113

Bogusława STĘPIEŃ
Bursa Szkolna Nr 6 w Poznaniu

ETYKA ZAWODU NAUCZYCIELA

– WYCHOWANIE DLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ

(UWAGI NA MARGINESIE PROBLEMU)

Pojęcie etyki zawodowej

1

odnosi się do norm postępowania obowiązującego

w obrębie określonej grupy zawodowej. W tym sensie etyka zawodu nauczyciela
odnosi się do wzoru osobowego pedagoga, cech etycznych zawodu, norm postę-
powania w praktyce pedagogicznej i konfliktów jakie pojawiają się w praktyce za-
wodowej. Tak więc etyka zawodu nauczyciela stanowi m.in. zespół norm i dyrektyw
wynikających z historycznych tradycji zawodu, ducha kultury narodowej, z podsta-
wowych wskazań etycznych przyjętych i obowiązujących w danym społeczeństwie
a zastosowanych w praktyce zawodowej. Problem tkwi jednak w tym, że nie istnie-
je tak naprawdę obowiązujący, standardowy kodeks norm etycznych nauczycieli.
Na dodatek każdy może go więc rozumieć na swój sposób.

Panuje wśród znacznej części polskich elit politycznych, decydentów społecz-

no-gospodarczych przeświadczenie, że zajmowanie się etyką zawodu nauczyciela
to zajęcie, które odwraca uwagę od ważniejszych problemów związanych z sytu-
acją szkolnictwa w ogóle, a na poziomie lokalnym zwłaszcza. Mówi się nawet
o potrzebie likwidacji Karty Nauczyciela. Tymczasem jest to niezwykle istotny
aspekt funkcjonowania instytucji oświatowo-wychowawczych, którego nie powinno
się zaniedbywać. Zawód nauczyciela jest bowiem z jednej strony silnie związany
z organizacją i sposobem sprawowania władzy samorządowej, jako że samorządy
lokalne są organami prowadzącymi szkoły i inne jednostki opiekuńczo-
wychowawcze. Z drugiej zaś nauczyciel sam jest kreatorem zachowań władczych
w stosunku do uczniów (wychowanków).

Nauczyciel nie jest odgrodzony od polityki jeszcze z innych względów. Usta-

wodawca bowiem poprzez Ustawę Karta Nauczyciela z jednej strony broni pań-
stwowej przynależności nauczyciela, zlecając jednocześnie samorządom nadzór
nad funkcjonowaniem oświaty z drugiej władze lokalne bardzo niechętnie przyjmu-
ją na siebie kolejne w tym zakresie obowiązki. Nauczycielowi-wychowawcy nato-
miast nic innego, by z etycznego punktu widzenia w tym całym organizacyjno-
ustrojowym zamieszaniu, za nadrzędną władzę nad sobą uznawać władzę płynącą
z prawd naukowych. Na dodatek należy jednocześnie pamiętać, że nasz system
edukacji opiera się na ostrej rywalizacji zawodowej, która często powoduje konflik-
ty pogłębiane brakiem jasno sprecyzowanych zasad ładu etycznego a władza po-
zbawiona etyki uwalnia od rygorów moralnych i innych ograniczeń.

1

Etyka (ethos) jako nauka o moralności to dyscyplina filozofii zajmująca się: wartościami, ocenami oraz

normami przyjętymi i obowiązującymi w obrębie danego społeczeństwa. Termin ten do nauki wprowa-
dził Arystoteles jednak już Sokrates szczególną uwagę na godność i autonomię człowieka, doszukując
się przyczyn zła w niewiedzy ludzkiej. Moralność zaś to zespół norm i ocen regulujących stosunki mię-
dzy jednostkami, jednostką a grupą społeczną, między grupami, jednostką i grupą społeczną a instytu-
cjami.

114

Wyróżnia się dwa komponenty władzy nauczyciela:
1) Władza zarządzania zewnętrznego – posługiwanie się dyscypliną, nadzór

nad uczniami;

2) Władza tworzenia – kierowanie ludzkimi dążeniami, światem emocji i war-

tości.

