Zawód nauczyciela należy do najstarszych zawodów świata, bowiem nauczanie dzieci i młodzieży zaliczane było zawsze do najbardziej tradycyjnych obowiązków nauczyciela. Badaniem powinności i obowiązków nauczycieli zajmuje się nauka - deontologia nauczyciela. Szczególną uwagę poświęca się regulacjom moralnym w tym zawodzie. W środowisku nauczycielskim idzie głównie o zespół norm etycznych regulujących relacje nauczyciel - uczeń. Lista tych powinności, podporządkowanych normie naczelnej etyki zawodu nauczyciela, mówiącej o odpowiedzialności za los dziecka, za jego perspektywę, jego przyszłe miejsce w społeczeństwie oraz odpowiedzialności nauczyciela wobec dziecka, więc za te decyzje i zachowania, które mają miejsce w codziennej pracy pedagogicznej jest bardzo bogata. Głównym jednak zadaniem etyki zawodowej nauczyciela jest podwyższanie poziomu realizacji zadań kształcenia i wychowania oraz chronienie przed wykroczeniami w procesie realizacji tych zadań. Etyka zawodowa stoi niejako na straży tego, by nauczyciel w swojej działalności w jak największym stopniu przyczyniał się do podnoszenia poziomu jakości swojej pracy. Zasady i normy etyki zawodowej przypominają o tym, że nauczyciel w swoim postępowaniu powinien kierować się tylko dobrem dziecka.
W tym zakresie zasady, normy oraz oceny moralne spełniają według Stanisława Krawcewicza funkcje:
· inspirującą i imperatywną,
· mierników ustalania zgodności albo niezgodności działań pedagogicznych z wartościami, które należy akceptować,
· czynników ograniczania lub osłabiania albo rozszerzania czy nasilania określonego kierunku działań pedagogicznych.
Rozwiązywania problemów wychowawczych wymaga zatem interwencji refleksji etycznej. Dlatego rozwijanie jej w środowisku nauczycielskim stanowi niezbędny warunek pogłębiania procesów nauczania i wychowania. Występuje wyraźna współzależność składnika pragmatycznego i moralnego kwalifikacji nauczyciela: trudności czy powodzenia w dziedzinie czysto profesjonalnej mogą przenosić się automatycznie na sferę moralną i odwrotnie. W pracy pedagogicznej zasady i normy moralne spełniają funkcję dyrektyw prakseologicznych. Cel działania wychowawczego może być w pełni osiągnięty, jeżeli nauczyciel w swoim wychowawczym postępowaniu będzie przestrzegać określonych zasad i norm moralnych
Dziś właśnie nauczyciel, szkoła, myśl pedagogiczna wydaje się być dotkliwie porażeni skutkami dokonanej transformacji systemu społeczno - politycznego. Dlatego w kierowaniu i charakteryzowaniu sylwetki etycznej nauczyciela musimy odwoływać się do odwiecznych pryncypiów etyki normatywnej, które przynależą do kanonu etyki ogólnoludzkiego humanizmu i humanistycznych tradycji wychowania. Te właśnie etyczne pryncypia i moralne przeświadczenia tworzą indywidualność, osobowość nauczyciela, decydują o wyposażeniu go w pożądany zestaw cnót i zachowań pozwalających postrzegać w nim spolegliwego opiekuna.
W procesie edukacyjnym wg. Tadeusza Pilcha nauczyciel posiada władzę:
· zarządzania zewnętrznego, bezpośredniego wyrażającą się w operowaniu dyscypliną, panowaniem nad światem rzeczy, sprawowaniem nadzoru nad wykonywaniem poleceń i biegiem spraw codziennych
· twórczą wyrażającą się w kierowaniu ludzkich dążeń i aspiracji, pragnień i wyobraźni, świata emocji i świata wartości.
Owocem tej władzy nauczycielskiej jest wybór i realizacja określonej strategii życia. Strategii zorientowanej na posiadanie lub znaczenie, wyrażającej się w znanej opozycji dwu pojęć: mieć czy być. Równie ważnym elementem owej władzy tworzenia jest moc budowania wewnętrznego świata wartości ; wiedza o treści pojęć dobra i zła.
Sformułowano trzy normatywne właściwości i zasady społecznego działania osoby nauczyciela:
1. Nauczyciel działa w świecie dobra.
Dobra, które jest właściwością działania pedagogicznego, ma postać dobra czynnego. Zawiera się w nim aktywne poznanie, aktywna służba, aktywne korygowanie, aktywne wspomaganie. Normy etyczne mają być siłą inspiracyjną, stanowiącą grunt, na którym te działania nauczyciela będą się rozwijać.
