wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne, co może
skończyć się niepowodzeniem.

Tabela 1. Charakterystyka matek wychowywanych z czerwiu w różnym wieku [wg J. Woyke]

Matki wychowane z

Cecha

jaj

larw

1-dniowych

larw

2-dniowych

larw

3-dniowych

larw

4-dniowych

Masa ciała [mg]

209

189

172

147

119

Liczba rurek jajnikowych

317

308

292

272

224

Objętość zbiorniczka nasiennego [µl]

1,182

1,093

0,936

0,821

0,586

naturalnie

unasienionych

6,133

5,737

5,026

3,942

1,520

inseminowanych

2 x 4 µl

6,146

5,820

5,269

4,630

–

Liczba plemników

w zbiorniczku

nasiennym (mln)

inseminowanych

8 µl

3791

3,511

3,234

2,631

0,140

Tabela 2. Charakterystyka larw w wieku 12–48 godz [wg. A. Pidka]

Wiek larwy

[h]

Kształt

Długość ciała

[mm]

Średnia masa

ciała [mg]

Linienie

12

lekko wygięty

1,5

0,29

I

24

lekko wygięty

2,5

0,59

36

bardziej wygięty

3,0

1,29

II

48

bardziej wygięty

5,0

3,10

Podłoże dla przekładanych larw

Podłożami do przekładania larw mogą być:

−

mleczko pszczele spod larw dwunastogodzinnych,

−

rozrzedzone mleczko pszczele spod larw starszych,

−

nektar z plastra lub rozrzedzony miód,

−

woda,

−

przekładanie na sucho.
Najlepszym podłożem jest mleczko wzięte spod dwunastogodzinnych larw. Larwa

dwunastogodzinna przełożona na mleczko, pochodzące spod larwy w tym samym wieku, od
razu otrzymuje odpowiedni dla niej pokarm. Larwa przełożona na inne podłoże musi czekać
na wymianę pokarmu, nie jest w stanie żywić się mleczkiem larw starszych czy też miodem.
Przekładając larwy dwunastogodzinne na mleczko larw w tym samym wieku, otrzymuje się
najlepsze matki.

Gorszym podłożem jest mleczko spod larw starszych. Musi ono być rozrzedzone,

ponieważ młode larwy źle przylegają do mleczka o konsystencji galaretowatej. Larwy
przekładane na mleczko pszczele są zawsze chętniej przyjmowane niż larwy przekładane na
pozostałe podłoża.

Nektar lub rozrzedzony miód nie jest odpowiednim podłożem dla larw, dlatego

karmicielki bardzo szybko usuwają go. Zastępują go mleczkiem pszczelim odpowiednim do
wieku przełożonych larw. Zaletą nektaru lub miodu jest dobra lepkość i łatwość przekładania
larw. Mleczko pszczele, przeznaczone do wychowu matek, przechowuje się w szklanym
naczyniu w temperaturze 4°C, dzięki czemu nie traci ono swoich właściwości przez okres 1,
a nawet 2 tygodni

Larwy przekładane na wodę mają zagwarantowaną tylko wilgotność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Powszechne staje się przekładanie larw na suche dno miseczki. Sposób ten wymaga

większej wprawy, gdyż larwę należy tak zebrać z dna komórki aby zabrać i mleczko.
Przekładanie larw łącznie z mleczkiem na suche dno daje dobre wyniki.

Technika przekładania larw

Przekładanie larw jest prostą czynnością. Pszczelarz o normalnym wzroku i przeciętnych

zdolnościach manualnych jest w stanie szybko opanować tę czynność.

Plaster z larwami do przełożenia i ramką hodowlaną umieszcza się na stole dobrze

oświetlonym słońcem lub specjalną lampką. Do przełożenia larw potrzebna jest łyżeczka,
mająca na końcu szerokość 1 mm. Łyżeczkę podsuwa się pod larwę od strony grzbietowej tak,
aby jej nie dotknąć, lecz wziąć ją wraz z pewną ilością mleczka pszczelego. Larwę na
łyżeczce przenosi się do miseczki matecznikowej i wkłada do znajdującej się tam kropelki
mleczka. Następnie przechyla się łyżeczkę i wyjmuje spod larwy tak, aby larwa spłynęła do
miseczki. Larwy, które za pierwszym razem nie wpłyną na łyżeczkę, a na przykład zostaną
potrącone, usuwa się z komórki, mogły zostać uszkodzone. Plaster z larwami zaleca się
okrywać wilgotnym ręcznikiem.

W celu ułatwienia przekładania larw, komórki plastra pszczelego, z którego pobierane są

larwy, można ściąć do połowy wysokości. Dokonuje się tego przy pomocy ostrego ogrzanego
noża.

Pielęgnacja mateczników

Przygotowaną ramkę hodowlaną z przełożonymi larwami wstawia się do rodziny

wychowującej, miedzy plastry z czerwiem otwartym, tam zgromadziły się pszczoły
karmicielki. Rodzina ta była wcześniej osierocona co najmniej 2 godziny i nie dłużej niż
6 godzin. Pszczoły te przyjmują larwy i natychmiast rozpoczynają ich karmienie. Już po kilku
minutach larwy te są podlewane mleczkiem. Dłuższy okres bezmateczności rodzin
wychowujących sprawia, że pszczoły budują mateczniki ratunkowe na własnych larwach.

Przyjmowanie larw zależy w pewnym stopniu od:

−

ilości karmicielek w proporcji do czerwiu otwartego,

−

rasy pszczół w rodzinie wychowującej, najlepiej larwy przyjmują pszczoły kraińskie.

−

najlepiej przyjmowane są larwy w rodzinach bez matki i czerwiu, odebranych
bezpośrednio przed poddaniem larw,

−

gorzej w rodzinach bez matki, ale z czerwiem, a najgorzej w rodzinach z matką
i czerwiem. Najgorsze jakościowo matki otrzymuje się w pierwszym wariancie,
a najlepsze w ostatnim,

−

przypuszcza się, że w rodzinach słabszych larwy chętniej są przyjmowane w górnej części
gniazda
Larwy są przyjmowanie 6 godzin po ich poddaniu. Wstawiając ramki do rodzin

z wcześniej przygotowanym miejscem, w którym zgromadzą się pszczoły karmicielki, już po
2 godzinach można się zorientować, które larwy zostały zaakceptowane. W tym czasie są one
już podlane mleczkiem pszczelim. Larwy niezaakceptowane są wyrzucone z miseczek
matecznikowych, albo też leżą na suchych dnach miseczek. Po stwierdzeniu małego procentu
przejęcia na miejsce larw niezaakceptowanych już po 6 godzinach można przełożyć nowe.

Rodzinie bezmatecznej powinno się poddawać nie więcej niż 30 larw. Mimo że rodziny

akceptują więcej mateczników nie są w stanie wychować dobrych jakościowo matek. Zdarza
się to najczęściej przy powtarzających się seriach larw poddawanych tej samej rodzinie
wychowującej. Nie zdarza się to podczas wychowu w obecności matki. Pszczoły przyjmują
wówczas tyle larw, ile są w stanie pielęgnować. Najczęściej nie więcej niż 20.
Terminy izolacji mateczników.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Mateczniki można izolować w 2 terminach: bezpośrednio po ich zasklepieniu, a więc po

5 dniach od przełożenia, czyli w 9 dniu rozwoju larw, lub 2 dni przed wygryzieniem się matek
z mateczników, a więc po 10 dniach od przełożenia larw, czyli w 14 dniu ich rozwoju.
Izolowanie w pierwszym terminie przeprowadza się wówczas, gdy dalszy wychów
zasklepionych mateczników odbywa się w cieplarce. W drugim terminie izoluje się
mateczniki inkubowane w rodzinie pszczelej. Izolowanie i pozostawianie w rodzinie
mateczników bezpośrednio po zasklepieniu jest ryzykowne ze względu na gorsze warunki
inkubacji.

Sposób izolacji

Przymocowane przy pomocy wosku koreczki, na których umieszczone są mateczniki,

wyjmuje się z ramki hodowlanej. W tym celu należy obrócić koreczek wokół osi. Nie wolno
odrywać go, bo matecznik może ulec uszkodzeniu. Koreczek wkłada się do otworu klateczki
izolacyjnej, najczęściej typu Zandera. Można też wykorzystywać inne klateczki, a nawet
lokówki. Często zamiast koreczków izoluje się całe listewki z matecznikami.

Rys. 5. Zaizolowany matecznik w klateczce Zandera [1]

Rys. 6. Ramka klateczkowa na klateczki typu Zandera. i izolatorki lokówkowe [1]

Przygotowanie klateczek izolacyjnych, polega to na tym, że do klateczki wkleja się,

zrobioną z wosku, miseczkę matecznikową, którą wypełnia się płynnym miodem. Wygryzione
w cieplarce matki wyjmuje się w odstępach przynajmniej dwunastogodzinnych .Z braku
miodu matki wyjadają resztki mleczka pszczelego, jakie pozostaje w mateczniku i dobrze
znoszą okres nie dłuższy niż 12 godzin przetrzymywania w cieplarce.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Klateczek z izolowanymi matecznikami nie napełnia się pszczołami. Normalnie

wykształcone matki wygryzają się bez pomocy pszczół. Przy izolowaniu w drugim terminie
mateczników, pozostawionych w rodzinie, obecność pszczół towarzyszących może okazać się
korzystne, gdy przez parę dni po wygryzieniu pozostawi się młode matki bez opieki.

Inkubacja mateczników

Możliwa jest inkubacja mateczników w drugim czyli górnym korpusie silnej rodziny

pszczelej. Powinien on być oddzielony od pierwszego kratą odgrodową. Wstawienie
mateczników zasklepionych do rodziny z reguły nie wywołuje nastroju rojowego. Izolowanie
mateczników należy przeprowadzić na 2 dni przed planowanym terminem wygryzienia matek.

Podobnie postępuje się podczas wstawiania zasklepionych mateczników do

bezmatecznych rodzin pszczelich. W tym przypadku nie ma jednak niebezpieczeństwa ścięcia
mateczników. W rodzinie takiej można nawet gromadzić mateczniki pochodzące od 2–4
rodzin wychowujących.

