195

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

Poczàtki Rzymu tak barwnie i zajmujàco

opowiedziane przez Liwiusza, Dionizjusza
z Halikarnasu i innych autorów ∏aciƒsko-
i greckoj´czycznych, zawsze stanowi∏y cz´Êç eu-
ropejskiego dziedzictwa. PodÊwiadomie wyczu-
wano w nich podobieƒstwo do innych tradycji,
których indoeuropejskà wspólnot´ uÊwiadomi-
∏y zw∏aszcza uczone wywody Dumezila.

Wprowadzenie Liwiusza do kanonu lek-

tur szkolnych i dos∏owna wiara w jego s∏owa,
w po∏àczeniu z akceptacjà przekazów staro-
˝ytnych pisarzy, pozwoli∏y na utrwalenie si´
w XVIII i XIX wieku historyczno-literackiej
wizji poczàtków Rzymu

1

. Istnieje ona po-

wszechnie do dziÊ, mniej lub bardziej nieza-
le˝nie od krytycznych opinii historyków. Na-
wet po zastrze˝eniach B. G. Niebuhra i od-
rzuceniu przez Th. Mommsena, tradycyjne
przekazy o poczàtkach Rzymu nadal trafia∏y

do szkolnych opracowaƒ. Czasami tylko to-
warzyszy∏ im suchy komentarz krytyczny. Nie
zawsze trafia∏ on do przekonania, gdy˝ nie
proponowa∏ niczego w zamian. Nie dziwi
wi´c, ˝e

Historya Rzymu

pióra M. A. Creigh-

tona przet∏umaczona w 1904 roku na potrze-
by serii Podstawy Wykszta∏cenia Wspó∏cze-
snego (która rozdzialik pt.

Legendy o za∏o˝e-

niu Rzymu

opatrzy∏a komentarzem: „wszyst-

kie te opowiadania sà tylko bajkami”

2)

, nie

zdoby∏a zbyt du˝ej popularnoÊci.

Najnowsze podr´czniki szkolne historii

nadal tkwià w tradycji i poczàtki Rzymu roz-
poczynajà od mitologicznych przekazów
o Romulusie, Remusie i kolejnych siedmiu
królach. Niestety, niektóre z nich, zapoznajàc
uczniów z mitami, na tym jedynie poprzesta-
jà

3

. Uczeƒ nadal pozostaje w mitycznym Êwie-

cie fantazji, który z historià nie ma zbyt wiele

1

U podstaw tej wizji tkwià przeznaczone dla szkó∏ opracowania historii rzymskiej b´dàce niczym in-

nym jak tylko zr´cznie po∏àczonymi ekscerptami z pisarzy antycznych, zob.

Historia Italiae ex ipsis veterum

scriptorum graecorum narrationibus contexta, ed. Jo. Godofr. Eichhorn, pars I, Lipsiae 1812, okres królew-
ski, s. 175–302, (egzemplarz z nieistniejàcej ju˝ biblioteki gimnazjum w Beuthen – Bytomiu).

2

M. A. Creighton,

Historya Rzymu, prze∏. J. Stempkowska, Podstawy Wykszta∏cenia Wspó∏czesnego, t.

III. Warszawa 1904, s. 9.

3

Tak np. D. Musia∏, K. Polacka, S. Roszak,

Przez wieki. Podr´cznik do historii dla klasy pierwszej gimna-

zjum, Gdaƒsk 1999, s. 55; zob. wyd. 2 popr., Gdaƒsk 2002, 66-67; K. Starczewska, M. ¸ugowska, E. Kurul-
ska, A. Dzierzgowska, P. Laskowski, B. Nartowska,

Âwiat cz∏owieka – Êwiat staro˝ytny. Podr´cznik do gim-

nazjum kl. 1, j´zyk polski, historia, Warszawa 2003 (Wyd. Szkolne PWN), s. 111 – 112; R. Kulesza,

Histo-

ria. Dzieje najdawniejsze i dawne do schy∏ku XIV wieku. Staro˝ytnoÊç. Podr´cznik dla gimnazjum, wyd. 2,
Warszawa 2002, s. 142-143.

Poczàtki Rzymu
w historiografii
i podr´cznikach szkolnych

■

LES¸AW MORAWIECKI (Rzeszów)

Artyku∏ interesujàco naÊwietla utrzymujàce si´ w nauce niejasnoÊci na temat najstarszej

historii Rzymu. Autor konfrontuje legendy, mity i tradycj´ literackà z obecnym stanem
wiedzy, wspomaganym wykopaliskami archeologicznymi.

196

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

wspólnego. To tak jakby poczàtki Polski wyja-
Êniaç przejmujàc dos∏ownie tradycj´ Mistrza
Wincentego lub autora Kroniki Wielkopol-
skiej.

Na szcz´Êcie, znacznie liczniejsze sà pod-

r´czniki, które przekazujàc treÊç mitów, opa-
trujà jà komentarzem odpowiadajàcym dzi-
siejszemu stanowi wiedzy historycznej

4

. W ten

sposób badacze usi∏ujà znaleêç w rzymskich
êród∏ach literackich echa realnych wydarzeƒ
historycznych i ustaliç stopieƒ poprawnoÊci
rzymskiej chronologii. wypracowanej na pod-
stawie tradycji.

Podobnie sà traktowane poczàtki Rzymu

w pracach popularno naukowych i podr´czni-
kach na poziomie uniwersyteckim. Niektóre,
chocia˝ prowadzà wnikliwà analiz´ êróde∏ li-
terackich, nadal jednak pozostajà w kr´gu
teorii, a zw∏aszcza chronologii E. Gjerstada

5

,

stworzonych na podstawie materia∏u arche-
ologicznego i obalonych ju˝ przez najnowsze
odkrycia

6

. Inne z kolei podejmujà inspirujàcà

dyskusj´, próbujàc rozwinàç w oparciu o nowy
materia∏ archeologiczny alternatywne wizje
poczàtków Rzymu

7

.

Poniewa˝ wyniki badaƒ nad poczàtkami

Rzymu zmieniajà si´ wyjàtkowo szybko, wcze-

Êniejsze rozwa˝ania majà ju˝ raczej charakter
historiograficzny

8

. Najnowsze znalaz∏y wyraz

w literaturze polskiej przede wszystkim
w szczegó∏owych i zawsze oryginalnych pra-
cach A. Zió∏kowskiego

9

.

Fakty i mity

IntensywnoÊç prac wykopaliskowych spo-

wodowa∏a w ostatnich latach powstanie wielu
nowych hipotez, uwzgl´dniajàcych równie˝
niektóre przynajmniej elementy tradycji lite-
rackiej. W ten sposób usi∏uje si´ „udowodniç”
za pomocà êróde∏ archeologicznych „prawdzi-
woÊç” tradycji literackiej

10

. Stwarza to wyraê-

ny problem natury metodologicznej – czy jest
w ogóle mo˝liwe porównywanie zabytków
materialnej kultury z przekazami mitologicz-
nymi, b´dàcymi przecie˝ wytworami intelektu
i fantazji. OsobiÊcie w to wàtpi´. Zbie˝noÊç
danych mo˝e przecie˝ byç wówczas efektem
zwyk∏ego przypadku. Niewykluczone zatem,
˝e wspó∏czeÊni historycy zupe∏nie niechcàcy
tworzà kolejne mity o poczàtkach Rzymu.

Dokonujà tego nie tylko ci, którzy racjo-

nalizujàc mity przyjmujà za∏o˝enie – najcz´-
Êciej zresztà spotykane – ˝e muszà one w ja-

4

Np. E. Wipszycka,

Cywilizacja staro˝ytna. Podr´cznik do szkó∏ Êrednich. Wersja rozszerzona, Warszawa

1998, s. 62–62; A. Zió∏kowski,

Dzieje staro˝ytne. Podr´cznik do kl. 1 szkó∏ Êrednich, Warszawa 1999, s.

215–216; M. Kosznicki, S. Kotarski, J. Pudliszewski,

Historia 1. Podr´cznik dla Liceum Ogólnokszta∏càcego,

profilowanego i technikum – zakres podstawowy i rozszerzony, Wroc∏aw 2002, s. 226-227; A. Krzyszkowska,
A. Wypustek,

Historia – staro˝ytnoÊç. Podr´cznik dla klasy 1 Liceum Ogólnokszta∏càcego, profilowanego

i technikum – zakres podstawowy i rozszerzony, Wroc∏aw 2002, s. 136–137.

5

E. Gjerstad,

Early Rome, t. 1-6, Lund 1953-1973.

6

Zob. K. M. Cia∏owicz, A. Krawczuk, J. A. Ostrowski, J. Âliwa,

Encyklopedia historyczna Êwiata, t. II.

Staro˝ytnoÊç, cz. 1, Kraków 2000, s. 175–176.

7

Zob. wnikliwa prac´ L. Mrozewicza,

Staro˝ytnoÊç, w serii, Zrozumieç Dzieje. Historia powszechna, Po-

znaƒ 1999, s. 180 nn.; oraz zwi´z∏e podsumowanie najwa˝niejszych odkryç M. Jaczynowskiej w podr´czni-
ku M. Jaczynowska, D. Musia∏, M. St´pieƒ,

Historia staro˝ytna, Warszawa 1999, s. 418 nn.

8

W j´zyku polskim do takich uj´ç nale˝y artyku∏ A. Sadurskiej,

Najnowsze badania archeologiczne nad

poczàtkami Rzymu, Meander, rok XXXI, nr 9-10, 1976, s. 404–424.