Wg T. Pilcha istnieją trzy główne zasady normatywne społecznego funkcjo-

nowania nauczyciela

2

:

1) Nauczyciel działa w świecie dobra – jego aktywność ma intencję tworzenia

dobra dla innego człowieka przy użyciu godziwych środków.

2) Działalność wychowawcza to racjonalna nadzieja – nauczyciel musi wie-

rzyć w postęp moralny, w sens swojej pracy i własne posłannictwo.

3) Trwały, niesprzeczny system wartości i przeświadczeń moralnych.
Etyka zawodowa ma także zapobiegać nadużywaniu władzy, uwrażliwiać

człowieka na moralne aspekty pracy, regulować stosunki między ludźmi wykonują-
cymi dany zawód, wpływać na identyfikację zawodową człowieka. Nie może jednak
stanowić wyłącznie zbioru praw, których mają przestrzegać przedstawiciele okre-
ślonej grupy zawodowej. Powinna być wpisana w nasze czyny i postępowanie,
dlatego nie wystarczy „dobre nastawienie”, „dobra intencja” lub znajomość kilku
zasad ogólnych, by stać się instrukcją tego, jak należy się zachować w każdym
przypadku i w każdej okoliczności.

Wykonywanie pracy zawodowej jest jednym z kluczowych elementów życia

społecznego. Dla wielu ludzi staje się głównym celem i sensem życia (pracoho-
lizm). Od sposobu, rodzaju i typu wykonywanej przez człowieka pracy zawodowej
(także jej efektów społecznych i ekonomicznych), zależy ich pozycja, uznanie
i szacunek w środowisku lokalnym. W przypadku nauczycieli jest to szczególnie
zauważalne.

Życie zawodowe jest niewątpliwie jedną z najważniejszych sfer życia społecz-

nego jednostki choćby z tego względu, że zajmuje ono podstawową część co-
dziennej jej egzystencji. Z wypełnianiem każdej roli zawodowej wiąże się wykony-
wanie pewnego zespołu czynności specyficznego dla danego rodzaju pracy, który
wymaga od jednostki odpowiednich kwalifikacji, wykształcenia, posiadania stosow-
nych umiejętności w danej dziedzinie, predyspozycji osobowych, aby jak najlepiej
ją wypełniać. Z każdy zawodem wiążą się charakterystyczne obowiązki i prawa
pracownika, które określają jego specyfikę. Stosowanie się natomiast do zasad
etyki zawodowej pozwala na prawidłowe wypełnianie roli zawodowej.

Praca jest nie tylko obowiązkiem. Przede wszystkim uprawnia do godziwej

zapłaty, godziwych warunków pracy i życia. Oprócz tych ogólnych wskazań, istnie-
ją również pewne wartości i normy wynikające ze specyfiki poszczególnych zawo-
dów, które szczegółowo określają także relacje między pracodawcą a pracobiorcą,
wykonawcą a odbiorcą rezultatów pracy, między członkami poszczególnych grup
zawodowych itp. Nie znaczy to jednak, że całość etyki pracy składa się jedynie
z kodeksów etycznych dla poszczególnych zawodów.

W literaturze brak jest precyzyjnej definicji etyki zawodowej - można spotkać

rozmaite określenia. Definicje amerykańskie są bardzo lapidarne. Jedna z nich

2

T. Pilch: Rozważania nad etyką zawodu nauczyciela, W: W. Szewczuk (red.): Świat wartości i wycho-

wanie. Warszawa 1996

3

American Heritage Dictionary of the English Language, 3 ed. Houghton Miffin 1966, W: R. Sarkowicz:

Amerykańska etyka prawnicza. Kraków 2004, s. 25

115

mówi, że etyka zawodowa to normy i zasady rządzące zachowaniem członków
grupy zawodowej.