Wykorzystanie cieplarki do inkubacji mateczników. Cieplarka jest urządzeniem, które ma

zapewnić odpowiednią temperaturę ok. 34,5°C, wraz z delikatną cyrkulacją powietrza,
wilgotność 60–80%. Po zasklepieniu mateczników opieka pszczół nad nimi sprowadza się do
zapewnienia właśnie takich warunków.

Cieplarka może być zbudowana w różny sposób we własnym zakresie i z materiału

o dobrych właściwościach izolacyjnych. Musi być zaopatrzona w spiralę z termostatem,
dzięki czemu można utrzymać optymalną temperaturę. W celu zapewnienia właściwej
wilgotności wstawia się naczynie z wodą o powierzchni równej około 1/10 powierzchni
podstawy cieplarki. W ten sposób uzyskuje się wilgotność powyżej 50%.

Przy temperaturze wyższej od optymalnej obserwujemy:

−

zwiększoną śmiertelność poczwarek

,

−

skrócenie cyklu rozwojowego,

−

jaśniejszy kolor wygryzających się matek.

Temperatura niższa w porównaniu z normą powoduje:

−

niedorozwój skrzydeł,

−

skrócenie języczka,

Wygryzanie się matek pszczelich

Matka wygryza się w 16 dniu cyklu rozwojowego. Matka w naturalnych warunkach po

wygryzieniu się napełnia wole miodem. Następnie zaczyna biegać po plastrze, szukając
niejako innych matek lub mateczników. Po spotkaniu innej matki, zwłaszcza młodej, stacza
z nią walkę, w której jedna z nich ginie. Po spotkaniu zaś matecznika przegryza go, a niekiedy
żą

dli z boku. Pszczoły do 3 dnia mało się nią interesują, bo do tego wieku praktycznie nie

wydziela substancji matecznej. Matka wygryzająca się z izolowanego matecznika nie ma
możliwości wyjścia na plastry rodziny. W tym czasie wydaje często dźwięki, które zwane są
ś

piewem matki.

Ocena jakości i znakowanie matek

Podczas znakowania wygryzionych matek przeprowadza się ich ocenę i brakowanie.

Wyznacznikiem wartości matki przy wygryzieniu jest jej masa. Do ich ważenia można
używać specjalnej wagi. Matki o masie mniejszej niż przewiduje norma, powinno się
likwidować. W praktyce często ocenia się je na podstawie ich wyglądu zewnętrznego. Zwraca
się uwagę przede wszystkim na to, czy nie została uszkodzona. Najczęściej uszkodzeniu
ulegają nogi matek. W celu oceny matki pod tym względem wypuszcza się ją na stół
laboratoryjny lub biurko i obserwuje jej zachowanie. Uszkodzenia nóg, skrzydeł i inne są

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

wówczas dobrze widoczne. Między wielkością matecznika a masą wygryzionej z niego matki
nie ma ścisłej zależności.

Terminy znakowania matek. Matki pszczele znakuje się w jednym z dwóch terminów:

bezpośrednio po wygryzieniu lub po rozpoczęciu przez nie czerwienia. Matki oznakowane po
wygryzieniu, a następnie poddane do ulików weselnych częściej giną w czasie lotów
godowych niż matki nieznakowane, ponieważ są łatwiej dostrzegane przez ptaki żywiące się
owadami. Z drugiej jednak strony matki nieznakowane trudniej jest odszukać w uliku
weselnym. W praktyce więc matki znakuje się bezpośrednio po wygryzieniu z mateczników.

Technika znakowania matek pszczelich

Do znakowania matek używa się szybko schnących farb lub znaczków opalitowych.

Znaczki te mogą mieć różne kształty. Podczas znakowania matkę należy uchwycić między
palce za tułów, który jest dość twardy i najmniej wrażliwy na uszkodzenia. Nie należy
chwytać za odwłok. W prawej zaś ręce trzyma się przyrząd do znakowania. Może to być
flamaster lub nawet zapała z oszlifowanym końcem. Zapałkę moczy się w szybko schnącej
farbie konsystencji śmietany, a następnie maluje się kropkę na płytce grzbietowej tułowia
matki.

Mniej wprawni hodowcy nie chwytają matki pszczelej, lecz unieruchamiają ją

w specjalnej tulejce z tłoczkiem. Do tego celu stosuje się również

różnego rodzaju kołpaczki

unieruchamiające matki na plastrze lub stole.

Rys. 7. Tulejka do znakowania matek [1]

Przytwierdzanie znaczków opalitowych wykonuje się podobnie jak znakowanie farbą. Na

tułów matki nanosi się szpilką kroplę szybko schnącego bezbarwnego lakieru acetonowego
albo kleju szelak o konsystencji podobnej do farby. Drugim końcem trzoneczka, uprzednio
zwilżonym, dotyka się zewnętrznej powierzchni znaczka tak, aby przyczepił się do niego na
chwilę. Znaczek ten przenosi się na kroplę kleju znajdującego się na tułowiu matki i lekko
dociska.

Rys. 8. Opalitki do znakowania matek w fiolkach szkalnych [opracowanie własne]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Farba lub klej na oznakowanych matkach musi wyschnąć. Matkę wpuszcza się do spe-

cjalnych klateczek.

We wszystkich krajach stosuje się jednakowy system znakowania matek. Do tego celu

używa się 5 kolorów zmienianych w każdym roku. Liczba użytych kolorów uwarunkowana
jest długością życia matki, która nie przekracza 5 lat. W zależności od końcowej cyfry roku,
w którym urodziła się matka, stosuje się następujące kolory:

−

0 i 5 – niebieski,

−

1 i 6 – biały,

−

2 i 7 – żółty,

−

3 i 8 – czerwony,

−

4 i 9 – zielony.

Matki oznakowane dają możliwość identyfikowania jej co do roku pochodzenia, a więc

i wieku. Tożsamość matki jest szczególnie ważna w pracy hodowlanej.

Kalendarz wychowu matek pszczelich

Prowadzenie wychowu matek pszczelich wymaga terminowego wykonywania czynności

w powiązaniu z cyklem rozwoju osobniczego matek. Niedotrzymanie tych warunków lub inne
zaniedbania kończą się niepowodzeniem.

W celu uzyskania larw jednodniowych, na cztery dni przed planowanym terminem

przekładania larw, izoluje się matkę pnia matecznego na jedną dobę. Po trzech dobach ze
złożonych jaj wykluwają się larwy. W dniu przekładania larw, na 2 do 6 godzin przed ich
poddaniem, układa się gniazdo w rodzinie wychowującej, pozostawiając przerwę na ramkę
hodowlaną. Bezpośrednio po wstawieniu ramki hodowlanej rodzinę starannie ociepla się.
W okresie bezpożytkowym, dobowe przybytki na wadze ula poniżej 0,3–0,5 kg podaje się
rodzinie około 0,5 1 syty lub syropu. Na drugi, lub trzeci dzień po poddaniu larw, starannie
przegląda się gniazdo, niszcząc odciągnięte mateczniki na plastrach z czerwiem oraz
sprawdza się liczbę przyjętych larw matecznych. Izolację zasklepionych mateczników
wykonuje się przed, lub po histolizie. Izolując mateczniki w pierwszym terminie ramkę
hodowlaną, przenosi się do górnego korpusu silnej rodziny, który odizolowujemy od rodni
kratą odgrodową. Dysponując cieplarką, wyjęte z ramki hodowlanej listewki wraz
z matecznikami umieszcza się w specjalnych izolatorkach i wstawia do inkubatora.
Wykonując izolację w drugim terminie, wyjęte z ramki hodowlanej koreczki z matecznikami,
przenosi się do klateczek Zanedra. Klateczki wstawia się do cieplarki lub po umieszczeniu
w ramce klateczkowej do osieroconej rodziny.

Rys. 9. Ramka klateczkowa z zaizolowanymi matecznikami [4]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Tabela 3. Stadia rozwojowe matki pszczelej oraz kolejne czynności przy wychowie matek [3]

Kolejny dzień

rozwoju

Stadium

rozwojowe matki

Kolejne

linienia

Stan matecznika

Wykonywane czynności

Zamknięcie matki pod

izolatorem

1
2
3

jajo

4
5
6
7
8

larwa zwinięta

I

II

III
IV

niezasklepiony

Przekładanie larw

9

10
11
12
13
14
15
16

larwa przędząca

przedpoczwarka

poczwarka

V

Histoliza

VI

zasklepiony

Izolacja mateczników I termin

Izolacja mateczników II termin

Zmodyfikowane metody wychowu matek pszczelich
Metoda Dolittla i Pratta

Jest powszechnie stosowana metodą wychowu matek pszczelich w sztucznie wykonanych

miseczkach woskowych. Obecnie coraz częściej zastępuje się je miseczkami z tworzywa
sztucznego.

Prawidłowo uformowane miseczki woskowe, lub plastykowe przykleja się do koreczków

za pomocą roztopionego wosku, po czym umieszcza je w listewkach ramki hodowlanej,
wprowadzając w wywiercone otwory, albo przymocowując bezpośrednio do listewek
Skompletowaną ramkę hodowlaną można wstawić na kilka godzin, lub na noc do rodziny
wychowującej, pszczoły oszlifują miseczki – wygładzą ich wewnętrzne ścianki i przesycą
zapachem właściwym dla rodziny

Przekładanie larw należy wykonywać w ciepłym pomieszczeniu o dużej wilgotności

powietrza (temp. 25–27°C i wilg. wzgl. około 70%). Na dna miseczek za pomocą zapałki lub
zakraplacza umieszcza się po kropelce mleczka pszczelego

Larwy do wychowu matek bierze się z jasnobrązowego plastra, na którym trzy dni

wcześniej izoluje się matkę na jedną dobę. Przenoszony do pracowni plaster okrywa się
wilgotną ściereczką aby ochronić larwy przed wyschnięciem. W pracowni kładzie się na
dobrze oświetlonym stole i ogrzanym nożem ścina komórki do połowy wysokości.