9

A. Zió∏kowski, Primordia urbis, (w:)

Staro˝ytny Rzym we wspó∏czesnych badaniach, Kraków 1994, s.

11– 48, a zw∏aszcza idem, Rzym ostatnich królów,

Xenia Posnaniensia, seria altera 8, opr. L. Mrozewicza,

Poznaƒ 1999. Wnikliwa krytyka tradycji literackiej w idem,

Siedem wzgórz Rzymu, „Meander” 1-2/93, s.

49–68.

10

Ten sposób rozumowania i zwiàzany z nim element sensacyjnoÊci przewija si´ cz´sto przez prace po-

pularno – naukowe, zob.

Cuda archeologii. Etruskowie i Rzymianie. Zwiedzasz – Odkrywasz – Poznajesz,

Warszawa 2001, s. 65.

197

kieÊ mierze opieraç si´ na faktach

11

. Wydaje

si´ bowiem, ˝e b∏àdzà równie˝ i zwolennicy
„supekrytycyzmu”, odrzucajàcy z za∏o˝enia
ca∏à tradycj´ literackà, i usi∏ujàcy odtworzyç
przesz∏oÊç Rzymu w oparciu o materia∏ arche-
ologiczny i j´zykowy. Jego s∏aboÊci uzupe∏nia-
jà jednak w∏asnymi przekonaniami, niewiele
ró˝niàcymi si´ w efekcie od antycznych mitów

12

. Znacznie bardziej rozsàdne wydaje si´ in-

terpretowanie materia∏u archeologicznego
przez pos∏u˝enie si´ tradycjà antycznà, majàc
ca∏y czas w pami´ci, ˝e êróde∏ archeologicz-
nych nie powinno si´ u˝ywaç do potwierdze-
nia przekazów literackich

13

.

Wydaje si´, ˝e rzymskie legendy o za∏o˝e-

niu Rzymu przede wszystkim informujà
wspó∏czesnych czytelników, nie o tym, jak
Rzym napraw´ zak∏adano, lecz jak Rzymia-
nie ˝yjàcy w póêniejszych czasach chcieli ten
akt za∏o˝ycielski widzieç. Nie mniej wa˝ne
wydaje si´ równie˝ pragnienie Rzymian, aby
poprzez kreacj´ mitologicznego przekazu
stworzyç na zewnàtrz swój w∏asny obraz
w oczach innych. Âwiadczy o tym sposób,
w jaki Rzymianie identyfikowali si´ jako spo-
∏eczeƒstwo mieszane, powsta∏e z ró˝nych
grup etnicznych.

Analogicznie zosta∏a potraktowana kultu-

ra rzymska, którà uznano za wytwór ró˝nych
obcych wp∏ywów. Jest to zjawisko typowe dla
wszystkich spo∏eczeƒstw budujàcych swojà
pot´g´ poprzez nadawanie swego obywatel-
stwa i rozszerzanie go poprzez akceptacj´ no-
wych elementów

14

.

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

Legendy wczesnorzymskie umieszczone

w epoce przedkrólewskiej mo˝na zatem trak-
towaç wy∏àcznie jako szerokà i powszechnà
mieszank´ popularnych legend, ludowych
opowieÊci i pseudonaukowych dyskursów,
które wa˝ne sà przede wszystkim dla poznania
rzymskiej historiografii i rozwoju rzymskiej sa-
moÊwiadomoÊci. Próby nadania im wymiaru
czysto historycznego poprzez odniesienie do
tradycji indoeuropejskiej

15

sà niemetodyczne,

a nieliczne, pozorne zbie˝noÊci bardziej wyni-
kajà z pragnieƒ wspó∏czesnych badaczy, ni˝
naukowej argumentacji. To samo dotyczy
pseudo korelacji z materia∏em archeologicz-
nym. Roku 754 p. n. e. – tradycyjnej daty za∏o-
˝enia Rzymu, „nie nale˝y – jak pisze J. T. Cor-
nell – traktowaç powa˝nie”

16

. Miasto by∏o bo-

wiem stale zamieszkiwane przynajmniej ju˝
dwa wieki wczeÊniej, a z kolei urbanistyczny
rozwój wskazujàcy na realne funkcjonowanie
ukszta∏towanego organizmu miejskiego jest
o wiek póêniejszy (po∏. VII w. p. n. e.).

Boskie poczàtki Rzymu

Takie podejÊcie do mitologicznych poczàt-

ków Rzymu pozwala zrozumieç istnienie
u Rzymian

17

g∏´bokiego przekonania, ˝e

Rzym zamieszkiwa∏ pierwotnie – jak to wy-
znaje Liwiusz – „lud jeszcze dziki”

18

, w znacz-

nej mierze z∏o˝ony z rabusiów i przest´pców
szukajàcych azylu i schronienia.

JednoczeÊnie trudno by∏o Rzymianom za-

akceptowaç tak nikczemne poczàtki. Nic wi´c

11

Jest to za∏o˝enie, jak s∏usznie twierdzi Cornell,

The beginnings….., s. 70, naiwne (naïve assuption)

i kiepskie pod wzgl´dem metodycznym (

poor historical method).

12

W ten sposób A. Alföldi

, Early Rome and the Latins, Ann Arbor 1965 odrzucajàc ca∏à tradycj´ lite-

rackà stworzy∏ nie mniej barwnà swojà w∏asnà teori´ kondotierów.

13

Zob. Cornell,

The beginnings..., s. 71.

14

Zob. Cornell,

The beginnings..., s. 60.

15

Trójcz∏onowe funkcje spo∏eczeƒstwa indoeuropejskiego sà u Rzymian wyraênie widocznie jedynie

w sferze religii (Jupiter, Mars i Kwirinus oddajà aspekty w∏adzy, wojska i produkcji); doszukiwanie si´ ich
w innych instytucjach rzymskich oraz legendach budzi silny sprzeciw; zob. J. Heurgon,

Rzym i Êwiat Êród-

ziemnomorski do wojen punickich, Warszawa 1973, s. 139 nn.; oraz Cornell, The beginnings..., s. 77–79.

16

Cornell,

The beginnings..., s. 80.

17

Oprócz rzymskich liczne by∏y te˝ êród∏a greckie i etruskie. Najpe∏niejsze ich omówienie w j´zyku pol-

skim, zob. M. Grant,

Mity rzymskie, Warszawa 1978 s. 35–63.

18

Liv. I 8,1.

198

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

dziwnego, ˝e ju˝ pierwsze Êwiadectwa literac-
kie Rzymu rozwin´∏y motyw cudownych na-
rodzin miasta. Jego boskie poczàtki znalaz∏y
wyraz w bardzo konsekwentnie i harmonijnie
rozwijanym micie o Eneaszu po∏àczonym
z mitem o Romulusie. Z woli bogów lud Laty-
nów pojawi∏ si´ w Italii przywiedziony przez
trojaƒskiego herosa Eneasza, którego poto-
mek, ubóstwiony po Êmierci Romulus, za∏o˝y∏
Wieczne Miasto

19

. W ten sposób Rzymianie

spletli losy Rzymu z wielkimi wydarzeniami
epoki heroicznej i z powszechnà historià Êwia-
ta. JednoczeÊnie historycy Fabiusz Pictor,
Marek Porcjusz Katon i ich nast´pcy, widzàc
luk´ chronologicznà pomi´dzy datà upadku
Troi (1184 r. p. n. e. wg Eratostenesa), a za∏o-
˝enia Rzymu (754/3 r. p. n. e. wg Warrona)

20

,

wprowadzili do mitu panowanie jedenastu
pokoleƒ królów albaƒskich.

Eneasz by∏ synem królewicza trojaƒskiego

Anchizesa i bogini Afrodyty. Wyst´pujàc w stro-
fach Homera (Ill. 20, 200–258) i Hezjoda
(Theog. 1008–1010), na Zachodzie pojawi∏ si´
po raz pierwszy w dziele sycylijskiego pisarza
Stezychorosa w VII/VI w. p. n. e., a nast´pnie
Hellanikosa (V w. p. n. e.) oraz Timajosa (III w.
p. n. e.). Wtedy te˝, z czysto politycznych po-
wodów, powsta∏a ostatecznie wersja o trojaƒ-
skich poczàtkach Rzymu. W Etrurii malowid∏a
na ceramice importowanej z Grecji jak i wyro-
by rodzime ukazujàce Eneasza niosàcego ojca
na swych barkach dowodzà, ˝e postaç Eneasza
by∏a tam znana przynajmniej ju˝ od VI w. Mo˝-
liwe wi´c, ˝e do Lacjum i Rzymu mit o Eneaszu
przyw´drowa∏ wraz z etruskimi wp∏ywami. Nie
mo˝na jednak wykluczyç, ˝e zosta∏ on przynie-
siony do Rzymu bezpoÊrednio przez Greków,
byç mo˝e w koƒcu VI w. p. n. e. W ka˝dym
bàdê razie mo˝na przyjàç istnienie w Lanuvium
kultu Eneasza w IV w. p. n. e. Niewykluczone
te˝, ˝e odkryty tam tumulus mo˝e byç inter-
pretowany jako Heroon Eneasza czczonego ja-

ko Pater Indiges. Bardziej dyskusyjne jest nato-
miast odczytanie inskrypcji na cippus z Tor Ti-
gnosa, jako poÊwieconemu Larowi Eneasza
(Lare Aineia; ILLRP 1271)21

Romulus i jego brat bliêniak Remus, syno-

wie boga Marsa i Sylwi Rei kap∏anki bogini
Westy, mieli dzieciƒstwo i drog´ do w∏adzy
równie niezwyk∏e jak Sargon Wielki czy Moj-
˝esz. Skazani jeszcze jako niemowl´ta na
Êmierç przez rzàdnego w∏adzy królewskiej
w Lanuwium Amuliusza, zostali wrzuceni do
Tybru w niewielkim koszyku. Wyrzuceni przez
wod´ ko∏o Ficus Ruminalis, u samych stóp
Palatynu, zostali nakarmieni przez wilczyc´,
a nast´pnie wychowywani w ubogiej chatce
przez pasterza Faustulusa i jego ˝on´ Akk´
Laurenti´. Gdy doroÊli pokonali Amuliusza
i przekazali jego królestwo w r´ce dobrego
stryja Numitora, sami zaÊ postanowili wznieÊç
dla siebie nowà siedzib´. Sta∏ si´ nià Rzym,
za∏o˝ony przez Romulusa, który zabi∏ swego
brata ku przestrodze dla naruszajàcych Êwi´tà
granic´ miasta – pomerium.