3

Natomiast wg Z. Ziembińskiego „…przez etykę zawodową ja-

kiejś grupy rozumie się najczęściej doktrynę moralną systematyzującą oceny
i normy moralne związane z wykonywaniem określonego zwodu, względnie formu-
łującą normy moralne postulowane do przyjęcia przez przedstawicieli danego za-
wodu”.

4

Z kolei I. Lazari-Pawłowska definiuje ją jako „…spisane normy odpowiada-

jące na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu po-
winni, a jak nie powinni postępować (…) występuje w postaci norm zinstytucjonali-
zowanych (kodeksy, przysięgi, ślubowania) oraz formułowanych jako indywidualne
propozycje, luźne lub stanowiące zespół postulatów".

5

Termin ten występuje

w trzech znaczeniach:

1) Norm określających, jak przedstawiciele danego zawodu winni się zacho-

wywać;

2) Przekonań moralnych przedstawicieli danego zawodu;
3) Ocen etycznych zachowań przedstawicieli danego zawodu.

6

Etyka zawodowa to także – o czym już wyżej wspominałam – swoistego ro-

dzaju zespół dyrektyw wynikających z dorobku intelektualnego, praktyki, doświad-
czenia oraz tradycji zawodowych. Jej reguły (z punktu widzenia ocen i zasad mo-
ralnych) definiują zawodowe postępowanie jednostki, które obowiązuje członków
tej właśnie grupy zawodowej. To swoistego rodzaju kodeks etyczny charaktery-
styczny dla danego zawodu, katalog norm moralnych regulujących zachowania
pracowników, klasyfikujących ich zachowania jako dozwolone lub niedozwolone
w odniesieniu do wykonywanych czynności zawodowych. Nic więc dziwnego, że-
aspekt postaw moralnych nauczyciela stawiany jest na równi z jego wysokimi kwa-
lifikacjami zawodowymi.

Pod adresem różnych grup zawodowych formułowane są różne wymagania –

od lekarzy, adwokatów, nauczycieli – wymaga się, aby dobro cudze mieli oni na
uwadze przede wszystkim, zaś wymagania dotyczące kupców czy rzemieślników
wypadają raczej skromnie a na uwadze powinni oni mieć również dobro cudze.
Poszczególne etyki zawodowe stanowią odrębne, często wzajem niezgodne
zespoły norm.

7

Jednym z zawodów, które wymagają szczególnego przestrzegania etyki za-

wodowej jest zawód nauczyciela i wychowawcy. Zawód ten podobnie jak lekarza,
stale podlega ocenie społecznej, stawiane mu wymagania są o wiele wyższe niż
w stosunku do przedstawicieli wielu innych zawodów. Powierza się bowiem
nauczycielowi wartość największą – dziecko, oczekuje się od niego pełnego zaan-
gażowania w proces dydaktyczny i socjalizacyjny. Z drugiej strony zdarza się,
że nauczyciel nie zawsze nadziei tej może sprostać.

Nauczyciel niezależnie od zajmowanego stanowiska i związanych z tym naci-

sków administracyjnych i finansowych ma obowiązek kierować się jej zasadami.
Przede wszystkim winien zdawać sobie sprawę z tego, że każde naruszenie etyki
pociąga za sobą odpowiedzialność zawodową. Sprowadza się ona nie tylko do
sankcji organizacyjno-dyscyplinarnych ze strony władz szkolnych, ale także do