Rys. 10. Przekładanie larw do sztucznych miseczek matecznikowych [opracowanie własne]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Do przekładania larw używa się specjalnej metalowej łyżeczki. Koniec jej podkłada się

pod larwę od strony grzbietowej, tak aby nie dotykała bezpośrednio łyżeczki, lecz spoczywała
na mleczku a końce jej ciała wystawały poza łyżeczkę. Unosi się następnie łyżeczkę i ruchem
odwrotnym układa larwę w miseczce na środku mleczka. Łyżeczkę wycofuje się
przemieszczając ją po dnie komórki. Przygotowaną ramkę hodowlaną z przełożonymi
larwami, okrywa wilgotną ściereczką i przenosi do wcześniej przygotowanej rodziny
wychowującej, wstawiając między plastry z otwartym czerwiem.

Metoda İrosi Pala

Rodzinie wychowującej poddaje się ramkę hodowlaną z przełożonymi larwami

z dowolnej rodziny. Następnego dnia, gdy pszczoły złożą do miseczek mleczko, usuwa się
larwy, a na ich miejsce przenosi 2-3-dniowe jaja wraz z wyciętymi denkami komórek
z dziewiczego plastra pnia matecznego. Dna komórek z jajami o średnicy 3 mm wycina się za
pomocą specjalnej sztancy, po uprzednim ścięciu ścianek komórek aż do ich podstawy.

Metoda Jentera

Jest to bardzo prosta metoda umożliwiająca wychów matek zarówno z 3 dniowych jaj, jak

i 12-godzinnych larw Wyeliminowano w niej czynność przekładania larw łyżeczką. Wymaga
jednak dysponowania specjalna ramką skonstruowaną przez jej autora. Ramka wraz ze
wszystkimi elementami wykonana jest z tworzywa sztucznego. Wewnątrz niej znajduje się
imitacja węzy o powierzchni 1,2 dm

2

, z „odciągniętymi” do 1/3 wysokości ścianami komórek

po jednej stronie. Co druga komórka ma odejmowane dno od strony przeciwnej. Powierzchnię
z zaczątkami komórek izoluje odejmowana nakrywka z kraty odgrodowej z otworem do
wpuszczania matki.

Rys. 11. Ramka Jentera widziana od frontu i od strony spodniej [opracowanie własne]

Rys. 12. Sposób umieszczenia ramki Jentera w plastrze do zaczerwienia [4]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Prowadząc wychów tą metodą przymocowuje się ramkę do górnej beleczki plastra

w uprzednio wyciętym otworze. W rodzinie matecznej wieczorem odszukuje się matkę
i wpuszcza na ramkę Jentera, zamykając otwór plastykowym krążkiem. Następnego dnia rano
uwalnia się matkę. Czwartego dnia (wieczorem) wychowując matki z jaj, zaś przy wychowie
z larw – piątego (w południe), wyjmuje się z rodziny plaster z ramką Jentera, omiata z pszczół
i przenosi do pracowni. Wyjmuje się następnie dna komórek i wybiera z największymi jajami
(przy wychowie z jaj) lub błyszczącymi larwami obficie podlanymi mleczkiem (przy
wychowie z larw). Na wybrane denka nakłada się tulejki imitujące ściany komórek
i umieszcza na korkach Skompletowane miseczki na korkach wprowadza się do otworów
listewek ramki hodowlanej, którą poddaje się rodzinie wychowującej.

Metody wychowu w rodzinie bez matki

Wychów ciągły. Pozwala w dużym stopniu zintensyfikować wychów matek. Mateczniki

przetrzymuje się w rodzinie wychowującej do momentu zasklepienia, czyli przez 5–6 dni
Potem mateczniki izoluje się i przenosi do cieplarki. Po zabraniu mateczników rodzinie
pszczelej poddaje się następną serię larw. W ten sposób można poddać 3 kolejne serie bez
obawy o jakość matek. Postępując w ten sposób można otrzymać do 90 zasklepionych
mateczników, poddając w każdej serii po 30 larw. Liczba odciąganych mateczników
w rodzinie bezmatecznej nie zmniejsza się w kolejnych seriach. Po 3 seriach obniża się jednak
sukcesywnie jakość matek i wydłuża cykl rozwojowy.

Metoda Zandera

Poddawanie larw do rodziny bez czerwiu otwartego. Polega ona na poddawaniu serii larw

do rodziny bez czerwiu otwartego. W tym celu matkę pszczelą na 9 dni wcześniej zamyka się
w klateczce z kraty odgrodowej. Klateczka taka umożliwia kontakt matki z pszczołami
znajdującymi się w rodzinie. Po 9 dniach, kiedy nie ma czerwiu niezasklepionego, matkę
usuwa się, a do rodziny poddaje się serię larw. W takiej rodzinie jest dużo pszczół
karmicielek, a nie ma larw. Stwierdzono jednak, że brak czerwiu otwartego wpływa na
ograniczenie ilości mleczka pszczelego, wydzielanego przez gruczoły gardzielowe pszczół.
Najczęściej jednak przyjmuje się, że sposób wychowu bez czerwiu nie jest odpowiedni.

Modyfikacja tej metody polega na dziewięciodniowym ograniczeniu matki w czerwieniu

na 3 plastrach. Następnie zabiera się matkę z plastrami, ale bez pszczół i tworzy odkład. Do
odkładu wykorzystuje się pszczoły z innej rodziny. Przygotowana rodzina wychowująca
pozostaje bez matki i czerwiu otwartego, ale z dużą ilością pszczół karmicielek. Rodzina taka
bardzo dobrze przyjmuje larwy.

Wychów w rodzinach zasilanych czerwiem

Można wydłużyć okres zdolności rodziny pszczelej do wychowu matek zasilając ją

plastrami z czerwiem lub z pszczołami. Zasilanie czerwiem jest bardziej odpowiednie. Po
pewnym czasie, mimo dużej ilości pszczół w rodzinie wychowującej, mateczniki nie są
odbudowywane. Do takiej rodziny można jedynie już poddać matkę.

Wychów metodą Sklenara w ulu leżaku

Jest to metoda dwurodzinna. Jedna rodzina posiada matkę , druga jest bezmateczna. Po

6–24 godzinach od zabrania matki, poddaje się im serię larw. Po 10 dniach zabiera się
mateczniki i poddaje się im matkę wziętą z rodziny z drugiej rodziny. Do rodziny
pozbawionej matki, poddaje się serię larw. Po 10 dniach i z tej rodziny zabiera się serię
mateczników, matkę zaś przenosi się z drugiej rodziny i powtarza cykl.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Wychów w obecności matki

Wychowując matki tym sposobem uzyskujemy matki pszczele najlepszej jakości.

Budowa mateczników spowodowana jest przez takie same bodźce, jakie występują podczas
cichej zmiany matek lub rójki. Pożądane jest, aby pszczoły z rodziny wychowującej były
w nastroju rojowym lub do cichej wymiany.

Wychów w obecności matki można prowadzić w ulach leżakach lub stojakach. Do

rodziny wychowującej poddaje się nie więcej niż 20 larw.
Układ gniazda. Rodzinę pszczelą dzieli się w ulu na 2 części. W pierwszej z nich, mającej
dostęp do wylotu, pozostaje czerwiąca matka, a układ gniazda zbliżony jest do układu
w normalnej rodzinie. Drugą część, w której prowadzony będzie wychów, oddziela się kratą
odgrodową lub przegrodą z okienkiem z kraty odgrodowej. W tej części gniazda, w środku,
obok ramki hodowlanej, układa się plastry z dużą ilością czerwiu otwartego, a po bokach
plastry z pyłkiem, czerwiem krytym oraz pokarmem węglowodanowym.

W ulach o korpusowym układzie gniazda część rodziny, w której prowadzony jest

wychów, znajduje się w górnym korpusie.

Rys. 13. Układ gniazda przy wychowie w obecności matki: 1 – plaster okrywowy 2 – syrop, 3 – czerw kryty,

4 – czerw otwarty, 5 – pierzga, 6 – miód, 7 – miseczki z młodymi larwami [4]

Rys. 14. Układ gniazda w ulu wielokorpusowym przy wychowie w obecności matki: 1 – plaster do zaczerwienia,

2 – miód, 3 – czerw kryty, 4 – czerw otwarty 5 – pierzga, 6 – miseczki z młodymi larwami [4]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Kratą odgrodową przesłania się dolny korpus częściowo lub całkowicie „na głucho”.
W ciągu pierwszej doby po poddaniu larw rodzina jest podzielona na 2 części oddzielone

od sobie. Potem umożliwia się pszczołom kontaktowanie się przez odsłonięcie kraty
odgrodowej.

Wykorzystanie startboksów

Larwy są lepiej przyjmowane przez rodzinę, jeżeli w początkowym okresie po poddaniu

stosuje się odkłady przyjmujące, zwane też startboksami lub starterami. Startboks może być
skrzynką różnej konstrukcji, lub całkiem prosty jako transportówka. Zostaje zaopatrzony
w plaster z zapasem miodu i pierzgi. Do środka strząsa się robotnice z mniej więcej
7 plastrów z czerwiem, co stanowi około 2 kg pszczół. Startboks zamyka się i do chłodnego
ciemnego pomieszczenia. Pszczoły karmi się syropem cukrowym. Następnego dnia, a więc po
upływie niecałej doby, do transportówki poddaje się od 60 do 90 larw, czyli 2–3 razy więcej
niż rodzinie wychowującej. Bezpieczną zasadą jest na każde 1kg pszczół (10 tys.) poddawać
30 larw. Są one akceptowane prawie w 100%. Larwy są obficie podlane mleczkiem. W tym
samym dniu lub w następnym przyjęte larwy poddaje się rodzinie wychowującej.

Startboks można wykorzystać do poddania 2–3 serii. Potem rodzinom pszczelim należy

umożliwić oblot i ewentualnie wykorzystać ponownie. Praktycznie jednak poddaje się 3 serie
co 4–5 godzin. Czwartą serię pozostawia się aż do zasklepienia mateczników.

Ewidencja wychowu matek pszczelich

W pasiekach prowadzących wychów matek pszczelich prowadzona jest ewidencję

wychowu matek pszczelich w formie tabeli. Rzetelne notatki mogą być również prowadzone
w innej postaci tabel czy notatek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Ewidencja wychowu matek pszczelich

W okresie od roku ............... do ...............................

Nr pasieki...........................
Właściciel pasieki................
................................................................
Adres pasieki..........................................................................