Romulus i Remus zostali uwiecznieni w ar-

chaicznym micie, który ma liczne warianty.
Ró˝nie jest te˝ interpretowany. JeÊli bowiem
wszyscy podkreÊlajà zgodnie zwiàzek mitu
z utworzeniem rzymskich instytucji i miasta, to
ró˝nià si´ wydobywajàc na plan pierwszy albo
ogólne schematy kulturowe, albo indoeuropej-
skie odniesienia do braci–bliêniaków, albo te˝
polityczne realia okresu republiki. Samo imi´
Romulus oznacza po prostu Rzymianina, imi´
Remusa zaÊ, jeÊli nie ma charakteru wtórnego,
to zosta∏o stworzone przez fa∏szywà analogi´
do Roma (krótkie „o” wymieniono na „e”). Sam
Romulus nie posiada∏ oddzielnego kultu, nato-
miast zosta∏ po∏àczony z bogiem Kwirynusem,
co nastàpi∏o prawdopodobnie ju˝ w III w. p. n.
e. Z tego czasu wywodzi si´ te˝ mit o jego po-
Êmiertnej apoteozie22. Mitu o Romulusie nie

19

Naevius, Ennius; zob. J. Poucet,

La diffusion de la légende d`Énée en Italie centrale et ses rapports avec

celle de Romulus, Ét. Cl. 57, 1989, s. 227–254.

20

Istnia∏y te˝, choç nie tak popularne, systemy datujàce za∏o˝enie Rzymu na rok 748/7 (Fabius Pictor),

728/7 (Cincius Alimentus), 751/50 (M. Porcius Cato; Polibius).

21

G. K. Galinsky,

Aineias in Latium: Archäologie, Mythos und Geschichte, (w:) 2000 Jahre Vergil. Hrsg.

V. Pöschl

199

-wschodnich przedmieÊciach, np. stanowisko
Casale del pescatore (przy via Prenestina),
Tor Vergata (mi´dzy Casilina i Tuscolana),
czy Cecchignola (przy Laurentina). ObecnoÊç
cz∏owieka jest tu wyraêna i sta∏a, a˝ do poczàt-
ków epoki bràzu.

Z okresu neolitu (3500-3000 lat p. n. e.)

pochodzà najstarsze Êwiadectwa obecnoÊci
cz∏owieka na pó∏nocnych stokach Palatynu,
gdzie znaleziono nieliczne fragmenty cera-
miki. Nieco póêniejsze, z okresu wczesnego
bràzu, pochodzà natomiast dwie siekiery od-
kryte na Eskwilinie. Jak sàdzà archeologo-
wie pomi´dzy 2 po∏. 3 tysiàclecia a 1 po∏. 2 ty-
siàclecia osadnictwo cz∏owieka koncentro-
wa∏o si´ g∏ównie na lewym brzegu Tybru,
zw∏aszcza w po∏udniowo-zachodniej jego
cz´Êci, w dolinie Aniene. Jednak˝e by∏o ono
nadal zupe∏nie rozproszone, ograniczajàc si´
tylko do sporadycznych stanowisk, nielicznie
zamieszka∏ych i majàcych bardziej charakter
nomadyczny ni˝ sta∏y. Jak si´ powszechnie
uwa˝a ta obecnoÊç cz∏owieka nie mo˝e byç
uwa˝ana „za historycznà zapowiedê tworze-
nia si´ miasta”.

Epoka Êredniego bràzu (1600–1300) jest

w Italii okresem pe∏nego rozwoju kultury ape-
niƒskiej, której ludnoÊç, prowadzàc nadal no-
madyczny tryb ˝ycia, powoli stawa∏a si´, przy-
najmniej w cz´Êci, spo∏ecznoÊcià osiad∏à, zaj-
mujàcà si´ rolnictwem oraz wyrobami rze-
mios∏a, zw∏aszcza ceramiki. W∏aÊnie fragmen-
ty takiej ceramiki apeniƒskiej zosta∏y znale-
zione w Rzymie, na terenie Forum Boarium,
ko∏o koÊcio∏a S. Omobono. Dowodzi to, ˝e
ludnoÊç osiedla∏a si´ ju˝ na sta∏e w jednym
miejscu, nabierajàc powoli cech spo∏ecznoÊci
zorganizowanej. Taki charakter mia∏y praw-
dopodobnie w∏aÊnie spo∏ecznoÊç lokalizowa-
ne na wzniesieniu ko∏o asylum, i nieco poni-
˝ej, na po∏udniowych stokach, ko∏o koÊcio∏a
S. Omobono. W odleg∏oÊci ok. 10–20 km
znajdowa∏o si´ 10 innych oÊrodków, których
terytorium oblicza si´ na ok. 310 km. Istniejà
nawet sugestie, aby za pó∏nocnà granic´ tego
terytorium uznaç b∏ota Campo Marzo oraz
nizin´ Trastevere, poniewa˝ Tybr nie by∏ wów-

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

powinno traktowaç si´ jako elementu charakte-
rystycznego wy∏àcznie dla ludów indoeuropej-
skich. Ma on niewàtpliwie charakter uniwersal-
ny, wyra˝ajàc, niezale˝nie od miejsca i czasu,
wszelkiego rodzaju ludzkie pragnienia. Nie ma
zatem powodu, aby nie traktowaç go jako bar-
dzo starego, lokalnego mitu, byç mo˝e z VI w.
p. n. e., chocia˝ – jak podkreÊla wielu – jest on
wyraênie uchwytny dopiero w wieku IV p. n. e.

Legendy o Eneaszu i Romulusie zosta∏y

ze sobà misternie splecione, prawdopodobnie
przed 300 rokiem. Obie te˝ opiewajà wyda-
rzenia nierzeczywiste, podobnie jak niehisto-
ryczne sà osoby Eneasza i Romulusa. Jest wy-
soce wàtpliwe, aby palatyƒski epizod legendy
mo˝na by∏o uznaç za potwierdzenie Êwiadec-
twa o istnieniu w tym miejscu najstarszego
osadnictwa. Materia∏ archeologiczny, chocia˝
rzeczywiÊcie sugeruje istnienie na Palatynie
jednej z najstarszych osad, nie jest jednak
w swojej wymowie tak jednoznaczny. Obec-
noÊç cz∏owieka na terenie Rzymu by∏a znacz-
nie wczeÊniejsza i nie ogranicza∏a si´ wy∏àcz-
nie do Palatynu.

Prehistoria

Najstarsze Êlady obecnoÊci cz∏owieka (ho-

mo erectus) w okolicy Rzymu sà datowane na
paleolit górny (ok. 700.000–200.000 lat p. n.
e.). Z tego okresu pochodzi ok. 10 stanowisk
le˝àcych wzd∏u˝ Via Aurelia, na Monte Ma-
rio, obok mostu Milvio i w dolinie Aniene.
W paleolicie Êrodkowym (200.000-40.000)
stanowiska neandertalczyków koncentrujà si´
wy∏àcznie w dolinie Aniene. Natomiast w pa-
leolicie dolnym (40.000–10.000 lat p. n. e.)
obecnoÊç ludzi (homo sapiens sapiens) jest
ponownie potwierdzona w ró˝nych miejscach
na terenie dzisiejszego Rzymu; np. w grocie
Monte delle Gioie oraz na równinie Tor Ver-
gata. W mezolicie (10.000–6.000 lat p. n. e.)
i neolicie (6.000–3.000 lat p. n. e.) stanowiska
stajà si´ liczniejsze, zw∏aszcza na terenach
Rzymu dotàd niedotknietych stopà cz∏owie-
ka, szczególnie zaÊ na jego po∏udniowo-

22

J von Ungern-Sternberg, (w:)

Mythos in mythenloser Gesellschaft, Hrsg. F. Graf, 1993, s. 88–108.

200

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

czas ani granicà etnicznà ani tym bardziej po-
litycznà.

W okresie póênego bràzu (1300–1150)

osadnictwo rozszerzy∏o si´ i, jak stwier-
dzono na podstawie materia∏u ceramicz-
nego, wystàpi∏o w dolinie Forum i na Pa-
latynie. W nast´pnym okresie bràzu koƒ-
cowego, który podzielony zosta∏ na trzy
fazy, osadnictwo nadal si´ rozwija∏o, choç
z przerwami. Dowodzàcy tego materia∏ ar-
cheologiczny wyst´puje w Rzymie tylko w fa-
zie pierwszej (1150–1100 r. p. n. e.) oraz trze-
ciej (1000–900 r. p. n. e., tzw. faza Lazio I).
Z pierwszej pochodzà dwa wa˝ne groby z bo-
gatym wyposa˝eniem odkryte w okolicy ¸uku
Augusta. Sà te˝, choç nie tak cz´ste jak po-
przednio, znaleziska ko∏o comitium.