2. Działalność wychowawcza jako racjonalna nadzieja.
Oznacza ona wiarę nauczyciela w postęp moralny, przekonanie, że świat i ludzi można zmienić, zmieniać w pożądanym i godziwym kierunku oraz wiarę w sens pracy i posłannictwa wychowawczego. Nauczyciel staje się więc „architektem przyszłości”. Dlatego pełniąc taką rolę, jego cechy osobiste, wyposażenie intelektualne i sylwetkę moralną powinien cechować:
· optymizm pedagogiczny, określona wizja przyszłości oraz trwały system wartości i przeświadczeń moralnych.
Nie można sobie bowiem wyobrazić jakiejkolwiek pracy pedagogicznej wyzbytej wewnętrznej, pozytywnej motywacji, opartej o wiarę, że jest to działalność doniosła, niezastąpiona i jedyna w swoim rodzaju. Nie można bez pozytywnych motywacji doskonalić ustawicznie owego instrumentu pedagogicznego, na które składa się ciągle uzupełniana wiedza, innowacyjna i doskonalona metodyka oddziaływania i nauczania. Wreszcie, praca grupowa, współdziałanie z innymi stanowi jeden z elementarnych składników skutecznego działania pedagogicznego.
- Wizja przyszłości, którą nauczyciel chce wykreować lub której chce służyć wymaga przede wszystkim aktywności intelektualnej, szerokiej wiedzy i określonej wyobraźni.
W tym wizerunku przyszłości muszą znaleźć się zarówno elementy cywilizacji technicznej, jak również wyobrażenia o ładzie etycznym, w jakim żyć będą przyszłe pokolenia.
3. Trwały, niesprzeczny system wartości i przeświadczeń moralnych. Dzisiaj żyjemy w komfortowych warunkach - kiedy to nauczyciel nie musi, na użytek władzy zwierzchniej demonstrować posiadania „jedynie słusznych” przekonań ideologiczno - moralnych, a na swój prywatny użytek posiadać poglądy odmienne. Nauczyciel musi jednak respektować taki kodeks wartości etycznych, które nie są sprzeczne z jego społeczną misją.
Wszystkie te trzy właściwości sylwetki zawodowej nauczyciela składają się na racjonalną nadzieję pracy pedagogicznej. Wiedza fachowa, która odgrywa rolę stymulatora inwencji pedagogicznej, jest równocześnie czynnikiem racjonalizującym marzenia i aspiracje. Cała sztuka pracy nauczyciela polega na umiejętnym połączeniu marzeń i wizji odległego świata z przyszłości lub kosmosu z pedagogicznym realizmem pozwalającym na sprawne poruszanie się po wyboistej drodze dnia codziennego. Praca nauczyciela ma bardziej wymiar zespołowy niż
indywidualny. W tym obszarze etyczne aspekty związków nauczyciela z grupą obejmują sterowania zachowaniami grupy i osobiste więzi wychowawcy z wychowankami.
Układają się one na wyznaczonym przez następujące pary pojęć:
- ład hierarchiczny - ład egalitarny
- porządek rygorystyczny - porządek persfazyjno - negocjacyjny
- dystans i chłód - emocjonalna bliskość
- przymus uczestnictwa - uczestnictwo aprobujące
Na tej matrycy znajduje się wielki obszar społecznych zachowań etycznych nauczyciela. Wcale nie jest to jednak jednoznaczne. Wiele sytuacji i wiele zdarzeń w wychowaniu ma charakter okazjonalny, tzn. ich znaczenie etyczne może być dodatnie lub negatywne w zależności od okoliczności. Przykładem na niejednoznaczność moralną zachowań pedagogicznych może być zjawisko represji. W istocie zawodu nauczyciela mieści się operowanie represją i swoistą nietolerancją. Jest to represja instrumentalna, podejmowana z poczuciem konieczności, mierzona skutecznością działania i regulowana względem na poszanowanie godności osoby na którą jest skierowana. Nauczyciel ma prawo nie tolerować, choć tolerancja posiada konotację zdecydowanie pozytywną. Ma prawo, a nawet obowiązek nie tolerować zła i złego postępowania. Krzywdzenia słabszych i stu innych zachowań i zjawisk. Ma prawo w swych wyborach być wyrazisty, jednoznaczny i wierny.