Str..............................

Poddawanie larw

Izolowanie

mateczników

Wygryzanie

matek

Zagospodarowanie matek w sztukach

nieunasienionych

unasienionych

Lp.

Numer pnia

wychowującego

Nr i znak

tułowiowy

matki

hodowlanej

data

liczba

Liczba

odciągniętych

mateczników

data

liczba

data

Liczba

prawidłowo

rozwiniętych

pasieka

własna

sprzedano trutowisko inseminacja

pasieka

własna

sprzedano

straty

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są optymalne warunki wychowu matek pszczelich?
2. Jakie czynniki wpływają na wartość matek pszczelich?
3. Jak w naturalny sposób można pozyskiwać matki pszczele ?
4. Opisz uproszczone sposoby wychowu matek pszczelich?
5. Jak powinien przebiegać wychowów matek pszczelich?
6. Jak znakujemy matki pszczele?
7. Wymiń i opisz współczesne metody wychowu matek pszczelich?
8. Jak należy układać terminarz wychowu matek pszczelich?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj rodzinę pszczelą do wychowu matek w obecności matki w ulu leżaku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1) wybrać odpowiednią rodzinę w ulu leżaku,
2) odszukać matkę w rodzinie zasiedlającej leżak,
3) podzielić ul na dwie nierówne części, wstawiając szczelny zawór przy dodatkowym

wylocie,

4) umieścić matkę oraz plastry z czerwiem krytym i zapasami w części ula z dodatkowym

otworem wylotowym,

5) pozostawić w drugiej części ula wolną przestrzeń przeznaczonej do wychowu matek, na

ramkę hodowlaną, układając 4 beleczki międzyramkowe,

6) wstawić bliżej ścian kolejno najpierw plastry z czerwiem otwartym, a następnie

z zapasami pierzgi oraz miodu,

7) przypiąć pasek kraty odgrodowej na wylot.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,

−

ubranie ochronne pszczelarza,

−

beleczki odstępnikowe do wybranego typu ula,

−

rodzina pszczela przygotowana do wychowu matek pszczelich w ulu leżaku,

−

pasek kraty odgrodowej.

Ćwiczenie 2

Izolacja mateczników.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1) wyjąć ramkę hodowlaną z zasklepionymi matecznikami z rodziny wychowującej,
2) omieść z pszczół ramkę z matecznikami, okryć ściereczką, jeżeli jest chłodno i przenieść

do pracowni,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

3) odrywać z listewki mateczniki i umieścić je w klateczkach Zandera a następnie w ramce

klateczkowej zachowując pionową

pozycję ramki delikatnie,

4) ściąć ostrym skalpelem mateczniki obudowane dziką zabudową,
5) wstawić do cieplarki ramki klateczkowe z matecznikami,
6) uzyskać właściwą wilgotność w inkubatorze poprzez umieszczenie w nim płaskiego

naczynia wypełnionego wodą, jeżeli jest taka potrzeba.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,

–

ubranie ochronne pszczelarza,

–

klateczki do izolacji mateczników Zandera,

–

rodzina pszczela wychowującą z zasklepionymi matecznikami.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) opisać czynniki wpływające na jakość matek pszczelich?

2) pozyskiwać matki pszczele naturalnymi sposobami?

3) opisać uproszczone metody wychowu matek pszczelich?

4) opisać czynności związane z przygotowaniem wychowu matek

pszczelich?

5) znakować matki pszczele?

6) ułożyć kalendarz wychowu matek pszczelich?

7) opisać współczesne metody wychowu matek pszczelich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

4.2. Postępowanie z młodymi matkami po wygryzieniu

4.2.1. Materiał nauczania

Unasienianie matek pszczelich

Młoda matka staje się pełnowartościowa jeżeli zostanie unasieniona. Dojrzałość płciową

osiąga w wieku ok. 7 dniu, chociaż zdarza się, że na loty godowe wylatują matki już 5-cio
dniowe. Po trzech dniach od unasienienia się matki zaczynają czerwienie. Są różne
okoliczności np. opady deszczu uniemożliwiające matce naturalne unasienionie się
w odpowiednim terminie. Nawet matki 20 dniowe unasienione mogą być wartościowe.
Jednak jeżeli unasienienie nie nastąpi do ok. 25 dnia życia matka zaczyna ona czerwić
trutowo. Naturalne unasienianie matek pszczelich można przeprowadzać na różne sposoby.

W normalnej rodzinie pszczelej. Młode matki w wieku nawet do 3 dni są chętnie

przyjmowane przez robotnice gdyż pszczoły często nie odróżniają ich od robotnic. Matki
nieunasienione, poddaje się do normalnych rodzin na miejsce uprzednio zabranych starych
matek. Przyjęta przez pszczoły matka wylatuje na lot godowy, odbywa kopulację, a następnie
rozpoczyna czerwienie. Problemy sprawia zaakceptowaniem nieunasienionych matek w tych
rodzinach, z których wcześniej zabrano matki unasienione. Poddawanie takich matek może
być skuteczne tylko wtedy, gdy ,rodzina jest bezmateczna przez kilka dni i gdy zlikwidowano
w niej mateczniki ratunkowe.

W odkładzie. W celu unasienienia matki można utworzyć odkład składający się

najczęściej z trzech plastrów. W dwu skrajnych plastrach jest zapas pokarmu
węglowodanowego i pierzgi. Matkę poddaje się w klateczce Zandera na środkowym plastrze
z czerwiem. Odkłady z młodymi pszczołami chętnie przyjmują matki do unasienienia,
poddane nawet od razu po osieroceniu.

W górnym korpusie. Korpusy oddziela się przy pomocy przegrody. W górnym korpusie

otwiera się wylot ze strony najczęściej przeciwnej. Do oddzielonej części korpusa górnego
poddaje się matkę pszczelą. Po oddzieleniu górnego korpusu i otworzeniu odrębnego wylotu,
pszczoły lotne powrócą do głównej, dolnej części rodziny pszczelej. W ten sposób w górnej
części utworzy się odkład, składający się z pszczół nielotnych. Oddzielona górna część
gniazda będzie więc wymagała ścieśnienia. Matki poddaje się najczęściej w tym samym lub
następnym dniu po utworzeniu odkładu i zlikwidowaniu mateczników ratunkowych.

W nadstawce. Tak samo jak w korpusie można unasieniać matki w nadstawce, przy czym

całą nadstawkę należy traktować jako odrębny ulik weselny. Po unasienieniu i zabraniu matek
nadstawkę ustawia się na rodzinie pszczelej w celu wygryzienia się pszczół z plastrów.

Unasienianie matek w ulikach weselnych

Ulik weselny służy do przetrzymywania matek pszczelich wraz z towarzyszącymi jest

pszczołami do momentu podjęcia czerwienia. Uliki mogą mieć różne rozwiązania
konstrukcyjne i będzie spełniał swoje przeznaczenie jeśli będzie prosty w obsłudze, tani
i będzie zapewniał rodzinkom weselnym odpowiednie warunki biologiczne.
Ogólne zasady konstrukcji ulików weselnych.

Ulik weselny zasadniczo zbudowany jest z 3 komór: gniazdowej, pokarmowej

i klateczkowej. Matkę poddaje się do komory klateczkowej lub wpuszcza się ją przez wylot
bezpośrednio do tworzonej rodzinki weselnej. Komora pokarmowa może być przystosowana
do pokarmu płynnego, a więc syropu cukrowego lub do pokarmu stałego, którym najczęściej
jest ciasto miodowo-cukrowe. W części gniazdowej osadzona jest rodzinka weselna – inaczej
nukleus.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Pszczoły wraz z matką osadza się na plastrach oraz częściowo na węzie. Pszczoły

przystępują do odbudowywania węzy. Po pewnym czasie w plastrach pojawia się zapas
pokarmu. Nieunasieniona matka pszczela wylatuje z ulika weselnego w celu odbycia lotów
godowych. Po unasienieniu wraca i rozpoczyna czerwienie.

Uliki weselne mogą być różnych rozmiarów. Najmniejszy, tzw. mini ulik, powinien być

zasiedlony przynajmniej przez 60 g pszczół. Jednak takie bardzo małe sprawdzają się
w dobrych warunkach klimatycznych. Ulik weselny duży ma wymiary ramki gniazdowej ula.

W jednym futerale może znajdować się różna liczba ulików weselnych. Najlepsze wyniki

uzyskuje się w ulikach weselnych znajdujących się w odrębnych futerałach. Gorsze efekty
unasieniania w ulikach z większą liczbą nukleusów są spowodowane częstym błądzeniem
matek i zlotami pszczół z innych rodzinek weselnych. Matki lepiej unasieniają się w ulikach
wieloramkowych niż jednoramkowych o tych samych wymiarach plastrów.

Uliki weselne powinny mieć kształt prostopadłościanu, co umożliwia ich transport na

trutowisko. Materiał do budowy ulików powinien być lekki, wytrzymały i mieć dobre
właściwości izolacyjne. Coraz powszechniej do budowy ulików stosowany jest odpowiednio
spieniony styropian. Zamiast ramek wykorzystywane są niekiedy snozy.

Przykłady ulików weselnych

Ulik Zandera. Ramka w tym uliku ma wymiary 200 x 200 mm. W futerale znajdują się

2 uliki, mające wyloty z dwóch przeciwnych stron. Ulik Zandera składa się z trzech części:
gniazdowej, pokarmowej i klateczkowej. Komora’ gniazdowa jest z dwóch stron oszklona, co
ułatwia zasiedlanie pszczół i wyszukiwanie matki. Może zmieścić się w niej od 75 do 250 g
pszczół. W komorze pokarmowej mieści się około 0,5 kg ciasta miodowo-cukrowego. Jes1i
unasienianie przeciąga się, ciasta nie wystarcza i trzeba je uzupełnić. W trakcie zasiedlania do
komory klateczkowej poddaje się matkę w klateczce Zandera, której otwór zatyka się ciastem.
Wentylacja ulika znajduje się na dnie. Ulik Zandera, mimo że jest najbardziej
rozpowszechnionym typem ulika w Polsce

,

nie zawsze gwarantuje, odpowiednie warunki

bytowania rodzinkom weselnym. Podczas zbyt zimnych dni pszczoły przechodzą do komory
pokarmowej, a podczas zbyt gorących wylegają przez wylotek na zewnątrz.