W fazie trzeciej liczba ludnoÊci zdecydo-

wanie si´ powi´kszy∏a; prawdopodobnie liczy-
∏a ju˝ tysiàce mieszkaƒców, podczas, gdy do
tej pory mo˝na by∏o mówiç tylko o ich set-
kach

23

. Nie mo˝na wykluczyç, ˝e towarzyszy

temu ostateczne formowanie si´ nowego sub-
stratu etnicznego Italii tj. ludnoÊci indoeuro-
pejskiej.

Zauwa˝alna jest te˝ zmiana kulturowa,

pojawi∏ si´ nowy obrzàdek grzebalny w posta-
ci kremacji. Na obszarze Lacjum z typowych
elementów kultury apeniƒskiej wyrasta∏a
z wolna kultura okreÊlana jako protovillano-
va. Ta zmiana kulturowa by∏a jednym z ele-
mentów ogólnego procesu, który ok. 900 r. p.
n. e. dotknà∏ ca∏à Itali´. Nastàpi∏o wówczas
coraz silniej zaznaczane zró˝nicowanie kultu-
rowe pomi´dzy rozmaitymi regionami Italii.
Jak twierdzi T. J. Cornell „dopiero w tym mo-
mencie mo˝na powiedzieç, ˝e zaczyna si´ hi-
storia ludów italskich”

24

.

Chronologia i archeologia

Badania archeologiczne pozwoli∏y na

stworzenie nowego systemu chronologii po-
czàtków Rzymu i to nie tylko wzgl´dnej, ze-
stawianej przy tym z materia∏em z Êrodko-
wo–po∏udniowej Italii oraz Wejów, ale i bez-
wzgl´dnej. Stosunkowo zgodne sà oceny ba-
daczy co do epoki bràzu, a zw∏aszcza jego
okresu Êredniego (1600–1300 p. n. e), póêne-
go (1300–1150 p. n. e.) oraz koƒcowego
(1150–900 p. n. e.). Daty tych okresów sà tra-
dycyjnie akceptowane, a nowe propozycje dla
dwóch pierwszych okresów bràzu sà tylko nie-
wiele podniesione (1700 –1200 p. n. e.). Roz-
bie˝noÊci narastajà dopiero w okresie bràzu
koƒcowego, gdy˝ obok propozycji 1200–1020
p. n. e. pojawi∏a si´ te˝ nowa (1200—960 p. n.
e.). Bez wzgl´du jednak na wybór systemu na-
le˝y zdecydowanie odrzuciç chronologi´ E.
Gjerstada, jako zbyt zani˝onà. Datowa∏ on
bowiem koniec bràzu i poczàtek epoki ˝elaza
w Rzymie na ok. 800 r. p. n. e.

25

.

Jest dziÊ dowiedzione, ˝e epoka ˝elaza roz-

pocz´∏a si´ w Rzymie w X w., chocia˝ ró˝nice
chronologiczne poszczególnych faz tej epoki
sà w ocenie rozmaitych badaczy niekiedy doÊç
znaczne. Powszechnie przyjmuje si´, wycho-
dzàc generalnie z systemu H. Müller–Karpe

26

,

˝e tradycyjnà datà poczàtków okresu ˝elaza
(Fe I A – I B1), odpowiadajàcà kulturze Lazio
II A sà lata 900—830 p. n. e. Okresowi Lazio
II B odpowiadajà lata 830–770 p. n. e. a Lazio
III odpowiednio 770–730/720 r. p. n. e.

27

.

W du˝ej zbie˝noÊci z tym systemem jest pro-
pozycja M. Pacciarelli opowiadajàcego si´ za
datacjà: 900–850 p. n. e.; 850–800 p. n. e.;
800–725 r. p. n. e.

28

. Zupe∏nie nowà prób´

23

T´ opini´ R. Peroniego przejà∏ Cornell,

The beginnings...., s. 32.

24

Cornell,

The beginnings...., s. 33.

25

Teori´ i chronologi´ E. Gjerstada przedstawi∏a M. Jaczynowska,

Historia staro˝ytnego Rzymu, War-

szawa 1974, s. 30 nn.

26

H. Müller–Karpe,

Vom Anfangs Roms. Studien zu den prähistorischen Forums und Palatingräbern,

MDAI (R), Erg. H. 8, Heidelberg 1962.

27

Zob.

La formazione della città nel Lazio, Roma 1980; tak te˝ datuje A. Momigliano, The origins of Ro-

me, (w:) Cambridge Ancient History, vol. VII, part 2, ed. 2, Cambridge 1989, s. 64; oraz T. J. Cornell, The
beginnings of Rome, London – New York 1995,. s 50 a tak˝e z modyfikacjami A. Zió∏kowski, Primordia...,
s. 25 (za G. Colonna).

201

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

oraz Kwirina∏u odkryto dwa oddzielne cmen-
tarzyska. Wydaje si´, ˝e chowano na nich w∏a-
Ênie mieszkaƒców osad na Palatynie i Kapito-
lu. Dla badaczy jest to wyraêny dowód na ist-
nienie na terenie Rzymu dwóch ró˝nych
osad, tworzàcych na Kapitolu i Palatynie od-
r´bne organizmy protopaƒstwowe. Wskazuje
na to równie˝, w póêniejszym okresie, topo-
grafia sakralna Rzymu – jak mówi A. Zió∏-
kowski – oraz tradycja septimontium, uroczy-
stoÊci religijnych obchodzonych na montes
i colles.

Wydaje si´, ˝e w sk∏ad tych dwóch du˝ych

osad mog∏o prawdopodobnie wchodziç nawet
kilka wiosek

34

. By∏y one zasiedlone przez

montani – mieszkaƒców gór (montes Palatyn
i Velia) i przez collini – mieszkaƒców wzgórz
(colles Kapitol i Kwiryna∏). Osady te nie two-
rzy∏y jeszcze wspólnej organizacji a tym bar-
dziej paƒstwa z centralnie prowadzonà polity-
kà. Jak si´ przypuszcza by∏ to raczej poczàtek
czegoÊ w rodzaju bardzo luênej federacji
dwóch spo∏eczeƒstw, prowadzàcych niezale˝-
nà, chocia˝ zbie˝nà dzia∏alnoÊç politycznà
i religijnà.

Obie spo∏ecznoÊci prawdopodobnie nie

ró˝ni∏y si´ mi´dzy sobà ani etnicznie ani kul-
turowo. Materia∏ archeologiczny z montes
i colles jest identyczny, tym bardziej wi´c nie
ma powodu, aby w ich mieszkaƒcach dopatry-
waç si´ elementów rzymskich i sabiƒskich

35

.

Istnieniu na terenie Rzymu dualizmu

osad i spo∏ecznoÊci sprzyja∏o niewàtpliwie

ustalenia chronologii tego okresu podj´to
przy pomocy metod dendrochronologicznych
datujàc okres Lazio II A – IIB na lata
1020–880 p. n. e., a okres Lazio III A –B na
880–740 r. p. n. e.

29

. Wykorzystujà t´ chrono-

logi´ zw∏aszcza M. Battelli

30

oraz R. Peroni

31

,

wspierajàc si´ dodatkowo innym materia∏em
dowodowym. Widaç wyraênie, ˝e koniec epo-
ki przedmiejskiej Rzymu jest doÊç zgodnie,
choç na podstawie ró˝norodnego materia∏u,
datowany z dok∏adnoÊcià do çwierçwiecza: al-
bo na ok. 730\720–725 r. p. n. e., co jest raczej
powszechnie akceptowane, albo na ok.
750/740 r. p. n. e. Od tego momentu rozpo-
czyna si´ w Rzymie tzw. wczesny i Êrodkowy
okres orientalizujàcy (Lazio IVA 730/630)
oraz póêny okres orientalizujàcy (Lazio IVB
630/580) zwany te˝ okresem miejskim lub ar-
chaicznym

32

.

Okres przedmiejski Rzymu – model
dualizmu spo∏ecznoÊci

Rzym oraz inne, sàsiednie oÊrodki obj´∏a

wspólna dla wszystkich tzw. kultura Lacjum
(Laziale)

33

. Sta∏o si´ to pod koniec fazy trze-

ciej koƒcowej epoki bràzu (1000–900 tzw. La-
ziale I). Istotne zmiany jakie wówczas nastà-
pi∏y spowodowa∏y, ˝e w okresie nast´pnym,
na poczàtku epoki ˝elaza (900–865 r. p. n. e.,
tzw. faza Laziale II A) Rzym wkroczy∏
w okres przedmiejski. Z terenu Palatynu zni-
k∏y pochówki, natomiast na terenie Eskwilinu

28

M. Pacciarelli,

Nota sulla cronologia assoluta della primea età del Ferro in Italia, (w:) Ocnus.

29

L. Sperber,

Untersuchungen zur Chronologie der Urnenfeldderkultur in nördlichen Alpenvorland von der

Schweiz bis Oberösterreich, Bonn 1987.

30

M. Battelli,

La cronologia della prima eta∂ del ferro laziale attraverso i dati delle sepolture, PBSR LXII,

1994, s. 1 nn.

31

R. Peroni,

Introduzione alla protostoria italiana, Roma-Bari 1994.

32

Omówienia i zestawienia mo˝liwoÊci datowania zob. A. Carandini,

La nascita di Roma. Dei, Lari, eroi

e uomini all`alba di una civilta, Torino 1997, s. 595–598.