4

Z. Ziembiński: Podstawy nauki o moralności. Poznań 1981, s. 106; R. Sarkowicz, op. cit., s. 25

5

Z. Kalita (red.): Etyka. Antologia tekstów. Wrocław 1995, s. 193)

6

A. Sarapata (red.): Etyka zawodowa. Warszawa 1971, s. 5

7

I. Lazari-Pawłowska: Etyka zawodowa, W: A. Książek: Zagadnienia etyki. Wybór tekstów. Warszawa

1995, s. 190

116

swoistego rodzaju „negatywnego naznaczenia społecznego” przez środowisko
zawodowe bądź społeczność lokalną. Etyka zawodowa nauczyciela stanowi bo-
wiem wypadkową swoistego rodzaju kontraktu między stanem nauczycielskim
i społeczeństwem czy też inaczej: nauczycielem-wychowawcą a społecznością
lokalną. Jego istotą jest dobro ucznia (wychowanka), które stawia się ponad dobro
indywidualne co stanowi podstawę zaufania społecznego w stosunku do nauczy-
cieli. Sprawy zaś ekonomiczne, naciski społeczne i administracyjne nie powinny
osłabiać tych podstawowej zasady etycznej, jaką jest dobro ucznia.

Specyfika zawodu nauczyciela polega na tym, że nauczyciel oddziałując na

osobowość wychowanków kształtuje ich postawy, poglądy a przede wszystkim
świadomość. Jako podmiot sprawujący kontrolę nad uczniem (wychowankiem,
podopiecznym) a także nad sobą samym, tworzy strukturę poznawczą, która po-
zwala każde działanie i jego skutki dostrzec i ocenić jako pozytywne lub negatyw-
ne. Między innymi dlatego zawód ten należy do grupy zawodów tzw. „zaufania
publicznego”, którym stawiany jest wymóg wysokich kwalifikacji fachowych, per-
manentnego doskonalenia umiejętności zawodowych a także posiadania wyższych
niż przeciętnie wymogów etycznych, kształtowanych przez własne środowisko
zawodowe.

Nauczyciel staje w swojej pracy przed swoistego rodzaju wyzwaniami. Z jed-

nej strony ma za zadanie wyposażyć ucznia w wiedzę, z drugiej musi zadbać o to,
by wychowanek umiał w przyszłości zademonstrować własny pogląd na świat.
Ma przekazywać to, w co wierzy i o czym jest przekonany – system wartości uni-
wersalnych, dać uczniowi prawo do ich odrzucenia lub zaakceptowana. Winien
także uczyć dystansu do rzeczywistości, wyrabiania własnych poglądów. Dobry
nauczyciel to taki, który potrafi przełamać rutynę a zachowania destruktywne
uczniów traktuje jak wyzwanie. To mediator, który stara się znaleźć punkty wspólne
między wiedzą podręcznikową a potrzebami i oczekiwaniami jego i otaczającego
go środowiska (w tym środowiska lokalnego).

Nadto nauczyciel stoi przed problemami związanymi z postępem technicz-

nym, jego wpływem na proces dydaktyczno-wychowawczy (komputeryzacja, no-
woczesne techniki audio-wizualne, internet, itd.), co przy poważnych brakach
finansowo-budżetowych szkół i instytucji opiekuńczo-wychowawczych, utrudnia
pracę. Niedostatki te powodują wiele napięć, których przyczyny nie zawsze leżą po
stronie nauczycieli. Zależą one głównie od nastawienia społecznego i stawianych
wobec nich oczekiwań a nie od poziomu nauczania czy opieki opiekuńczej
i wychowawczej.

Do najbardziej niepokojących z etycznego punktu widzenia zjawisk w kontak-

tach nauczyciela z uczniem i jego opiekunami należą:

- brak wrażliwości pedagogiczno-dydaktycznej w kontaktach z uczniem;
- zaniedbanie kontaktów z rodzicami bądź opiekunami prawnymi;
- lekceważący stosunek do ucznia i jego opiekunów;
- nieumiejętność korzystania z nowoczesnych technik edukacyjnych;
- obniżenie wrażliwości etyczno-zawodowej;
- niedbalstwo;
- nierzetelna ocena postępów edukacyjnych ucznia.
Wymienione wyżej zjawiska są znane i szeroko dyskutowane w środowisku

nauczycielskim, które w pełni zdaje sobie sprawę z tego, że ich akceptacja prowa-

117

dzi nie tylko do erozji etosu zawodowego nauczyciela, ale i pogarsza klimatu
w środowisku i wywołuje o nim negatywne opinie społeczne.