Rys. 15. Ulik weselny typu Zandera: a) futerał na dwa uliki, b) przekrój pionowy futerału z ulikami

umieszczonymi wewnątrz, c) ulik weselny, d) przekrój podłużny ulika weselnego; 1 – siatka
wentylacyjna, 2 – wylot, 3 – rameczka, 4 – szybka przykrywająca, 5 – komora pokarmowa, 6 – komora
na klateczkę z matką [1]

Ulik konstrukcji B. Macewicza. Obecnie zyskują duże uznanie uliki trapezoidalne

(rys. 16) 5. Są one budowane ze styropianu lub drewna i płyty pilśniowej, z pomieszczeniem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

na 2–3 lub 5 snozowych

plasterków i podkarmiaczkę. W eksploatacji są tanie, łatwe

w obsłudze i nie potrzeba dużo pszczół do ich nasiedlenia. Zapewniają dobre warunki
matkom.

Ryc. 16. Trapezoidalny ulik weselny Macerewicza: a) daszek obity blachą aluminiową, b) powałka z folii,

c) snozy, d) snoza z wprawioną węzą, e) snoza z przytwierdzoną klateczką do przetrzymywania matki;,
f) komora pokarmowa, g) zatworek, h) komora gniazdowa, i) dennica, j) otwór wentylacyjny, k) otwór
wylotkowy, l) podstawa ulika, ł) pręt metalowy podstawki [1]

Zasiedlanie ulików weselnych

Przygotowanie pszczół do zasiedlania. Pszczoły z rodziny strząsa się do transportówki,

należy tak pobierać pszczoły aby nie dostała się matka. Można użyć metalowego leja.
Strząsane do leja pszczoły spryskuje się wodą, zapobiega to rozlatywaniu się pszczół i lepiej
się zsuwały. Może ona być wypełniona pszczołami do połowy objętości. Potem transportówkę
wnosi się do pomieszczenia o temperaturze mniejszej niż 10°C na okres od 6 godzin do
1 doby. Pszczoły karmi się rzadkim syropem cukrowym. Następnego dnia, najlepiej
wieczorem, nasiedla się pszczołami uliki weselne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Rodzinki weselne wywożone na trutowisko powinny być bez trutni. Trutnie należy odsiać

używając kraty odgrodowej. Do transportówki z pszczołami wkłada się odpowiednio
dopasowaną kratę odgrodową. Pszczoły, dążąc do światła, przechodzą przez nią same do góry
i gromadzą się nad kratą, trutnie zaś pozostają na dnie.

Tworzenie rodzinki weselnej polega na wsypaniu pszczół do ulików weselnych. Nabiera

się je kubkiem lub łyżką wazową. Do ulika Zandera najlepiej stosować łyżkę o pojemności
20 cm

2

. Przed nasiedleniem należy uliki wyposażyć w pokarm. Do przygotowanych rodzinek

poddaje się nieunasienione matki pszczele. Matka może być w uliku weselnym już w czasie
nasypywania pszczół. Znajduje się ona wówczas w klateczce, której otwór wyjściowy
zalepiono ciastem miodowo-cukrowym. Matkę można również wpuszczać do rodzinek
weselnych przez wylot, po uprzednim zanurzeniu jej w wodzie lub w płynnym miodzie. Tak
poddana matka zachowuje się spokojnie i jest akceptowana przez pszczoły.

Przygotowane uliki przenosi się na jeden lub kilka dni do ciemnego i chłodnego

pomieszczenia. Następnie przewozi się je na trutowisko. Rodzinki weselne można
przetrzymywać w piwnicy do 4 dnia życia matki. W tym czasie matka jeszcze nie wylatuje na
lot godowy, a pszczoły rozpoczynają odbudowę plastrów.

W każdej rodzince weselnej powinna znajdować się węza lub wolna przestrzeń do

budowy plastrów. Niespełnienie tego warunku, a więc wstawienie do ulika weselnego tylko
odbudowanych plastrów, jest przyczyną opuszczania ulików przez rodzinki.

Do nasiedlania ulików można użyć pszczół z rodziny wychowującej. Pszczoły te bardzo

chętnie akceptują matkę i troskliwie się nią zajmują. Uliki wstawiane są na jeden lub kilka dni
do piwnicy, a następnie wystawiane najlepiej o zachodzie słońca. Jeżeli uliki wystawiamy na
pasieczysku może dochodzić do ucieczki pszczół. Przetrzymywanie nasiedlonych ulików
w chłodnym pomieszczeniu powoduj, że pszczoły zapominają o swojej dawnej rodzinie
i zaczynają tworzyć nową społeczność. W innym przypadku rodzinki weselne wystawiane na
pasieczysku lub w jego pobliżu często uciekają z ulików i tworzą małe roje. Zdarza się to
najczęściej wtedy, gdy stosowane są uliki o słabszej izolacji.

Inna metoda tworzenia rodzinek polega na tym, że silną rodzinę odstawia się na bok, na

odległość co najmniej 10 m. Na jej miejsce stawia się pusty ul. Z rodziny odstawionej
przenosi się do niego ramkę wraz z matką. Na dawne miejsce zlatują się również pszczoły
lotne. Po 4 godzinach pszczoły pozostałe w rodzinie odstawionej można podzielić na rodzinki
weselne. Ramki z czerwiem z rodziny odstawionej, przenosi się do utworzonego odkładu lub
sąsiednich rodzin.

Pszczoły nielotne można łatwo oddzielić od trutni. W tym celu na płycie pilśniowej

ustawia się korpus z 3 plastrami niedojrzałego miodu. Na nim kładzie się kratę odgrodową,
a na wierzchu stawia się jeszcze jeden korpus. Do górnego korpusu strząsa się pszczoły
i odymia je. Pszczoły lotne powracają do swoich rodzin, a pszczoły nielotne przechodzą do
dolnego korpusu. Przed strząśnięciem pszczół do górnego korpusu nie trzeba wyszukiwać
matki, ponieważ po odymieniu pszczół pozostanie ona na kracie odgrodowej. Do tego samego
korpusu można pobierać i strząsać pszczoły z kilku rodzin.
Pokarm dla rodzinek weselnych

Ciasto miodowo-cukrowe jest pokarmem do karmienia pszczół w ulikach weselnych.

Wyrabia się je z miodu i cukru pudru w proporcji 1:4. Prawidłowo wyrobione ciasto po
uformowaniu kuli nie rozpływa się, ale jest elastyczne.

Syrop cukrowy i syta może być też używana do podkarmiania rodzinek weselnych, po

wystawieniu na trutowisko. Syrop cukrowy dla rodzinek weselnych powinien być gęsty.
Sporządza się go w proporcji 2 kg cukru i 1 litr wody. Stosowanie nawet tak gęstego syropu
może spowodować rabunki, szczególnie w okresach słabszych pożytków. Syropu nie można
dawać rodzinom pszczelim bezpośrednio po przewiezieniu na trutowisko, a dopiero po

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

odbyciu przez pszczoły pierwszych lotów przeciwnym razie topiłyby się one
w podkarmiaczce.

Unasienianie matek pszczelich

Matki Po osiągnięciu dojrzałości płciowej wylatują kilkakrotnie z ulika, aby odbyć

kopulację z trutniami. Po kilku dniach od ostatniej kopulacji rozpoczyna składanie jaj, czyli
czerwienie.

Wyniki unasieniania zależą od kondycji matki, jakości opieki pszczół towarzyszących jej

i warunków atmosferycznych w okresie wykonywania przez nią lotów godowych. Warunki
atmosferyczne mają największy wpływ na unasienianie się matek. Przedłużające się deszcze
mogą opóźnić unasienienie się matki o kilka tygodni. Matki, starsze jak 3 tygodniowe, nie
mogą się już efektywnie unasienić. Są mniej wartościowe nawet wówczas, gdy rozpoczną
składanie jaj zapłodnionych. Po krótkim okresie bowiem zapas plemników w ich zbiorniczku
nasiennym wyczerpuje się i matki takie trutowieją lub pszczoły same likwidują taką matkę już
po poddawaniu.

Pierwszy loty matek są lotem orientacyjnymi. Matka zdolna jest do niego już w wieku

około 5 dni. Pierwszy lot orientacyjny trwa od 5 do 15 minut. W parę dni potem dochodzi do
właściwych lotów weselnych, których może być aż 3. W czasie każdego lotu matka kopuluje
z jednym lub kilkoma trutniami. Średnio przyjmuje się że matki unasieniają się 8 trutniami.
Loty odbywają się najczęściej w godzinach popołudniowych między 12.00 a 16.00,
w temperaturze 20°C. Szczególnie intensywne loty następują po długim okresie niepogody.

Do kopulacji z trutniem tylko w ściśle określonych warunkach: w locie, na wysokości

przynajmniej 10 m i w miejscach gromadzenia się trutni. Po ostatniej kopulacji w danym dniu
matka przynosi ze sobą znamię weselne, które jest częścią aparatu kopulacyjnego trutnia.
Znamię to usuwają z niej później pszczoły robotnice.

Tylko około 1/8 plemników, które znajdują się w narządach płciowych matki po

kopulacji, trafia do jej zbiorniczka nasiennego. Reszta jest wydalana wraz z znamieniem
weselnym. Zbiorniczek nasienny matki ma pojemność 1,2 mm

3

i może zawierać od 5 do 7

milionów plemników. Plemniki zachowują swoją aktywność dzięki temu, że przez ścianki
zbiorniczka dostarczane są im odpowiednie substancje odżywcze oraz tlen.

Unasienianie matek w ulikach weselnych na trutowisku

Trutowisko jest to miejsce, gdzie ustawia się rodzinki weselne z młodymi matkami do

unasienienia. Używa się do tego trutni z określonej grupy rodzin ojcowskich.

Trutowisko powinno być zabezpieczone przed nalotem obcych trutni około

pięciokilometrowym pasem izolacyjnym. Obecnie zaleca się pas izolacji nawet 9–10 km.
Matki latają na odległość 3 km, a trutnie nawet 6 km. Na przestrzeni tego pasa nie może być
ż

adnych rodzin pszczelich i których mogłyby zalatywać trutnie o nieznanym pochodzeniu.