33

Podobny materia∏ pochodzàcy z Ardea, Ficana, Satricum, Castiglione, a przede wszystkim z Lanu-

wium (dziÊ Pratica di Mare) dowodzi, ˝e zbli˝one procesy cywilizacyjne dotkn´∏y ca∏e Lacjum wraz z Rzy-
mem mniej wi´cej w tym samym czasie. OpowieÊç o w´drówce Eneasza i jego pierwotnej stolicy Lanuwium
starszej od Rzymu o prawie 400 lat, jest w tym kontekÊcie nie do utrzymania. Byç mo˝e uformowane przez
tradycj´ starszeƒstwo i znaczenie Lanuwium i Alba Longa wyros∏o dzi´ki przeniesieniu religijnego znacze-
nia tych oÊrodków na historyczne. Zob. Cornell,

The beginnings…, s. 71.

34

Na Palatynie istnia∏y, jak si´ wydaje, przynajmniej dwie oddzielne wioski na Cermalus i Palatium.

a

b

202

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

ukszta∏towanie terenu. Pomi´dzy osadami na
Kapitolu i na Palatynie rozciàga∏a si´ bowiem
dolina Forum, która by∏a wówczas bagnista
i raz po raz znajdowa∏a si´ pod wodà

36

. A˝ do

po∏owy VII w. by∏a to naturalna i trudna do
przekroczenia granica. Dlatego osada na Pa-
latynie rozwija∏a si´ w kierunku pó∏nocno-
-wschodnim (przy∏àczajàc do siebie obszar
Velia i Oppius), podczas gdy osada kapitoliƒ-
ska rozszerza∏a si´ na si´ na tereny Kwirina∏u.

W okresie Lazio I i II, obie spo∏ecznoÊci

zamieszkiwa∏y niewielkie, doÊç prymitywne
chaty, nie b´dàc prawdopodobnie wyraênie
zró˝nicowane ekonomicznie. Podstaw´ stano-
wi∏o s∏abo rozwini´te rolnictwo. Na podstawie
znalezionych resztek i koÊci wydaje si´, ˝e naj-
wa˝niejszymi uprawami by∏y wówczas dwa ga-
tunki pszenicy (68 %) oraz j´czmieƒ, a z wa-
rzyw groch i bób. Ze zwierzàt hodowano
g∏ównie Êwinie, kozy i owce. Ceramik´ i tkani-
ny wyrabiano r´cznie (impasto) w domach.
„Istniejàce pozosta∏oÊci nie wskazujà na wy-
raêne zró˝nicowanie statusu spo∏ecznoÊci
i zamo˝noÊci”

37

.

Ró˝nice wewn´trzne opiera∏y si´ prawdo-

podobnie na naturalnych wyró˝nikach takich
jak p∏eç, wiek, rola wewnàtrz rodziny. Opiera-
jàc si´ na materiale z grobów odkrytych
w Rzymie i w Osteria dell`Osa mo˝na sàdziç,
˝e ró˝nice w wyst´pujàcym prawie równocze-
Ênie ceremoniale pogrzebowym (kremacyj-
nym i inhumacyjnym), oddajà pozycj´ spo-
∏ecznà zmar∏ego. Kremacji poddawano tylko
m´˝czyzn, byç mo˝e g∏owy rodzin, jak mo˝na
wnioskowaç z umieszczania ich popio∏ów
w urnach o kszta∏cie domów wyposa˝onych
w zminiaturyzowane sprz´ty. Natomiast inhu-
macji poddawano ca∏à reszt´ spo∏eczeƒstwa
obojga p∏ci

38

.

Dopiero w okresie Lazio III (770–730/20)

nastàpi∏ wyraêny rozwój rolnictwa, gdy˝ z tego
czasu pochodzà pierwsze Êlady uprawy oliwek
i winnej latoroÊli. Ceramika by∏a wytwarzana
ju˝ profesjonalnie za pomocà ko∏a garncar-
skiego. Wzrost zamo˝noÊci by∏o te˝ widaç
w bogatym i znacznie obfitszym wyposa˝eniu
grobowym, w którym pojawi∏y si´ przedmioty
ze z∏ota – fibule, srebrne pó∏miski etc. Zró˝ni-
cowanie spo∏eczne, a byç mo˝e powstanie na-
wet pewnej elity wydaje si´ wówczas wysoce
prawdopodobne.

Nastàpi∏ te˝ terytorialny rozwój poszcze-

gólnych osad, chocia˝ fazy i rozmiar tego pro-
cesu nadal budzà wàtpliwoÊci

39

. W ka˝dym

bàdê razie odkrycie na pó∏nocnym Palatynie
Êladów muru obronnego, datowanego na lata
730–720 i zwanego dziÊ powszechnie „murem
Romulusa”, jest na pewno dowodem na ist-
nienia silnej organizacji paƒstwowej na Pala-
tynie. Czy jest to zarazem pierwsze wyraêne
Êwiadectwo rodzenia si´ miasta Rzymu (dru-
gie septimontium) – tu ju˝ mogà rodziç si´
pewne wàtpliwoÊci.

Mity przedmiejskie

Najstarsza topografia Rzymu pozwala

przynajmniej niektórym badaczom odnieÊç
zwiàzane z nià mity do okresu przedmiejskie-
go. To w∏aÊnie na Palatynie mieli zamieszkaç
Aborygeni, podczas gdy ich sprzymierzeƒcy
Pelazgowie opanowali Kapitol, gdzie ustano-
wili kulty Saturna i Dis pater. Pierwszy kró-
lem Aborygenów mia∏ byç Picus, który jednak
rezydowa∏ w Laurentum. Za jego nast´pcy
Faunusa przyj´to w Rzymie Arkadyjczyka
Ewandra, pozwalajàc mu na osiedlenie si´ na
Palatynie (Pallanteum). Takiej zgody udzielo-

35

Krytyk´ uto˝samiania montani i collini z Rzymianami i Sabinami przeprowadzi∏ M. Pallotino,

Origi-

ni e storia primitiva di Roma. Un`analisi del processo formativo dell`organismo urbano, Milano 1993, s. 155
nn.

36

Zob. A. J. Ammermen,

On the origins of the Forum Romanum, AJA XCIV, 1990, s. 627–645.

37

Zob. Popularnà, osiàgalnà w Polsce, a przy tym oddajàcà Êwietnie obecny stan badaƒ prac´ napisa-

nà przez uznanych specjalistów T. Cornell, J. Matthews,

Wielkie kultury Êwiata. Rzym, Warszawa 1995, s. 19;

por. Cornell,

The beginnings.... s. 53-54.

38

Cornell,

The beginnings..., s. 51.

203

no te˝ ludnoÊci z Peloponezu, przyprowadzo-
nej przez Herkulesa, który za∏o˝y∏ nowà sie-
dzib´ na Monte Saturnio. Wtedy w∏aÊnie zabi∏
on rezydujàcego u stóp Awentynu (na Ger-
malus) lub na Forum Boarium zbrodniczego
Kakusa. Herkules mia∏ te˝ ustanowiç kult
Iuppiter Inventor, u podnó˝a Awentynu,
w miejscu, które b´dzie w przysz∏oÊci zaj´te
przez Porta Trigemina. W tym czasie Ewan-
der wprowadzil kult Herkulesa przy Ara Ma-
xima i kult Pana w grocie Lupercal, lokalizo-
wanej u stóp Palatynu, pomi´dzy Velabrum
i Valle Murcia. Na tym koƒczà si´ wydarze-
nia opisane w literackiej tradycji mitologicz-
nej, a umieszczane w okresie przedmiejskim
Rzymu

40

.

Nie wiadomo kto, kiedy i dlaczego je

stworzy∏. Mo˝na tylko sàdziç, ˝e nale˝à one
do stosunkowo starej (IV w. p. n. e.) warstwy
mitów rzymskich. Badacze religii (J. Bayet)
usi∏ujà niekiedy poprzez podobieƒstwo
rzymskiego obrzàdku Luperkaliów z arka-
dyjskim kultem Zeusa Lykaiosa oraz identy-
fikacj´ Faunusa z bogiem Panem, udowod-
niç, ˝e mit o Ewandrze i Herkulesie zosta∏
przyniesiony, a mo˝e i stworzony, przez grec-
kich kupców. Ich obecnoÊç w Rzymie po-
Êwiadcza poniekàd znalezisko ceramiki
z VIII w. p. n. e. (eubejskiej, korynckiej z Pi-
thekusaj) z Forum Boarium (ko∏o koÊcio∏a
Sant`Omobono). Ale nie mo˝na te˝ wyklu-
czyç, ˝e mit o Herkulesie, majàcy odbicie
w kulcie Melquarta, ma proweniencj´ punic-
kà. Mitologiczne wydarzenia Rzymu przed-
miejskiego nadal pozostajà niezrozumia∏e
w kategoriach historycznych.

Miasto królów. Tradycja literacka

Zgodnie z tradycjà literackà w Rzymie pa-

nowa∏o siedmiu królów. Zaraz po Romulusie
tron objà∏ Numa Pompilius (715–673 p. n. e),
w∏adca rzekomo sabiƒskiego pochodzenia.
Przypisuje mu si´ stworzenie kolegiów ka-
p∏aƒskich, kultów i obrz´dów, przez co nada∏
oficjalny kszta∏t rzymskiej religii paƒstwowej.
Jego religijne prawa, wspomniane jeszcze
przez Cicerona, by∏y w rzeczywistoÊci jakimiÊ
starannie przechowywanymi bardzo starymi
rozporzàdzeniami. Natomiast zupe∏nà fikcjà
by∏y próby Enniusza (ok. 180 p. n. e.), aby wy-
kazaç greckie inspiracje p∏ynàce dla Numy
z po∏udniowo-italskiej Egerii. Król ten nie by∏
te˝, co oczywiste, uczniem Pitagorasa

41

.

