Zespół narządów pokarmowych 1

1. dzieli się na 4 części:

•

jelito głowowe

•

jama ustna



znajduje się w części twarzowej głowy

•

gardło



leży na granicy głowy i szyi

•

jelito przednie

•

przełyk



łączy gardło z żołądkiem i biegnie przez szyję, jamę klatki piersiowej i częściowo

jamę brzuszną

•

żołądek



leży w jamie brzusznej

•

jelito środkowe – cienkie

•

dwunastnica



prawa strona jamy brzusznej



uchodzą do niej przewody wyprowadzające wątroby i trzustki ( 2 wielkie gruczoły

trawienne)

•

jelito czcze

•

jelito kręte (biodrowe)

•

jelito tylne – grube

•

jelito ślepe

•

okrężnica



leży w jamie brzusznej razem z jelitem ślepym

•

odbytnica



znajduje się w jamie miednicy



otwiera się na zewnątrz wyposażonym w zwieracze odbytem

JAMA USTNA

(gębowa)

(cavum oris)

2. stanowi początkowy narząd trawienny
3. uczestniczy w wydawaniu dźwięków
4. służy do przyjmowania pokarmu za pomocą:

•

zębów

•

warg

•

języka



mechaniczna przeróbki polega na:



rozrywaniu



odgryzaniu



rozdrabnianiu

•

żuciu

•

przeżuwaniu



nawilżaniu



naślinieniu



kierowaniu kęsa do gardła

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



kubki smakowe umieszczone na brodawkach języka są siedliskiem
narządu smaku



kły i siekacze odgrywają role narządów obronnych



ma zrąb kostny, własną muskulaturę i liczne narządy specjalne:

1. wargi
2. policzki
3. zęby
4. dziąsła
5. język
6. podniebienie twarde
7. podniebienie miękkie
8. gruczoły ślinowe



wargowe



policzkowe



przyuszne



żuchwowe



podjęzykowe



rusztowanie kostne stanowi żuchwa i szczęka



ściany boczne utworzone są przez policzki, które ku przodowi przedłużają się w

wargi:



górną



dolną



między wargami znajduję się szpara ust



między nasadą języka a podniebieniem miękkim znajduje się cieśń
gardzieli która łączy jamę ustną z gardłem



łuki zębowe górny i dolny dzieli jamę ustna na:



przedsionek jamy ustnej



jamę ustną właściwą



mieści się w niej język



wnętrze pokryte jest

błoną śluzową

przechodzącą w skórę na krawędzi

warg

PRZEDSIONEK JAMY USTNEJ

(vestibulum oris)



stanowi wąską przestrzeń w kształcie podkowy zawartą między łukami
zębowymi z jednej strony a wargami i policzkami z drugiej



w przedsionku rozróżnia się:



część wargową



między wargami a policzkami



część policzkową



między policzkami a zębami



wejście do przedsionka – szpara ust (rima oris) – ograniczona jest:



wargą górną (labium superius)



wargą dolną (labium inferius)



wargi łączą się ze sobą w lewym i prawym spoidle warg (commisura
labiorum), które ograniczają kąt ust (angulus oris)



u różnych gatunków kąt ust w stosunku do zębów układa się na
różnych wysokościach

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3

Wargi

(labia)



fałdy skórno – mięśniowe ograniczające wejście do jamy ustnej



służą do zamykania wejścia do jamy ustnej



u różnych gatunków nie są jednakowo rozwinięte



u bydła – biorą udział w pobieraniu pokarmów płynnych



u konia i małych przeżuwaczy – także w przyjmowaniu
pokarmów stałych



są u nich najdłuższe i najruchliwsze



pełnią rolę narządów dotykowych, kontrolujących przyjmowany pokarmu



w skórze warg, obok włosów pokrywowych występują włosy dotykowe (pili
tactiles)



są długie i grube, szczególnie w wardze górnej



na krawędzi warg stopniowo zanikają



na błonie śluzowej, w pobliżu kątów ust, widoczne są ujścia ślinowych gruczołów

wargowych (glandulae labiales)



najlepiej rozwinięte są u zwierząt roślinożernych



zrąb warg stanowi mięsień okrężny ust



w rusztowaniu warg znajdują się zakończenia mięśni:



siekaczowego



kłowego



jarzmowego



dźwigacza wargi górnej



dźwigacza nosowo – wargowego



skórnego twarzy



obniżającego wargę dolną

Policzki

(buccae)