W celu zapewnienia pożądanych kojarzeń, na jedną matkę powinno przypadać co najmniej
30 trutni, chociaż do dobrego unasienienia potrzebuje ona 8 trutni. Trutnie z jednej rodziny
ojcowskiej mogą unasienić 50 matek. Minimalna liczba rodzin ojcowskich na trutowisku
nigdy nie powinna być mniejsza niż 5, niezależnie od liczby matek wystawionych do
unasienienia.

Rodziny ojcowskie powinny jak najwcześniej rozpocząć wychów trutni. Okres rozwoju

osobniczego trutni jest znacznie dłuższy niż okres rozwoju matek i wynosi 24 dni.
W przeciągu kolejnych 14 dni uzyskuje on dojrzałość płciową. Pojawianie się trutni
w rodzinach oraz ich usuwanie z rodzin, ogranicza okres wychowu matek pszczelich.
Problemem jest zarówno bardzo wczesny, jak i bardzo późny wychów trutni w rodzinach. Na
3 tygodnie przed rozpoczęciem wychowu matek pszczelich w rodzinach ojcowskich powinien

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

znajdować się czerw trutowy. Od momentu złożenia jaj, do wykształcenia się dojrzałego
trutnia, upływa prawie 6 tygodni. Matka może być unasieniona po upływie ponad 3 tygodni od
złożenia jaja (16 + 7 dni).

Pełnowartościowe trutnie można otrzymać również od pszczół trutówek. W tym celu

pszczoły karmicielki strzepuje się do startboksu, podkarmia syropem, ciastem pyłkowym
i osadza na plastrach trutowych. Po 10 dniach trutówki przystępują do czerwienia.
Początkowo jaja ich są zjadane, lecz później przy dobrym dopływie pożytku pyłkowego
pszczoły zaczynają je normalnie pielęgnować. Zaczerwione plastry przenosi się do rodzin,
które będą kontynuowały opiekę nad czerwiem trutowym.

Uliki weselne na trutowisko można przetransportować w dzień. Po przewiezieniu

wszystkie uliki weselne należy rozstawić na trutowisku. Otwiera się je wieczorem, kiedy
pszczoły się uspokoją. Pszczoły z tych rodzinek dokonują oblotu dopiero następnego dnia.
rano. Otwieranie ulików w ciągu dnia może być przyczyną ucieczki rodzinek.

Uliki mogą być ustawione na palikach, rampach, podstawkach lub na ziemi. Zagrożeniem

są mrówki. W celu zabezpieczenia rodzinek weselnych przed mrówkami paliki, na których
stoją rodzinki, należy posmarować dookoła rzadkim towotem, gęsty szybko wysycha. Pod
uliki ustawione na ziemi należy podłożyć arkusz papieru namoczoną w zużytym oleju
silnikowym. Zapach oleju nie odstrasza pszczół i matek, ale odstrasza mrówki.
Odbiór matek z rodzinek weselnych

Dobra kondycyjnie matka, w sprzyjających warunkach, unasienia się w 7 dniu życia,

a w 2–3 dni później rozpoczyna czerwienie. Matki, które zaczynają czerwi przed upływem 14
dnia życia, można odbierać z ulików weselnych bezpośredni po rozpoczęciu składania przez
nie jaj. Należy przy tym pamiętać, że jaja od dobrej matki powinny być przyklejone do dna,
a nie do boku komórki pszczelej.

Matki pszczele, które rozpoczynają czerwienie w późniejszym terminie, odbiera się

dopiero po zasklepieniu czerwiu i ustaleniu, że ze złożonych jaj rozwija się czerw pszczeli.
Matki czerwiące trutowo likwiduje się. W sytuacji może również budzić fakt składania kilku
jaj do jednej komórki. Najczęściej nie jest to spowodowane wadą matki, lecz zbyt małą
powierzchnią plastra do czerwienia. W takim przypadku należy poczekać, aż czerw
znajdujący się w plastrze zostanie zasklepiony.

W wielu pasiekach hodowlanych likwiduje się matki, które nie rozpoczynają, czerwienia

dostatecznie wcześnie, np. do 16 dnia życia. Późniejsze rozpoczęcie przez matkę czerwienia
wskazuje na jej niższą wartość użytkową.

W przypadku zaginięcia matki w rodzince weselnej po upływie paru tygodni również

pojawiają się jaja. Są to jaja składane przez pszczoły trutówki fizjologiczne. Nie są one
przyklejone do dna komórki, ponieważ trutówki nie mogą dosięgnąć tam odwłokiem.
Umieszczane są nawet w komórkach z pierzgą. W komórce takiej zazwyczaj znajduje się
kilka jaj.

Przesyłanie matek pszczelich do odbiorców

Obrót natkami pszczelimi jest obecnie powszechny .Matki pszczele przesyłane są do

odbiorców na bardzo różne odległości.

Podczas przesyłania matek pocztą, wymagane jest właściwe ich zapakowanie. Aby

zapobiec stratom matek podczas przesyłki należy zapewnić im odpowiednie warunki. Nie
doprowadzić do przegrzania, wystawienia na słońce oraz nie uszkodzić mechanicznie. Matki
wytrzymują nawet temperaturę od 18°C do 41°C. Należy je koniecznie umieszczać
w odpowiednich klateczkach wysyłkowych, połączonych ze sobą na stałe.

W Polsce rozpowszechnione jest przesyłanie klateczek wysyłkowych w grubych

kopertach. Aby zapewnić dopływ powietrza, w każdej z nich trzeba zrobić dziurkaczem 1 lub

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

2 otwory. Klateczki z matkami powinny być nadawane jako przesyłki priorytetowe. Na paczce
powinien znajdować się napis „żywe pszczoły”.

Przygotowanie klateczek z matka mi do wysyłki

Przygotowanie klateczek polega na napełnieniu komory pokarmowej ciastem miodowo-

cukrowym, w przypadku klateczek nieplastykowych i odpowiednim zatkaniu otworu
wyjściowego. Jednorazowo napełnia się ciastem miodowo-cukrowym tyle klateczek, ile
potrzeba na najbliższy okres. Następnie do klateczek tych wpuszcza się pszczoły.

Budowa klateczek wysyłkowych. Klateczka wysyłkowa powinna mieć co najmniej

2 komory. Niektóre typy klateczek posiadają również komorę na wodę. Trzeba w niej
umieścić przynajmniej 25 g ciasta miodowo-cukrowego i 8–10 pszczół towarzyszących
matce. Matki w takiej klateczce wytrzymują transport przez okres 2 tygodni. Optymalna
temperatura do przetrzymania w klateczkach matek wraz z pszczołami wynosi 20°C.

Rodzaje

klateczek

wysyłkowych.

W

Polsce

łatwo

dostępne

i

najbardziej

rozpowszechnione są plastykowe klateczki o różnych wymiarach. Jest nią na przykład
klateczka o wymiarach 70 x 40 mm. Składa się ona z 2 komór. W jednej komorze umieszcza
się pokarm, a w drugiej pszczoły towarzyszące. Klateczki te łatwo jest nakładać jedna na
drugą.

Klateczka Babika jest większa. Ma wymiary 90 x 37 x 14 mm i znajdują się w niej

4 komory: jedna dla pszczół, dwie z ciastem miodowo-cukrowym. Mniejsza komora dla
pszczół, wchodzących z rodziny do klateczki i większa z ciastem miodowo-cukrowym dla
pszczół wypuszczających matkę, a także komorę z gąbką nasączoną wodą.

Napełnianie klateczek pszczołami. Przygotowane klateczki wysyłkowe napełnia się

młodymi pszczołami chwytanymi za skrzydełka na plastrze z czerwiem. Otwór klateczki po
napełnieniu pszczołami okresowo zamyka się. Po wpuszczeniu do niej na trutowisku matki
zamyka się na stałe .Do napełnienia klateczek używa się tylko pszczół młodych.

Do napełniania klateczek można również posługiwać się transportówką. Strząsa się do

niej pszczoły, obsiadające plastry z czerwiem, a następnie odymia. Na skutek tego pszczoły
lotne powracają do ula, a młode pozostają w transportówce. Następnie do klateczek nagarnia
się pszczoły. Stosuje się też usypianie pszczół do klateczek CO

2

. Należy się liczyć z tym, że

takie pszczoły będą krócej żyły, jednak budzące się pszczoły nie wykazują agresji wobec
matki.

Sztuczna inseminacja matek pszczelich

Unasienianie matek pszczelich trutniami z konkretnej rodziny, gwarantuje tylko

inseminacja. Do unasienienia jednej matki należy pobrać do strzykawki spermę od średnio 8
trutni w ilości około 8 mm

3

. Czynność tę wykonuje się pod mikroskopem stereoskopowym.

U dojrzałych trutni aparat można wynicować nawet po lekkim uciskaniu odwłoka albo tylko
po dotknięciu. Wytrysk nasienia następuje w wyniku skurczu mięśni odwłoka. Jest on
wyraźnie wyczuwalny jako stwardnienie odwłoka trutnia. Najpierw wydziela się sperma
w ilości około 1,7 mm

3

, a potem śluz. Sperma jest koloru kremowego i tym różni się od

białego śluzu. W 1 mm

3

znajduje się od 7,5 do 9,4 miliona plemników.

Sperma bez śluzu może być w normalnych warunkach przechowywana przez 6 tygodni

w sterylnych kapilarach, przepłukanych wcześniej antybiotykami. Końce kapilar można
zatapiać nad palnikiem lub zatapiać woskiem. W spermie przechowywanej w miejscach
zacienionych w temperaturze 14°C, plemniki zachowują żywotność nawet przez kilka
miesięcy. Nasienie przechowywane w kapilarach przez 48 godzin w temperaturze 12°C nie
różni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Rys. 16. Wynicowany aparat kopulacyjny trutnia podczas pobierania nasienia [opracowanie własne]

Aparaty do unasieniania matek pszczelich. Istnieje wiele modyfikacji aparatów do

sztucznego unasieniania matek pszczelich, przy czym najbardziej rozpowszechniony jest
aparat Mackensena i jego nieznacznie zmodyfikowany typ – aparat Veselego. Do unasieniania
stosowane są igły z pleksiglasu, a ostatnio szklane. Wykonuje się je z odpowiednio
profilowanych nad ogniem kapilar. Wykonane w ten sposób igły szklane mogą mieć znacznie
mniejszą średnicę, niż igły z tworzyw sztucznych. Mają one gładszą powierzchnię, dzięki
czemu rzadziej uszkadza się nimi matek.