Nierzeczywiste wydajà si´ te˝ dzia∏ania

króla Tullusa Hostiliusa (672–641 p. n. e.).
Pomimo pe∏nych i szczegó∏owych opisów jego
wypraw wojennych, zw∏aszcza przeciwko mia-
stu Alba Longa oraz Sabinom, Fidenae i etru-
skim Veje, ca∏a ta tradycja wydaje si´ byç
znacznie póêniejsza. Prawdopodobnie po-
wsta∏a ona – po raz pierwszy jest uchwytna
u Enniusza

42

– kiedy Rzym chcia∏ zalegalizo-

waç swojà hegemoni´ nad Latium i wobec te-
go przedstawia∏ si´ jako prawny spadkobierca
i dziedzic miasta Alba Longa. Wojowniczy
charakter króla sugeruje zresztà jego przydo-
mek, gdy˝ Hostilius wywodzi si´ od hostis –
nieprzyjaciel. Ca∏kowicie fikcyjne, przez aitio-
logiczny zwiàzek z jego imieniem, sà informa-
cje, ˝e by∏ on twórcà Curia Hostilia, pierwszej
budowli, w której zbiera∏ si´ rzymski senat
oraz comitium. Wprawdzie pierwsza posadz-

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

39

Tradycyjnie uwa˝a si´, ˝e g∏ównym oÊrodkiem przedmiejskiego Rzymu, datowanym okres IIA2 czyli

865–830 r., by∏o tzw. „trimontium”, w sk∏ad którego wchodzi∏y: Palatyn, Velia i Cermalus o obszarze 32 ha
i 82 ha nale˝acych do tzw. pagi, tj. obszarów wiejskich. Potem ten zwiàzek trzech wzgórz przekszta∏ci∏ si´
w okresie IIA2/IIB1 (ok. 830) w „quinquimontium” z∏o˝one z Palatynu, Velia, Fagutal, Subura, Cermalus
i

colles: Latiaris Mucialis, Salutaris i Kwirina∏u. Terytorium rozros∏o si´ do 57 ha i 214 ha pagów. Wreszcie

w okresie IIB1 (830-800) powsta∏o pierwsze septimontium (zob. Carandini,

La nascita di Roma, s.

280–380). Ale to ciàgle jeszcze nie by∏o miasto. Dopiero, kiedy nastàpi∏ pierwszy

synoikosmos pomi´dzy

montes i colles i nasta∏ czas istnienia drugiego septimontium (IIIB tj. 750–725), wtedy mo˝na mówiç, ˝e
miasto zacz´∏o si´ tworzyç (pow. ok. 80 ha).

40

Carandini,

La nascita di Roma..., s. 103- 218

41

Zob. M. Haase, s. v.

Numa Pompilius, Der Neue Pauly, Bd. 8, col. 1045–1046.

42

Enn. Ann. 120–126.

204

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

nie gruntu) tradycja miesza jego poczynania
z osiàgni´ciami jego syna Luciusa Tarquiniu-
sa Superbusa.

Nowy król

Tarquinius Priscus zosta∏ zabity przez sy-

nów Ancusa Marciusa. Jednak˝e nie zdobyli
oni w∏adzy pohamowani przez Tanaquil. Po-
wierzy∏a ona tron swojemu zaufanemu zi´cio-
wi Serwiusowi Tuliusowi (578–535 p. n. e.).
Ca∏a ta opowieÊç jest przez historyków trakto-
wana jako wysoce nieprawdopodobna,
o znacznym ∏adunku literackiej fikcji.

Nowy król by∏ uto˝samiany przez znawc´

spraw etruskich cesarza Klaudiusza z etru-
skim kondotierem Mastarnà. Jest to wysoce
wàtpliwe, gdy˝ sàdzi si´, ˝e mastarna to nie
imi´, lecz tytu∏. Tradycja etymologiczna servus
(niewolnik) wywodzi∏a go natomiast z grona
s∏u˝by Priscusa. Szereg dzia∏aƒ Serviusa Tu-
liusa by∏o zwiàzanych z pewnà opiekà nad
ludêmi niskiego stanu, zatem informacja ta
mo˝e byç wyjàtkowo prawdziwa.

Z III w. (?) pochodzi znana od 1884 r. in-

skrypcja (ILLRP 1070), której dok∏adne pocho-
dzenie nie jest znane, choç ogólnie wià˝e si´ jà
z terenem Picenum. Ukazuje ona silny zwiàzek
Serwiusa Tulliusa (?) w∏aÊnie z Fortunà: SE CE-
DUES|PERDERE\NOLO; NI CEDEAS, FOR-
TUNA SERVIOS\PERIT. (JeÊli [mnie – przyp.
Aut.] pos∏uchasz, to nie zechc´ twojej zguby,
jeÊli nie pos∏uchasz [to wiedz, ˝e – przyp. Aut.]
Serwiusa zgubi∏a Fortuna). Ponadto Serwius byç
mo˝e wzniós∏ sanktuarium Diany na Awenty-
nie, której kult by∏ zawsze zwiàzany z ludêmi ni-
skiego stanu. Za∏o˝y∏ te˝ Compitalia.

Najwi´cej sporów budzi jego reforma tri-

bus (jednostek terytorialnych), i podzielenie
ludnoÊci na centurie majàtkowe. Cz´Êç bada-
czy kwestionuje jego autorstwo utrzymujàc, ˝e
spo∏eczno-polityczne warunki do jej wprowa-
dzenie wystàpi∏y w Rzymie nie wczeÊniej ni˝
w po∏owie IV w. p. n. e. Wielu badaczy broni
jednak z powodzeniem nie tylko daty reformy,

ka comitium jest datowana na koniec VII w.
p. n. e., a terakotowe detale (z curii?) na ok.
600 r. p. n. e., co jest mniej wi´cej zbie˝ne
z tradycyjnymi latami panowania króla, lecz
jest to, jak si´ powszechnie mniema, zgodnoÊç
zupe∏nie przypadkowa.

Czwartym królem by∏ Marcius Ancus

(640–617 p. n. e.), którego rzymska annalisty-
ka przeciwstawia gwa∏towanemu poprzedni-
kowi. Mia∏ on odnowiç prawa religijne Rzymu
oraz stworzyç zasady wypowiadania s∏usznej
wojny przez kap∏anów zwanych fetiales. Przy-
pisuje mu si´ za∏o˝enie Ostii, czego archeolo-
giczny materia∏ nie potwierdza, eksploatacj´
pobliskich salin, budow´ akweduktu Marcia,
co jest z pewnoÊcià anachronizmem, oraz
Pons Sublicius. Opisywane przez historyków
zdobycie miast Ficana i Politorium w Êwietle
êróde∏ archeologicznych nie znajduje po-
twierdzenia. Tak samo informacja o zasiedle-
niu Awentynu wynika bardziej ze sposobu
charakteryzowania osoby Marciusa Ancusa
jako zwolennika ludu, ni˝ z rzeczywistych
przes∏anek historycznych.

Bardziej historycznie rysuje si´ postaç

króla Luciusa Tarquiniusa Priscusa (Stare-
go), syna Demaratosa z Koryntu, który zgod-
nie z tradycjà panowa∏ w latach 616–579 p. n.
e. Tarquinius

43

, wielki arystokrata, przyby∏ do

Rzymu z miasta Tarquinii wraz z ca∏à rodzi-
nà, przynaglany przez energicznà i bezkom-
promisowà ˝on´ Tanaquil. Nale˝àc do naj-
bli˝szego otoczenia króla Ancusa Marciusa
zosta∏ po jego Êmierci wybrany jego nast´p-
cà. Ta typowa dla wielkich arystokratów etru-
skich epoki archaicznej mobilnoÊç zdaje si´
bardziej utwierdzaç sposób pojawienia si´
Etrusków w Rzymie, ni˝ wspó∏czesna teoria
o podboju, którego Êlady zupe∏nie nie istnie-
jà. B´dàc królem Tarquinius powi´kszy∏, we-
d∏ug tradycji, grono senatorów, podwoi∏ licz-
b´ centurii jazdy do 6 i dzi´ki temu móg∏
prowadziç zwyci´skie kampanie z Latynami,
Sabinami i Etruskami. Mia∏ te˝ jakoby
wznieÊç Êwiàtyni´ Jupitera na Kapitolu.
W tym przypadku jak i w innych (np. osusza-

43

Pallotino,

Origini e storia..., s. 196 nn.

205

rsenn´, w∏adc´ miasta Clusium. Ten obleg∏
Rzym, ale poruszony – oczywiÊcie wed∏ug tra-
dycji – odwagà Horatiusa Koklesa i C. Muciu-
sa Scevoli, zawar∏ z nim pokój. Kiedy si´ wy-
cofa∏, koalicj´ poprowadzi∏ jego syn Aruns,
pokonany w 504 r. p. n. e pod Aricià

47

.

Tradycja ta wydaje si´ wyjàtkowo niepraw-

dopodobnà, choç bitwa pod Aricià niewàtpli-
wie mia∏a miejsce. W rzeczywistoÊci Porsenna
nigdy nie mia∏ zamiaru restaurowaç w∏adzy
Tarquiniusa. Superbus by∏ powiàzany ÊciÊle
z Aristodemosem, tyranem Kyme, do którego
w koƒcu uciek∏ i gdzie w 495 r. p. n. e zmar∏,
historycy zatem przypuszczajà, ˝e to w∏aÊnie
Porsenna zdobywszy Rzym wygna∏ z niego Ta-
rquiniusa i obali∏ monarchi´. Dopiero po wy-
cofaniu si´ Porsenny, Rzymianie zaprowadzi-
li u siebie republik´. Interpretacja ta znajduje
coraz cz´Êciej swoje odbicie w wielu podr´cz-
nikach

48

.