tworzą ściany boczne przedsionka jamy ustnej



w postaci fałdów skórno – mięśniowych łączą szczękę z żuchwą



są lepiej wykształcone u zwierząt dokładnie rozdrabniającym pokarm



ich długość rośnie kształtem warg



u psa – części boczne warg są dwa razy dłuższe od przedniego odcinka
policzków



u roślinożernych – odwrotnie



w przedniej części występują nieliczne włosy dotykowe



zrąb policzka tworzy mięsień policzkowy



w ruchomej części przebiegają mięśnia:



jarzmowy



dźwigacz nosowo – wargowy



licowy



skórny twarzy



błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym
płaskim i przechodzi na dziąsła szczęki i żuchwy



na wysokości górnych zębów (3-go przedtrzonowca lub1-2-go
trzonowca) leży niska brodawka przyusznica (papilla
parotidea)



uchodzi na niej przewód ślinianki przyusznej

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



ślinowe gruczoły policzkowe (glandulae buccales) leżą pod błoną śluzową
lub w obrębie m. policzkowego



u roślinożernych – są dobrze rozwinięte



u psa – słabo rozwinięte



rozróżnia się gruczoły



górne (dorsales)



dolne (ventrales)

Ślinianka przyuszna

(glandula parotis)



inaczej przyusznica



leży poniżej otworu słuchowego zewnętrznego między żuchwą a kręgiem
szczytowym w tzw. dole zażuchwowym (fossa retromandibularis)



pod nią leżą węzły chłonne:



przyusznicze



zagardłowe boczne



wydzielina ślinianki ma charakter surowiczy



u psa – surowiczo – śluzowy



przewody wyprowadzające łączą się tworząc przewód ślinianki przyusznej

(ductus parotideus)



uchodzi do przedsionka jamy ustnej

JAMA USTNA WŁAŚCIWA

(cavum oris proprium)



ograniczona jest z przodu i z boków przez łuki zębowe



od jamy nosowej oddziela ją podniebienie twarde



od gardła – podniebienie miękkie



pozwala to na swobodne oddychanie podczas jedzenie



oba podniebienia są w czasie żucia i połykania oparciem dla języka,

spoczywającego na dnie jamy ustnej

Dziąsła

(gingiva)



część błony śluzowej jamy ustnej okrywająca wyrostki zębodołowe szczęki i
brzeg zębodołowy żuchwy od strony powierzchni:



wargowej



policzkowej



językowej



otaczają szyjki zębów i przedłuża się w okostną zębodołów



są słabo unerwione czuciowo lecz dobrze unaczynione

Zęby

(dentes)



pochodne powłoki wspólnej



bardzo twarde narządy służące do:

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



chwytania



przytrzymywania pokarmu



gryzienia



rozdrabniania pokarmu



służą także do ataku i obrony



osadzone są w zębodołach



układają się w dwóch łukach zębowych



górnym



dolnym



budowa jest bardzo zróżnicowana w zależności od rodzaju pokarmu i
gatunku zwierząt



ze względu na funkcje, budowę i położenie dzieli się je na grupy:



zęby sieczne lub siekacze



kły



przedtrzonowe lub przedtrzonowce



trzonowe lub trzonowce

Zęby sieczne (dentes incisivi)



położone są za wargami, po 3 z każdej strony



siekacze środkowe to cęgi



obok nich leżą średniaki



najbardziej zewnętrzne – okrajki



symbol – i, l

Kły (dentes canini)



osadzone ku tyłowi od siekaczy



po jednym z każdej strony w szczęce i żuchwie



symbol – c, C

Zęby przedtrzonowe (dentes premolares)



leżą za kłami



jest ich 3, niekiedy 4 z każdej strony i w obu łukach



symbol – p, P

Zęby trzonowe (dentes molares)



układają się najbardziej tylne



po 3 ewentualnie 2 lub 4 w obu łukach i z każdej strony



symbol – M

Zęby mleczne (dentes decidui)



pojawiają się w określonym porządku przed urodzeniem lub wkrótce
po nim



są słabiej rozwinięte niż zęby stałe



krótsze i mniejsze



rozróżnia się:



mleczne zęby sieczne (i)



mleczne kły (c)



mleczne przedtrzonowce (p)



zęby te wypadają w miarę wzrostu zwierzęcia

Zęby stałe (dentes permanentes)