Rys. 17. Matka podczas zabiegu sztucznej inseminacji [opracowanie własne]

Podczas inseminacji matkę wkłada się do rurki plastykowej o zwężonym końcu tak, aby

wystawał z niej tylko koniec odwłoka. Rurkę tę mocuje się, a matkę poddaje narkozie
dwutlenkiem węgla. Następnie komorę żądłową matki rozchyla się przy pomocy haczyków,
a igłę znajdującą się na końcu strzykawki, wprowadza się przez pochwę do jajowodu
ś

rodkowego. Przesuwając tłoczek strzykawki, wstrzykuje się do niego nasienie. Matkom

pszczelim można jednorazowo wstrzykiwać 8 mm3 lub dwukrotnie po 4 mm

3

nasienia.

Matki unasienione powinny być wysłane do odbiorców po sprawdzeniu jakości ich

czerwienia. Jakość matek inseminowanych zależy od umiejętności osoby przeprowadzającej
unasienianie, kondycji matek i warunków w jakich są przetrzymywane. Nawet ponad 90%
unasienianych matek rozpoczyna czerwienie. Niekiedy jednak nawet właściwie czerwiące
matki wymieniane są lub giną zimą. Przyczyną tego może być niedostateczna ich
atrakcyjność, zbyt mała ilość plemników w zbiorniczku nasiennym lub rozpoczęcie składania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

jaj pochodzących tylko z jednego jajnika; podczas gdy drugi jajnik jest zainfekowany. Tak
matka ginie.

Sztuczne unasienianie matek jedynie zapewnia kontrolowany dobór co bywa niezbędne

w pracy hodowlanej. W pasiekach produkcyjnych inseminowane matki znajdują zastosowanie
w coraz większym zakresie.

Przygotowywane matki do sztucznej inseminacji należy przetrzymać np. w odkładzie lub

w rodzince weselnej. W piątym dniu należy ją umieścić w klateczce z kilkoma pszczołami
towarzyszącymi. Pozostawia się ją tam aż do unasienienia. Gorsze wyniki daje
przetrzymywanie matek w klateczkach w rodzinie wychowującej. Matkę unasienia się
w wieku około 7 dni. Po unasienieniu poddaje się ją do tego samego odkładu. Mimo
sztucznego unasieniania, matki zachowują instynkt lotów godowych, dlatego powinny być
przetrzymywane w ulach lub w ulikach z wylotami zamkniętymi kratą odgrodową.

Matki można też przetrzymywać w cieplarkach w towarzystwie około 100 pszczół.

Liczba pszczół towarzyszących ma wpływ na ilość plemników, które dostaną się do
zbiorniczka nasiennego.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób przeprowadzić unasienianie matek pszczelich?
2. Jakie powinien być zbudowany ulik weselny ?
3. Jak należy przygotować i nasiedlić ulik weselny?
4. Kiedy należy odbierać matki pszczele z ulików weselnych?
5. W jaki sposób można przesyłać matki pszczele?
6. W jaki sposób inseminuje się matki pszczele?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotowanie i nasiedlanie ulików weselnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1) oczyścić i skompletować uliki weselne,
2) zagnieść odpowiednią ilość ciasta miodowo-cukrowego,
3) napełnić komory pokarmowe ulików porcją ok. 0,5 kg ciasta miodowo- cukrowego,
4) wprawić paski węzy w snozy ulika weselnego,
5) przymocować za pomocą pinezki odpowiedni kawałek folii, która będzie na powałce

ulika,

6) ustawić uliki weselne w zacienionym miejscu na zewnątrz pomieszczenia, należy

odsłonić wnętrze ulika zdejmując daszek,

7) przynieść na miejsce transportówkę z przygotowanymi wcześniej do nasiedlenia

pszczołami, które były przetrzymane w ciemnym i chłodnym miejscu co najmniej jedną
dobę,

8) spryskać wodą pszczoły w trasportówce,
9) nasypywać naczyniem o pojemności 200 ml do każdego ulika pszczoły, do których

natychmiast wrzucamy zamoczoną matkę pszczelą,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

10) zamoczyć krótko w ciepłej wodzie matki z klateczek przed wrzuceniem do ulika,

11)

zamykać od razu daszki ulików weselnych po nasiedleniu,

12)

przenieść nasiedlone uliki weselne na ok. jedną dobę do ciemnego i chłodnego pomieszczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,

–

ubranie ochronne pszczelarza,

–

styropianowe snozowe uliki weselne,

–

matki pszczele w klateczkach,

–

gotowe do nasiedlenia pszczoły w transpotrówce,

–

cukier puder i miód lub gotowe ciasto miodowo cukrowe,

–

łyżka wazowa o pojemności 200 ml,

–

odpowiednie pomieszczenie chłodne i ciemne,

–

prostokąty grubej folii wielkością odpowiadające powierzchni powałki ulika,

–

węza pszczela.

Ćwiczenie 2

Znakowanie matek pszczelich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1) wyjąc matkę z klateczki i unieruchomić ją, trzymając miedzy palcem a kciukiem,
2) zanurzyć końcówkę zapałki lub główkę od szpilki w farbie nitro na głębokość 1–2 mm,
3) nanieść kropelkę na środek części tułowia matki pszczelej, tak by powstała kropelka

ś

rednicy 2–3 mm,

4) umieścić matkę, do czasu wyschnięcia farby, pod odwróconą do góry dnem szalką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

matki pszczele w klateczkach lub trutnie w zastępstwie,

–

farba szybkoschnąca,

–

osadzona w rękojmi szpilka główką na zewnątrz,

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) przeprowadzić unasienienie matek pszczelich?

2) przygotować i nasiedlić ulik weselny?

3) przygotować pokarm do ulików weselnych?

4) opiekować się rodzinkami weselnymi?

5) przesyłać matki pszczele?

6) przygotować stanowisko do sztucznej inseminacji matek pszczelich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

4.3. Poddawanie matek pszczelich

4.3.1. Materiał nauczania

Poddawania matek pszczelich

Wiele trudności pszczelarzom nastręcza poddawanie matek pszczelich. Nie ma metody,

która dawałaby całkowitą pewność przyjęcia matki. Zawsze istnieje ryzyko, że matka zostanie
zażądlona przez pszczoły lub w niedługim czasie po przyjęciu zostanie wymieniona.

Skuteczność poddania matki zależy od wielu czynników:

−

termin poddawania, wiosną nie ma większych problemów z przyjęciem matek.
W rodzinach dominują głównie młode pszczoły,

−

okres ciągłego wziątku, podczas którego pszczoły zbieraczki mają stałe zajęcie i podczas
dnia są poza ulem,

−

jakość matek pszczelich związana głównie z masą matek. Matki cięższe przyjmowane są
chętniej,

−

okres w jakim od osierocenia poddajemy matkę. Najlepiej jest poddawać matki w okresie
do 6 godzin po osieroceniu rodziny. Pszczoły nie zdążą zakończyć mateczników i nie
zaczną rozwijać się jeszcze trutówki,

−

matki unasiennione są przyjmowane chętniej niż nieunasiennione,

−

zgodność rasowa – często trudno jest poddać matkę innej rasy do rodziny osieroconej,
np.: nie powinno poddawać się matki kaukaskiej do rodziny po matce kraińskiej,

−

łagodność pszczół – pszczoły z rodzin łagodnych przyjmują matki bez większych
trudności, natomiast rodziny złośliwe (rozdrażnione) należy sterroryzować, odymić
i wprowadzić obcy zapach, np.: alkohol, krople miętowe, itp.,

−

ilość czerwiu obecnego w rodzinie, rodziny z dużą ilością czerwiu krytego nie mają
możliwości odciągania mateczników. W przypadku matek unasiennionych sztucznie nie
czerwiących należy jednak po ich przyjęciu poddać do rodziny jeden plaster z czerwiem
otwartym, celem sprowokowania do wydzielania przez robotnice mleczka pszczelego
potrzebnego do karmienia larw, a w następstwie również matki.

Metody poddawania matek:

Poddawanie matek w klateczkach. Metoda ta, chyba najczęściej stosowana jest w naszych

pasiekach. W rodzinie osieroconej wieszamy w środku gniazda klateczkę z matką. Klateczki
transportowe zaopatrzone są w zastawkę od strony komory z ciastem. Istnieją dwa sposoby:
jeden nakazuje usunięcie zastawki w momencie zawieszenia klateczki, inny mówi, że może to
nastąpić w 2–3 dni od poddania matki, gdyż podczas drugiego przeglądu możemy przekonać
się, jaki jest stosunek pszczół do matki i asysty w klateczce. Po usunięciu zastawki, pszczoły
ulowe zjadając ciasta – tworzą korytarz do uwolnienia matki. Pszczelarz nie powinien
ingerować do takiej rodziny przez co najmniej 4–5 dni. Po zawieszeniu klateczki z matką
niektórzy praktycy radzą wprowadzenie środka wyrównującego zapach – mogą to być już
wcześniej wymienione: alkohol lub krople miętowe, melisa itp. Istnieje wiele modyfikacji tej
metody, jedną z nich jest poddawanie matki w klateczce Zandera tej w której izolowano
matkę, zastawką jest korek, natomiast po dokonaniu przeglądu po upływie 1–2 dni korek
zastępuje się ciastem, którego staramy się włożyć jak najwięcej. Oczywiście można od razu
poddawać matkę „na ciasto”, w tym wypadku zaoszczędzamy pracy, ale ponosimy większe
ryzyko. W obydwu tych metodach można na ciasto przykleić podziurkowany kawałek węzy,
co przedłuży czas uwalniania matki. Obydwie metody można polecić do poddawania zarówno
unasiennionych jak i nieunasienionych matek

.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Poddawanie matki w izolatorze z siatki. Metoda ta bardzo skuteczna, godna do polecenia

w przypadku poddawania matek unasiennionych i szczególnie cennych. Do izolatora
jednoramkowego obitego siatką o oczkach 2 x 2 cm lub 3 x 3 mm wkładamy wyszukany
w rodzinie plaster z wygryzającym się czerwiem i zapasami miodu oraz wpuszczamy matkę.
Wygryzające się robotnice zaopiekują się matką i po kilkunastu godzinach przystąpią do
pielęgnowania jej i karmienia. Plaster wraz a matką można usunąć z izolatora dopiero wtedy,
gdy matka go zaczerwi.