Z panowaniem Tarkwiniuszy pochodzenia

etruskiego wià˝e si´ ogólny problem obecno-
Êci Etrusków w Rzymie i ich wp∏ywu na roz-
wój Miasta. Obecnie odrzuca si´ zdecydowa-
nie teorie o podboju Rzymu przez Etrusków
i ich politycznej dominacji

49

. Zaprzecza si´ te˝

poj´ciu „etruskizacji” Rzymu, nawet w sferze
cywilizacyjnej. Niektórzy badacze uznajà za
przesadny i niew∏aÊciwy nawet termin „okres
etruski” w dziejach Rzymu. PodkreÊlajà oni
istnienie w Rzymie i w ca∏ym Lacjum oddziel-
nej wspólnoty kulturowej, w której udzia∏
etruski by∏ znaczny ale nie jedyny. Rodzaj
królewskiego stroju, symbole urz´dników, ry-
tua∏y i formy architektoniczne sà traktowane
wy∏àcznie i jedynie jako formalne zapo˝ycze-
nia o niewielkim znaczeniu. PodkreÊla si´ na-
tomiast, ˝e rozwiàzania spo∏eczne i cywiliza-
cyjne przebiega∏y w Rzymie inaczej ni˝ w mia-
stach etruskich (mo˝e w wyjàtkiem Wejów).
Dlatego zwracajàc uwag´ na eklektyczny, ale

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

ale i podzia∏u spo∏eczeƒstwa na 193 centurie

44

.

Za póêniejsze uznaje jedynie zró˝nicowanie
majàtkowe pi´ciu klas, które pierwotnie two-
rzy∏y dwie kategorie: classis (trzy pierwsze
klasy, 120 centurii) i infra classem (pozostali).
Twierdzà oni, ˝e reformy te sà wyk∏adnikiem
wielkiego Rzymu z 2 po∏owy VI w. p. n. e.
i „manifestacja materialna nowej zasady oby-
watelskiej”

45

polegajàcej na osobistej wolno-

Êci i zamieszkiwaniu Miasta, co wiàza∏o si´
z uczestnictwem w ˝yciu politycznym.

Przypisywany królowi tzw. Mur Serwiaƒ-

ski, który jeszcze chroni∏ Rzym przed Hanni-
balem, nie móg∏ byç jego oryginalnym dzie-
∏em, gdy˝ w rzeczywistoÊci powsta∏ dopiero
po najeêdzie Gallów w 378 r. p. n. e.

46

. Jed-

nak˝e pod koÊciolem Sant`Omobono, który
stoi na miejscu staro˝ytnej Êwiàtyni (wg nie-
których serwiaƒskiej Mater Matuta), odkryto
dwie fazy budowlane datowane w∏aÊnie na
VI w. pn. e. W tym czasie, ok. po∏owy VI w.,
obszar serwiaƒskiego Rzymu uleg∏ prawie po-
trojeniu i wynosi∏ ok. 285 ha (lub, jak chcà in-
ni badacze, ok. 300 ha).

O obaleniu monarchii

Ostatnim królem by∏ Lucius Tarquinius

Superbus (Pyszny) panujàcy w Rzymie w la-
tach 534–510 p. n. e. Mia∏ on byç synem Ta-
rquiniusa Priscusa, chocia˝ przy zastosowaniu
tradycyjnej chronologii jest to niemo˝liwe.
Albo wi´c by∏ jego wnukiem, albo chronolo-
gia jest b∏´dna. Stanà∏ on na czele Zwiàzku
Latyƒskiego w efekcie ofensywnie prowadzo-
nej polityki wobec miast latyƒskich. Jego
dumne i bezwzgl´dne zachowanie si´ sprowo-
kowa∏o wed∏ug tradycji bunt arystokracji i wy-
gnanie go z Rzymu. Tarquinius uciek∏ do Ca-
ere i zorganizowa∏ przeciwko Rzymowi koali-
cj´ miast etruskich kierowanà przez Larsa Po-

44

Liv. I 43

45

Zió∏kowski,

Rzym…, s. 35.

46

Liv. VI 32, 1. Najd∏u˝sze zachowane jego fragmenty widniejà naprzeciwko Stazione Termini oraz

przy Viale Aventino na Plazza Albania.

47

Tradycyjne uj´cie prezentuje m.in. podr´cznik

Ludzie i epoki. Podr´cznik do nauki historii w klasie

pierwszej liceum ogólnokszta∏càcego, profilowanego i technikum pióra Krzysztofa Poleka i Marka Wil-
czyƒskiego, pracowników naukowych krakowskiej Akademii Pedagogicznej, Kraków, 2002; s. 133.

206

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

przecie˝ w∏asny w swoim ogólnym charakte-
rze rozwój cywilizacyjny Rzymu, niektórzy
badacze negujà istnienie inspiracji etruskich
w Rzymie, twierdzàc, ˝e jest to rodzaj wspó∏-
czesnego mitu

50

. „Wielki Rzym Tarkwiniu-

sów” by∏ zjawiskiem rzymskim, nie zaÊ etru-
skim, ani nawet etruskizujàcym

51

.

Archeologia Rzymu królewskiego

Kontekst archeologiczny epoki królew-

skiej, choç niekiedy dyskusyjny, podkreÊla dy-
namik´ rozwoju miasta. Wzniesieniu ok.
730\720 p. n. e tzw. muru Romulusa towarzy-
szy∏, datowany na lata 720/20–700 p. n. e, roz-
wój religijny oÊrodków palatyƒskich, a wi´c
poczàtek kultu przy Volcanal oraz na terenie
poÊwi´conym WeÊcie. Zbudowano te˝ pierw-
szà drog´ pomi´dzy Regia a atrium Westy.
W latach 700–675 p. n. e nastàpi∏o, jak chce P.
Carafa, rytualne zniszczenie pierwszego mu-
ru palatyƒskiego i wzniesienie drugich fortyfi-
kacji oraz wy˝wirowanie terenu Comicium.

Na lata 700–650 p. n. e datuje si´ wa˝ne

wydarzenie, które utorowa∏o z czasem drog´
do stworzenia w∏aÊciwego miasta. W tym celu
przeprowadzono pierwszà melioracj´ doliny
Forum i dokonano pierwszej pawimentacji.
Z tego czasu pochodzi te˝ najstarszy depozyt
wotywny z Kapitolu, Êwiadczàcy o funkcjono-
waniu tam kultu. W kolejnych latach
(675–650 p. n. e) kontynuowano dzia∏alnoÊç
budowlanà; na Comicium (650–630/20 p. n.
e) po∏o˝ono drugà pawimentacj´, zbudowano
drugà drog´ pomi´dzy Regia a atrium Westy
oraz dokonano pierwszej pawimentacji naj-

starszego kr´gu Êwiàtynnego, jeszcze pod go-
∏ym niebem, przy koÊciele Sant`Omobono.

Prze∏om w rozwoju miasta i wzajemnych

stosunków pomi´dzy osadami nastàpi∏ w 625 r.
p. n. e.

52

Wtedy bowiem po∏o˝ono na Forum

tzw. drugà pawimentacj´, w rezultacie czego
b∏otnista, niezamieszka∏a dotàd dolina po-
mi´dzy Palatynem a Kapitolinem znik∏a. Na
jej miejscu powsta∏ suchy, wy˝wirowany plac,
na którym mogli gromadziç si´ mieszkaƒcy
wszystkich, dotàd nieco odizolowanych osad
Rzymu. Wydaje si´, ˝e to w∏aÊnie wydarzenie
mo˝na uznaç za narodziny Miasta, i to nie tyl-
ko w sensie architektoniczno-przestrzennym,
lecz równie˝ polityczno-spo∏ecznym.

Dzia∏alnoÊç budowlanà nadal kontynuowa-

no. W latach 630\20–600\590 p. n. e wzniesiono
pierwszà Regi´; po∏o˝ono trzecià pawimenta-
cj´ na Comicium, zbudowano trzecià drog´
pomi´dzy Regia i atrium Westy oraz dokona-
no drugiej pawimentacji ko∏o staro˝ytnej Êwià-
tyni pod koÊcio∏em Sant`Omobono. Nieba-
wem w latach 600\590–550 p. n. e wzniesiono
trzeci i czwarty mur na Palatynie; drugà i trze-
cià Regi´; trzecià pawimentacj´ ko∏o
Sant`Omobono.

Najbardziej o˝ywianà akcj´ budowlanà

datuje si´ jednak na koniec VI w. W latach
550-530\20 p. n. e nastàpi∏o zniszczenie muru
palatyƒskiego, wzniesiono te˝ pierwszà Êwià-
tyni´ pod Sant`Omobono, która po zniszcze-
niu przez po˝ar zosta∏a szybko odnowiona
(530\20 –500 p. n. e). Wa˝ne by∏o te˝ wznie-
sienie budynków mieszkalnych na pó∏nocnym
Palatynie. Wreszcie w tym samym czasie od-
nowiono bramy w palatyƒskich fortyfikacjach;

48

W podr´cznikach uniwersyteckich tak ten problem ujmuje M. Jaczynowska, zob. M. Jaczynowska,

D. Musia∏, M. St´pieƒ,

Historia staro˝ytna, Warszawa 1999 (Wyd. „Trio”. Wy˝sza Szko∏a Humanistyczna

w Pu∏tusku), w popularnych, zob. L. Morawiecki (w:)

Wielka Historia Âwiata, t. III, Kraków 2000,

s. 233–234 (Wyd. ‘Pinnex”); w szkolnych J. Wróbel, zob.