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



wyrastają w miejsce zębów mlecznych



są silniejsze i większe



jest ich więcej, ponieważ trzonowce (M) nie maja poprzedników
mlecznych



symbole – I, C, P, M

Wzory zębowe



to całość uzębienia



w postaci ułamka zwykłego pokazuje się liczbę siekaczy, kłów,
przedtrzonowców i trzonowców w połowie łuku górnego (w
liczniku) oraz dolnego (w mianowniku)



jest charakterystyczny dla:



każdego gatunku



osobnika młodego



osobnika dorosłego



są charakterystyczne dla każdego gatunku, każdego młodego lub
dorosłego osobnika



we wzorze właściwym zamiast każdego z symboli
wpisuję się – w podanej kolejności – liczbę zębów
danego gatunku

zęby i · c · p · 0 zęby I · C · P · M
mleczne i · c · p · 0 stałe I · C · P · M



na podstawie cech budowy i rozwoju rozróżnia się:



zęby krótkokoronowe (brachiodontes)



zęby długokoronowe (hypselodontes)

Budowa zębów krótkokoronowych



występują u psa i świni



u przeżuwaczy – siekacze

Korona zęba (corona dentis)



to część zęba wystająca nad dziąsło



ma kształt:



klina – siekacze



stożka – kły



pokryta jest stożkowatymi wyrostkami lub guzkami –
przedtrzonowce i trzonowce



na koronie wyróżnia się:



powierzchnie przedsionkową (facies vestibularis)



powierzchnię językową (facies lingualis)



powierzchnię zgryzu (facies occlusalis)



wraz z wiekiem zmienia swój kształt i wygląd



w trakcie żucia ulega ścieraniu



może być starta aż do szyjki

Szyjka zęba (collum dentis)

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



miejsce przejścia korony w korzeń zęba



leży na wysokości krawędzi zębodołu



na niej przyczepia się dziąsło

Korzeń zęba (radix dentis)



ukryty jest w zębodole do którego przymocowuje się za pomocą wiązadła
zębowego



jest wspólną okostną dla korzenia i zębodołu zwaną ozębną
(periodontium)



ząb może mieć od 1 do 3-4 korzeni

Wewnętrzna budowa zęba:



wnętrze zajmuje komora zęba (cavum dentis), do której prowadzi szeroki lub
wąski otwór szczytowy (foramen apicis dentis) zęba leżący na wierzchołki
korzenia



komora wypełniona jest miazgą (pulpa) – skład:



naczynia krwionośne



tkanka łączna



nerwy



podstawowym składnikiem zęba jest zębina (dentinum):



70 – 80% soli mineralnych



zębinotwórcze komórki – odontoblasty



w trakcie ścierania się zęba jego komora wypełnia się
nowym rodzajem zębiny, która barwi się ciemnobrązowo
i tworzy tzw. gwiazdę zębową



od zewnątrz zębina w obrębie korony pokryta jest
szkliwem (enamelum):



to mikroskopijne sześciokątne pryzmy ułożone w jednym
rzędzie



zawierają bardzo dużo soli mineralnych – 98%



jest najtwardszą substancją organizmu:



pod względem gęstości odpowiada kwarcowi



pod względem kruchości – porcelanie



na korzeniu zębina pokryta jest kostniwem (cementum)



podobne do tkanki kostnej: w 60 – 70% składa się z substancji
mineralnych

Budowa zębów długokoronowych



charakteryzują je bardzo długie korony, które zagłębiając się w zębodołach pełnią

rolę korzeni



zapewniają dokładne rozdrabnianie pokarmu



młode zęby tego typu nie mają korzeni



pojawiają się z wiekiem, w miarę ścierania się i wysuwania ich z
zębodołów



są różnie wykształcone:



u przeżuwaczy – dłuższe



u koni – krótsze



do tych zębów zalicza się:



siekacze konia



kły świni

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



przedtrzonowce i trzonowce konia i przeżuwaczy



budowa jest złożona:



na powierzchni zgryzu młodego zęba występują 2, 4 lub 5
guzków układających się parami (przedsionkowy – językowy)



między guzkami znajduje się dołek zw. lejkiem zęba
(infundibulum dentis)



przy 2 guzkach – jeden



przy 4 i 5 – dwa



po starciu wierzchołków guzków powierzchnia zgryzu przyjmuje
skomplikowany wygląd



grzebienie szkliwa (cristae enameli) tworzą się na
obwodzie powierzchni zgryzu i na jej części ośrodkowej



w ten sposób powstają zęby listewkowate (lophodontes)
– u konia



u przeżuwaczy – zęby półksiężycowe (selenodontes)