Poddawanie matki z zastosowaniem sztucznego matecznika. Metoda także bardzo

skuteczna. Aby poddać matkę wykonujemy matecznik, można zrobić go z dłuższej miseczki
matecznikowej lub zwinąć z papieru i nasączyć woskiem. W tak przygotowany matecznik
wpuszczamy matkę, koniecznie oznakowaną i wklejamy go w plaster najlepiej w miejsce,
w którym znajdował się matecznik ratunkowy, oczywiście pozostałe mateczniki należy
zlikwidować. Metoda ta jest godna polecenia zarówno do poddawania matek unasiennionych
i nieunasiennionych.

Poddawanie matki do okładów. Metoda jest niezwykle skuteczna i efektowna. Im

wcześniej będziemy dysponować matkami, tym uzyskamy silniejsze rodziny. Najlepiej
tworzyć odkłady do końca czerwca. Z rodzin produkcyjnych odbieramy plastry z czerwiem
i obsiadającymi pszczołami i przenosimy je do pustego ula, względnie do transportówki.
Oczywiście na plastrach nie możemy przenieść matki z rodziny, z których tworzymy odkład.
Do odkładu wstawiamy trzy plastry: jeden z zapasem miodu i pierzgi, a co najmniej dwa
z czerwiem i od razu poddajemy matkę. Jeśli jest to matka unasienniona to bardzo szybko
zaczerwi wszystkie plastry. W obu przypadkach, zarówno podczas tworzenia odkładów, jak
sztucznych rojów osiągniemy wysoką skuteczność nawet powyżej 90%.

Poddawanie matki na plaster. Po zabraniu starej matki, kładziemy na plaster młodą matkę

i obserwujemy przez kilka minut zachowanie pszczół, jeśli pszczoły będą podchodziły
i pielęgnowały matkę wyciągając w jej kierunku języczki, jest to dobra oznaka jej akceptacji.
Może też nastąpić tzw. okłębienie matki w przeciągu kilku sekund matka zostaje zaatakowana
przez pszczoły, jedne z nich żądlą ją inne dotkliwie szarpią żuwaczkami; zdarzają się
przypadki, że już po kilku minutach martwa i poćwiartowana matka jest wyrzucona przed ul.
Metoda jest metodą bardzo szybką, ale i ryzykowną. Polecana raczej dla bardzo
doświadczonych pszczelarzy.

Poddawanie matki przez wylot. Metoda ta może być stosowana wyłącznie w okresie

trwającego pożytku i raczej wczesnym latem. Polega ona na wpuszczeniu matki przez wylot
przeprowadza się to w godzinach wieczornych osieroconej 2–3 godziny wcześniej matki.
Matka przed wpuszczeniem do ula powinna być głodzona przez około godzinę. Zaraz po
wejściu matki wpuszczamy kilka kłębów dymu przez wylot. Jest to metoda ryzykowna
i można się spodziewać wielu przypadków nieprzyjęcia matki.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz czynniki utrudniające przyjęcie matek przez pszczoły z rodzin pszczelich?
2. Jakie czynniki sprzyjają przyjęciu matek pszczelich?
3. Wymień metody poddawania matek pszczelich?
4. Opisz metody poddawania matek pszczelich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Poddawanie matki pszczelej do rodziny pszczelej pod izolator.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1) wyjąć plaster z niedużą ilością czerwiu na wyjściu (1 do 3 dm

2

na ramce wielkopolskiej)

oraz zapasami nieposzytego miodu z osieroconej rodziny,

2) przenieść do pracowni plaster po omieceniu z pszczół,
3) umieścić plaster w izolatorze zamkowym z siatki,
4) wpuścić unasienioną matkę pod izolator i zamknąć go,
5) wstawić do rodziny, między plastry z niezasklepionym czerwiem,
6) sprawdzić po dwóch trzech dniach czy pszczoły pod izolatorem opiekują się matką i czy

matka zaczęła czerwić,

7) usunąć ewentualnie izolator.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,

–

ubranie ochronne pszczelarza,

–

izolator zamkowy do określonego typu ula,

–

rodzinę pszczelą przygotowaną do wymiany matki.

Ćwiczenie 2

Poddawanie matki pszczelej do osieroconej rodziny na ciasto i węzę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1) umieść matkę w klateczce Zandera,
2) zaślepić otwór ciastem midowo-cukrowym,
3) okleić kawałkiem węzy, w której dłutem wykonać kilka nacięć,
4) wyjąć plaster z niezasklepionym czerwiem z osieroconej rodziny,
5) wyciąć w nim okienko i wstawić w nie klateczkę z matką,
6) pozostawić wolną przestrzeń pomiędzy powierzchnią klatki oklejoną węzą, a plastrem, by

pszczoły mogły uwolnić matkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

podstawowy sprzęt pasieczny podkurzacz, dłuto, transportówka,

–

ubranie ochronne pszczelarza,

–

klateczka do Zandera,

–

kawałek węzy,

–

rodzinę pszczelą osierocona na 2–6 godzin przed zabiegiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić i opisać czynniki sprzyjające i utrudniające przyjęcie matki

pszczelej?

2) wymienić metody poddawania matek pszczelich?

3) charakteryzować poszczególne metody poddawania matek pszczelich?

4) wykonać poddawanie matek pszczelich różnymi metodami?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Jakość matki pszczelej po wygryzieniu ocenia się na podstawie

a) masy ciała.
b) barwy pancerza.
c) ilości rurek jajnikowych.
d) indeksu kubitalnego.

2. Optymalną temperaturą wychowu matek pszczelich jest

a) 31–32°C.
b) 33–35°C.
c) 36–37°C.
d) 38–39°C.

3. Najlepsze jakościowo matki uzyskuje się z

a) larw trzydniowych
b) larw dwudniowych.
c) larw jednodniowych.
d) jaj.

4. Jakość młodych matek pszczelich najbardziej zależy od

a) odpowiednio przygotowanej i stanu rodziny wychowującej.
b) ilości larw w rodzinie wychowującej.
c) trutni unasieniających matkę.
d) odpowiednich warunków klimatycznych.

5. W 2007 roku matki są znakowane znaczkiem o barwie

a) białej.
b) żółtej.
c) czerwonej.
d) zielonej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

6. Startboksy służą do

a) przyjmowania larw matecznych.
b) wychowu matek pszczelich.
c) zapewnia młodym matkom odpowiednich warunków wychowu.
d) odizolowania pszczół z rodzin pszczelich.

7. Najbardziej odpowiednią porą wychowu matek pszczelich jest

a) wczesna wiosna.
b) wczesne lato.
c) wczesna jesień.
d) późna jesień.

8. Przyczyną zmniejszonej ilości odciągniętych mateczników może być

a) zbyt duża ilość karmicielek w rodzinie wychowującej,
b) załamanie się pogody i ochłodzenie.
c) umiarkowany pożytek.
d) nadmiar wilgotności.

9. Najwcześniejszym terminem izolacji matecznków jest

a) 9 dzień rozwoju matki.
b) 11 dzień rozwoju matki.
c) 14 dzień rozwoju matki.
d) 16 dzień rozwoju matki

10. Na rysunku przedstawiono

a) urządzenie do nakładania ciasta miodowo-cukrowego.
b) chwytak do matek.
c) klateczkę do izolacji mateczników.
d) tulejkę do znakowania matek.

11. W naturalny sposób można pozyskiwać matki pszczele

a) z mateczników rojowych.
b) poddając łukowato podcięty plaster.
c) izolując mateczniki.
d) z odkładów.

12. Ulik weselny służy do

a) przetrzymywania matek z trutniami.
b) przetrzymywania matek do momentu rozpoczęcia czerwienia.
c) odchowywania czerwiu.
d) przyjęcia młodych matek przez pszczoły.

13. Podczas histolizy larw matecznych należy

a) zaizolować mateczniki.
b) nie wykonywać żadnych czynności.
c) skontrować rodzinę wychowującą.
d) ocieplić rodzinę wychowującą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

14. Osierocenie rodziny wychowującej to

a) zabranie trutni.
b) zabranie mateczników.
c) zabranie czerwiu otwartego.
d) zabranie matki.

15. Miejscem unsieniania się matek pszczelich jest:

a) pasieczysko.
b) trutowisko.
c) gniazdo rodziny pszczelej.
d) miejsce gromadzenia się trutni.

16. Widocznym objawem linienia u larwy jest

a) zwinięte ciało.
b) barwa żółta oskórka.
c) wyprostowane ciało.
d) matowy naskórek

17. Podczas znakowania matki pszczelej można ją przytrzymać za

a) odwłok,
b) tułów,
c) skrzydełka,
d) odnóża.

18. Sztucznie inseminowane matki są w wieku

a) 3 dni,
b) 4 dni,
c) 5 dni,
d) 7 dni.

19. Matki po zabiegu sztucznej inseminacji powinny

a) pozostawione same w spokoju.
b) od razu poddane do rodziny pszczelej.
c) przechowywane w klateczce towarzystwie trutni.
d) przechowywane w klateczce w towarzystwie młodych robotnic.

20. Najmniej ryzykowną metodą poddawania matek pszczelich jest

a) przez wylotek.
b) bezpośrednio na plaster.
c) pod izolator.
d) sterroryzowanym pszczołom.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Organizowanie wychowu matek pszczelich

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

7. LITERATURA

1. Gromisz M.: Wychów matek pszczelich na własne potrzeby. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz

1999

2. Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna, Wyd. V. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 1998
3. Pidek A.: Metody wychowu matek pszczelich. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 1999
4. Prabucki J. (red.): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
5. Praca zbiorowa: Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa 1996