Odnaleêç przesz∏oÊç. Historia od staro˝ytnoÊci do

1815 roku, Warszawa 2002, s. 68 (wyd. WSiP)

49

J. Heurgon,

Rzym i Êwiat Êródziemnomorski..., s. 144–161 wprowadzi∏ wr´cz podrozdzia∏ zatytu∏owa-

ny: Panowanie etruskie w Rzymie.

50

Cornell, The beginnings..., s. 151–172. poÊwi´ci∏ dyskusji obszerny rozdzia∏ zatytu∏owany:

The myth

of Etruscan Roma”,

51

Zió∏kowski, Rzym..., s. 28.

52

W starszych podr´cznikach jest rozpowszechniona data ustalona przez Gjerstada na rok 575; zob, Ja-

czynowska,

Historia staro˝ytnego Rzymu, s. 32. DziÊ jest ona zdecydowanie odrzucona.

207

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

raczej, ˝e czas kreatywnej monarchii po prostu
minà∏.

Niektórzy badacze Êledzàc przemiany za-

chodzàce w sàsiednich paƒstwach Italii twier-
dzà, ˝e ok. 500 r. p. n. e miasta-paƒstwa Etru-
rii, Lacjum i Kampanii generalnie zmienia∏y
ustrój monarchiczny na rzecz republikaƒskie-
go. Inni historycy negujà powszechnoÊç tego
zjawiska. RzeczywiÊcie – argumentujà oni –
tradycja królewska w Lacjum by∏a niezbyt sil-
na, gdy˝ pod koniec VI w. p. n. e we wszyst-
kich miastach, oprócz Rzymu, funkcjonowa∏y
rzàdy arystokratycznej oligarchii. Ju˝ jednak
w niektórych przynajmniej miastach Etrurii
rzeczy mia∏y si´ zupe∏nie inaczej. W 430 r. p.
n. e poÊwiadczone sà w Wejach rzàdy króla,
która to forma w∏adzy przetrwa∏a a˝ do pod-
boju miasta przez Rzym w 396 r. Prawdopo-
dobnie w V w. p. n. e (chocia˝ jest te˝ propo-
nowana data po∏owy IV w), panowa∏ w Caere
król Orgolnius. Pozwala to sàdziç, ˝e monar-
chia pozosta∏a w Etrurii podstawowà formà
ustrojowà jeszcze w V w., podczas gdy w La-
cjum instytucje republikaƒskie stanowi∏y nor-
m´ ju˝ w wieku VI.

Zakoƒczenie

Przedstawione tu w skrótowej formie wi-

zje powstania Rzymu ró˝nià si´ zasadniczo
w zale˝noÊci od rodzaju wykorzystanych êró-
de∏. Zbie˝noÊci opinii sà przewa˝nie przypad-
kowe lub zwyczajnie mylàce. Nie nale˝y za-
tem w materiale archeologicznym doszukiwaç
si´ potwierdzenia przekazów mitologicznych.
Sà to dwie, zupe∏nie ró˝ne sfery historycznej
kreacji.

W takiej sytuacji mo˝emy z du˝à pewno-

Êcià twierdziç, ˝e epoka królewska w Rzymie
rzeczywiÊcie istnia∏a, nie wiadomo jednak ilu

po∏o˝ono czwartà, a szybko potem (lata
500–475\450 p. n. e) piàtà i szóstà pawimenta-
cj´ na Comicium oraz trzecià na Forum;
wzniesiono czwartà Regi´ zniszczonà przez
po˝ar i ponownie odbudowanà. Wówczas te˝
nastàpi∏o zniszczenie Êwiàtyni na terenie
Sant`Omobono

53

.

Z zestawienia tego wynika, ˝e proces two-

rzenia si´ miasta zosta∏ zainicjowany ok.
730–720 p. n. e, zaÊ rzeczywisty rozwój mia∏
miejsce pomi´dzy wybrukowaniem Forum ok.
625 r. p. n. e, oraz wzniesieniem szeregu bu-
dowli publicznych ok. 530-520 p. n. e. Dopie-
ro one w∏aÊnie – jak dowodzi Z. Zió∏kowski –
pozwalajà mówiç „o Rzymie jako prawdzi-
wym wielkim mieÊcie”

54

.

W tym okresie nastàpi∏ te˝ silny rozwój te-

rytorialny Rzymu i jego bardzo wyraêna prze-
waga nad innymi oÊrodkami Latium. Ok. 500 r.
p. n. e paƒstwo Rzym

55

obejmowa∏o ok.

822 km

2

, zaÊ jego ludnoÊç liczy∏a szacunkowo

ok. 25–40 tys. Dla porównania Tibur, Praene-
ste i Ardea, trzy najwi´ksze paƒstwa-miasta
Latium liczy∏y 351 km

2

; 262,5 km

2

i 198,5 km

2

;

najmniejsza Ficulea to zaledwie 37 km

2

.

A ró˝nice te mogà byç jeszcze wi´ksze, jeÊli
przyjmiemy za F. Coarellim

56

, ˝e obszar Rzy-

mu wynosi∏ wówczas ok. 2000 km

2

.

Spo∏ecznoÊç Rzymu prze˝y∏a obalenie w∏a-

dzy królewskiej gwa∏towniej ni˝ mówi o tym li-
teracka tradycja; o walkach wewnàtrz Miasta
Êwiadczà prawdopodobnie zgliszcza Regia,
Comitium i Êwiàtyni na terenie Sant`Omobo-
no datowane na ok. 500 r. p. n. e

57

. Po tych do-

Êwiadczeniach rzymska spo∏ecznoÊç nie mia∏a
ju˝ zamiaru wybieraç sobie nowego w∏adcy
i kontynuowaç tradycyjny system monarchicz-
ny. Przyczyna tego stanu rzeczy nie le˝a∏a wy-
∏àcznie w ma∏o sympatycznych cechach osobo-
woÊciowych Tarquiniusa Pysznego. Wydaje si´

53

Wg zestawienuia P. Carafa, Appendix 2 b.

La cronologia dei contesti. L`età orientalizzante e arcaica

(w:)

Carandini, La nascita di Roma..., s. 599–600.

54

Zió∏kowski,

Rzym...., s. 14.

55

Dane wg K. J. Beloch,

Römische Geschichte bis zum Beginn der punischen Kriege, Berlin 1926, s. 178;

tak te˝ Zio∏kowski,

Rzym..., s. 46.

56

Zob. F. Coarelli,

Demografia e territorio, (w:) Storia di Roma, ed. A. Momigliano, A. Schiavone, t. I,

Roma in Italia, Torino, 1988, s. 321.

57

Cornell,

The beginning..., s. 237.

208

Z

Z b

ba

ad

da

aƒ

ƒ h

hiisstto

orry

yk

kó

ów

w

WIADOMOÂCI HISTORYCZNE

4/2003

aglomeracji miejskiej i zorganizowanej spo-
∏ecznoÊci, co nastàpi∏o dopiero w okresie po-
mi´dzy ostatnim çwierçwieczem VII i koƒ-
cem VI wieku p. n. e. Historia Rzymu powin-
na byç prezentowana w podr´cznikach jako
efekt przekszta∏ceƒ politycznych i spo∏ecz-
nych, których interpretacja musi odbywaç si´
poza sferà mitologicznà.

■

by∏o królów i kiedy panowali. Ostatni królo-
wie, prawdopodobnie Tarkwiniusze, b´dàc
zwiàzani z Wielkim Rzymem powinni byç ra-
czej datowani na 2 po∏ow´ VI w. p. n. e. Nie
wiadomo jednak, który z nich (którzy?) stwo-
rzy∏ podwaliny rzymskiej hegemoni´ w La-
cjum

58

i podzieli∏ spo∏eczeƒstwo na centurie

i terytorialne tribus. Przypisywanie obu tych
reform Serwiuszowi Tuliuszowi jest prawdo-
podobne lecz niesprawdzalne.

Z kolei powo∏ywanie si´ w podr´cznikach

szkolnych wy∏àcznie na mity o Eneaszu i Ro-
mulusie oraz ∏àczenie z nimi nowo odkrytego
muru na Palatynie (730/720 p. n. e) jest zabie-
giem niemetodologicznym, utwierdzajàcym
niew∏aÊciwy typ skojarzeƒ. Czytelnicy umac-
niajà si´ bowiem w przekonaniu, ˝e materia∏
archeologiczny mo˝e potwierdzaç przekaz
mitologiczny. Ponadto, pomini´ty w ten spo-
sób zostaje realny etap rozwoju Rzymu jako

58

O hegemonii tej Êwiadczy te˝ tradycyjnie pojmowany uk∏ad Rzymu z Kartaginà z 509 r. p.. n. e; zob.

Pol. III 22.

LES¸AW MORAWIECKI, prof
dr. hab. zw. Uniwersytetu Rze-
szowskiego, zajmuje si´ histo-
rià staro˝ytnà.

SZANOWNI CZYTELNICY!

W dniach 16-18 wrzeÊnia 2004, odb´dzie si´ w Krakowie 17. Powszechny Zjazd

Historyków Polskich.

Zg∏oszenia prosimy kierowaç na adres: Biuro Organizacyjne 17. Powszechnego

Zjazdu Historyków Polskich, ul. Go∏´bia 13, 31-007 Kraków.

Tel/faks (0-prefix-12) 421-77-10