guzki zębów wyginają się na kształt półksiężyców



lejki i grzebienie szkliwa na powierzchni zgryzu przyjmują podobny
zarys



szkliwo (enamelum) powleka całą koronę wraz z jej częścią
zębodołową i lejkami



kostniwo (cementum) pokrywa całe szkliwo oraz dostaje się na
powierzchnię korony i wypełnia lejki zębów



zęby długokoronowe w miarę ścierania wysuwają się z

zębodołów aż do zupełnego wypchnięcia

Podniebienie twarde

(palatum durum)



stanowi jednocześnie sklepienie jamy ustnej i dno jamy nosowej



rusztowaniem jest podniebienie kostne (palatum osseum)



w linii strzałkowej pośrodkowej przebiega szew podniebienia (raphe
palati) jako ślad rozwoju z dwóch połówek:



ku tyłowi szew stopniowa zanika



na boki od szwu odchodzą marszczki podniebienne (rugae palatinae)
niejednakowo ukształtowane u różnych gatunków zwierząt



stopniowo obniżają się i w końcu całkowicie zanikają



na szwie tuż za siekaczami widoczna jest brodawka przysieczna (papilla incisiva)



po obu jej stronach uchodzi parzysty przewód przysieczny, dzięki
któremu jama nosowa komunikuje się z jamą ustną



podniebienie ku tyłowi przechodzi w podniebienie miękkie, a na boki – w dziąsła

Podniebienia miękkie

(palatum molle)



zwane żagielkiem podniebiennym



bezpośrednie przedłużenie podniebienia twardego



dzięki jego obecności ssaki obdarzone są zdolnością żucia pokarmu



brzeg wolny żagielka jest wgłębiony – łuk podniebienny



przedłuża się on na boczne ściany gardła tworząc lewy i prawy łuk podniebienno

– gardłowy (arcus palatopharyngeus)



między łukiem podniebiennym a nasadą języka znajduje się cieśń

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3

gardzieli (isthmus faucium)



błona śluzowa przechodzi na nasadę języka i na granicy z jego
trzonem tworzy łuk podniebienno – językowy (arcus palatoglossus)



od tego łuku a bocznie od nasady języka leżą migdałki podniebienne (tonsillae

palatinae)



to skupisko gruczołów ślinowych oraz grudek chłonnych
rozmieszczonych w ścianach dołków migdałowych – mieszków, które
są wytworami błony śluzowej



są niejednakowo ukształtowane u różnych gatunków zwierząt



błona śluzowa powierzchni ustnej zawiera ujście licznych ślinowych
gruczołów podniebiennych (glandulae palatinae)

1. powierzchnia gardła zwrócona do jamy nosowej jest delikatniejsza
2. pod błona śluzową występują skupiska ślinowych gruczołów surowiczych

Mięśnie podniebienia miękkiego:



m. podniebienny (m. palatinus)



skraca podniebienie miękkie po zakończeniu aktu połykania



stanowi główny zrąb podniebienia miękkiego



m. dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatyni)



unosi podniebienie miękkie i jednocześnie rozszerza cieśń gardzieli w czasie
połykania



m. napinacz podniebienia miękkiego (m. tensor veli palatyni)



przy połykaniu napina podniebienie miękkie, a tym samym pomaga językowi w

przepychaniu kęsa pokarmu do gardła



m. podniebienno – gardłowy (m. palatopharyngeus)



przybliża początek przełyku do nasady języka

Dno jamy ustnej



prawie w całości wypełnia je język



tylko między językiem i dziąsłami pozostaje z boków wolna, szczelinowata

przestrzeń na której dnie znajduje się fałd podjęzykowy (plica sublingualis)



na powierzchni fałdu znajdują się ujścia licznych przewodów
wyprowadzających ślinianki podjęzykowej wielootworowej



pod końcem języka widoczny jest fałd błony śluzowej – wędzidełko języka

(frenulum linguae)



po niego obu stronach występuje niewielkie wzniesienie – mięsko
podjęzykowe (caruncula sublingualis)



na nim znajdują się ujścia przewodów wyprowadzających ślinianki
żuchwowej i podjęzykowej jednootworowej

Język

(lingua)



mięsień obdarzony wielką ruchliwością



wyposażony w liczne i różnokształtne brodawki

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



spełnia wielorakie funkcje:



bierze udział w ocenie pokarmu pod względem dotykowym i smakowym



bierze udział w przyjmowaniu płynów



u niektórych zwierząt – pokarmów stałych



jest pomocny przy żuciu i połykaniu



u psów – uczestniczy w procesie termoregulacji



wyodrębnia się w nim:



nasadę (radix linguae)



ma tylko powierzchnię grzbietową



trzon (corpus linguae)



ma 3 powierzchnię:



grzbietową – grzbiet języka (dorsum linguae)