Potocznie uważa się, że nauczyciel (wychowawca) powinien odznaczać się

szczególnymi cechami charakteru, predysponującymi go do wykonywania tego
zawodu. Do najbardziej oczekiwanych cech osobowości nauczyciela należą nastę-
pujące: grzeczność, uprzejmość, serdeczność; rozumienie uczniów (wychowan-
ków), cierpliwość, opiekuńczość; tolerancja i wyrozumiałość; sumienność i odpo-
wiedzialność; bezinteresowność, uczciwość; pracowitość, wytrwałość; spokój, opa-
nowanie; łatwość w nawiązywaniu kontaktów z innymi.

Cechy te gwarantują optymalną, wielopłaszczyznową sprawność zawodową

nauczyciela.

Już w starożytności podkreślano, że wśród różnego typu relacji międzyludz-

kich są takie, które stawiają człowieka wobec specyficznego wyzwania etycznego.
Chodziło zwłaszcza o te, w których człowiek zdaje się na drugiego człowieka: by
uczył i wychowywał, leczył, pomagał regulować jego relacje z innymi ludźmi, itd.
Ci, którzy podejmowali się jednego z tych zadań – nauczyciele, lekarze, prawnicy,
psychologowie – składali przed jego podjęciem professio, publiczne wyznanie
i zobowiązanie. Zawody te wiążą się szczególnie z określoną postawą moralną
a wybór jednego z nich nie jest tylko kwestią ekonomiczną czy techniczną, lecz
kwestią moralną, kwestią wyboru określonej postawy moralnej. Tradycyjne, powo-
łanie to przypisywano właśnie zawodowi lekarza, prawnika i nauczyciela.

W pracy wychowawczej nauczyciela z uczniami wymienić należy następujące

zasady: podmiotowości; poszanowania prywatności ucznia; pluralizmu – otwarcia
na inność; równych szans – czyli, że nauczyciel wysłuchuje uczniów a nie wycho-
dzi z założenia, iż wie najlepiej; najmniejszej interwencji – ingerowanie w życie i
prawy jednostki tylko o tyle, o ile sama ona tego pragnie; nadrzędności dobra in-
dywidualnego nad dobrem kolektywnym; traktowania człowieka jako osoby wolnej,
zdolnej do dokonywania wyborów.

Nauczyciele młodzi: są w fazie ekspansji życiowej, zmiany i rozwoju, niżej

cenią patriotyzm i poziom moralny społeczeństwa, duże znaczenie ma dla nich
kultura umysłowa i wartości materialne, cenią szczęście osobiste i rodzinne kosz-
tem działań społeczno – organizacyjnych, mają optymistyczne nastawienie
do przyszłości, chcą się doskonalić i pragną sukcesów, chcą być nowatorscy na-
uczyciele starsi :mają najwyższe uznanie dla wartości wysokiego poziomu moral-
nego obywateli, cenią wysoko wykształcenie, uznanie społeczne i autorytet, chcą
po sobie zostawić trwały ślad, silnie identyfikują się ze swoim narodem, mają ra-
czej niskie dążenie do podmiotowości i autonomii zawodowej, pragną stabilizacji
życiowej.

Wymienione wyżej cechy okazują się szczególnie istotne w pracy wychowaw-

czej nauczyciela prowadzonej na rzecz społeczności lokalnej. To szczególnego
rodzaju wyzwanie, charakterystyczne dla współczesnych społeczeństw obywatel-
skich. Chodzi bowiem w niej przede wszystkim wyrobienie młodym człowieku: po-
czucia więzi i przynależności do lokalnego środowiska społecznego; obowiązku
świadczenia na rzecz środowiska swoistego rodzaju daniny – pracy społecznej;
kreowania nowych norm i wartości społecznych; bycia liderem, aktywnym społecz-
nie członkiem środowiska lokalnego; bycia kreatorem postaw prospołecznych;
poczucia bycia pełnoprawnym członkiem społeczeństwa obywatelskiego.