2 boczne



koniec (apex linguae)



część najruchliwsza



ma 2 powierzchnię:



grzbietową



brzuszną



błona śluzowa



między nasadą języka a podniebieniem miękkim tworzy łuk podniebienno –
językowy



przechodząc z nasady języka na nagłośnię formuje 3 fałdy językowo –
nagłośniowe



nasada i brzegi języka usiane są łatwo dostrzegalnymi ujściami przewodów

wyprowadzających gruczołów językowych (glandulae linguales)



wydzielina ma charakter śluzowy i surowiczo – śluzowy



wśród ujść przewodów znajdują się dołki migdałowe, gdzie występuje migdałek

językowy (tonsilla lingualis)

Brodawki językowe (papillae linguales)



pełniące rolę mechaniczną:



nitkowate (filiformes)



pokrywają całą powierzchnię grzbietową trzonu i końca języka



są miękkie



nadają językowi aksamitny wygląd



wyjątek stanowią zrogowaciałe brodawki języka konia i bydła



stożkowate (conicae)



występują na nasadzie języka



odbierające wrażenia smakowe



grzybowate (fungiformes)



rozmieszczone są między brodawkami nitkowatymi na grzbiecie trzonu i
końcu języka oraz na jego powierzchniach bocznych



wyposażone są w komórki czuciowe zgrupowane w tzw. kubki smakowe



okolone (vallatae)



są dość duże i mają postać wysepek



na dnie rowków otaczających brodawki otwierają się gruczoły
surowicze



leżą na pograniczu trzonu i nasady języka



zwykle jest ich 1-2 (3)



tylko u bydła są liczniejsze

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3



liściaste (foliatae)



układają się tuż przed łukiem podniebienno – językowym



mają postać owalnych wyniosłości pociętych poprzecznymi szczelinami

Mięśnie języka i kości gnykowej



m. językowy (m. lingualis)



podstawa języka



składa się z włókien mięśniowych:



poprzecznych



pionowych



podłużnych



m. rylcowo – językowy (m. styloglossus)



skurczem obustronnym pociąga język do tyłu i skraca go
w akcie połykania



działaniem jednostronnym pociąga język w odpowiednią
stronę w czasie żucia



m. gnykowo – językowy (m. hyoglossus)



spłaszcza nasadę języka



skraca język i pociąga go do tyłu



m. bródkowo – językowy (m. genioglossus)



oddala język od podniebienia twardego



spłaszcza go i wysuwa



m. bródkowo – gnykowy (m. geniohyoideus)



pociąga język do przodu



ma kształt wrzecionowaty



m. żuchwowo – gnykowy (m. mylohyoideus)



przy żuciu unosi język



przyciąga go do podniebienia twardego i miękkiego



dzieli się na dwie części:



przednią



tylną



m. rylcowo – gnykowy (m. stylohyoideus)



zbliża do siebie gałęzie k. gnykowej



m. rogowo – gnykowy (m. ceratohyoideus)



kurcząc się przy połykaniu zbliża do siebie części k. gnykowej



m. łopatkowo – gnykowy (m. omohyoideus)



m. mostkowo – gnykowy (m. sternohyoideus)



m. mostkowo – tarczowy (m. sternothyreoideus)



wszystkie 3 mięśnie pociągają do tyłu krtań i część początkową
przełyku – po akcie połykania



opis w „Mięśnie brzuszne szyi”

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3

Ślinianki

(glandulae)



ślinianka przyuszna (glandula parotis)



opis w „Przedsionek jamy ustnej”



ślinianka żuchwowa (glandula mandibularis)



leży w przestrzeni międzyżuchwowej



jej kształt i rozmiary są niejednakowe u różnych gatunków zwierząt



wydzielina ma charakter surowiczo – śluzowy



ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis)



leży na dnie jamy ustnej



składają się na nią 2 części:



ślinianka podjęzykowa wielootworowa (glandula sublingualis polystomatica)



część przednia



występuje u wszystkich zwierząt



ślinianka podjęzykowa jednootworowa (glandula sublingualis monostomatica)



część tylna



gruczoł mieszany surowiczo – śluzowy

GARDŁO

(pharynx)



opis w „Narządy układu oddechowego”

Projekt „Dobry zawód – lepsza przyszłość” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.3