Jest to warunek budowania autorytetu pedagogicznego. Tak więc w tej delikatnej materii stosunków wychowawcy z grupą pojawiać się mogą liczne rozterki i nieprzezwyciężalne dylematy. W takich sytuacjach nauczyciel powinien przyjąć zasadę, regulującą zachowania społeczne człowieka - humanisty: taktyka nie może zastępować etyki.
Kodeks etyczny nauczyciela - to etyka reguł i etyka cnót. Dla zawodu nauczycielskiego sformułowano na początek regułę ogólną, z której wyprowadzono szczegółowe cnoty tego zawodu. Ta reguła brzmi: człowiek przed nauką. Jej sens jest bardzo głęboki i ma wielorakie konsekwencje. Określa swoistą postawę moralną nauczyciela i istotę jego warsztatu zawodowego. W pierwszym zaś rzędzie „wymusza” u nauczyciela zgeneralizowane poczucie życzliwości do swoich wychowanków. W tej generalnej zasadzie życzliwości muszą się znaleźć:
- etyczna akceptacja osoby, bez względu na jej walory,
- intelektualna, trzeźwa ocena osoby wychowanka,
- gotowość pracy korekcyjnej i wspomagającej w każdej sytuacji.
Dopiero spełnienie tych warunków nadaje zgeneralizowanej życzliwości cechy dynamicznego i użytecznego działania pedagogicznego. Uzupełnieniem powyższej postawy moralnej nauczyciela - wychowawcy jest respektowanie przez nauczyciela w jego myśleniu i działaniu następujących zasad:
- prymat dobroci nad sprawiedliwością,
- prymat serca nad rozumem,
- prymat człowieka nad organizacją.
Posługując się klasycznym rejestrem wartości, ułożono następujący inwentarz zachowań etycznych nauczyciela: winny go cechować nastawienia emocjonalne, dążenia intelektualne oraz perfekcjonistyczna dbałość o wartości socjocentryczne oraz estetyczne. Byłoby społeczną obłudą wg. Tadeusza Pilcha odmawiać nauczycielowi dbałości o pozyskanie wartości materialnych i hedonistycznych, do nich także ma prawo.
Pośród normatywnych zasad społecznej działalności nauczyciela należy zwrócić uwagę na obecność w jego misji zawodowej ideologii i stosunku nauczyciela do polityki. Okazuje się bowiem, że po opaleniu autorytarnego państwa polski nauczyciel został uwikłany w trywialny spór o jego profesjonalną przynależność.
Nie można domagać się izolowania pracy nauczyciela od faktów i zdarzeń politycznych, od realiów którymi żyje społeczeństwo. Jednak respektując obecność polityki w życiu szkoły stanowczo należy przeciwstawiać się włączeniu w misję zawodową nauczyciela wątków politycznych. Nauczyciel nie jest bowiem funkcjonariuszem systemu państwa, ale jest jak to określa średniowieczna myśl pedeutologiczna, sługą prawdy i wartości. Swoją misję może dobrze wykonywać tylko jako człowiek niezależny. Jedyną władzę, której nauczyciel w swej misji społecznej powinien podlegać - to władza prawd naukowych, uznanych reguł metodyki działania zawodowego oraz władzy społecznie usankcjonowanych zawodowych ciał kontrolnych.
Etyka zawodowa odgrywa równie istotną rolę w regulacji stosunków interpersonalnych w zespołach nauczycielskich. Współczesna szkoła staje się instytucją coraz bardziej zorganizowanej pracy zespołowej, podzielonej i zróżnicowanej. W realizacji swoich zadań szkoła opiera się na pracy specjalistów mających opanowaną określoną dziedzinę wiedzy
i metody ich przekazywania. W realizacji zadań dydaktycznych
i wychowawczych uczestniczy cały zespól nauczycielski. Powiązania te mają charakter zarówno formalny, podlegają formalnym regułom, jak też obejmują sieć powiązań osobistych ,koleżeńskich, opartych na nieskodyfikowanych zasadach i normach.
Wysoka kultura współpracy i współżycia w zespole nauczycielskim będzie polegać na zrozumieniu celu i sensu działania, kształtowaniu klimatu wzajemnej życzliwości. Przekonanie o ważności pracy każdego nauczyciela, uznanie jego miejsca i roli w zespole pedagogicznym, danie mu możliwości wspólnego przemyślenia jego zadań i sposobów ich realizacji będzie podnosić sprawność działania każdego zespołu i każdego nauczyciela.
Czynnikiem mającym istotne znaczenie w integracji zespołu nauczycielskiego, kształtowanie jego kultury współpracy i współżycia, jest stopień praktycznej akceptacji tych zasad i norm etyki zawodowej, które określają i regulują stosunki między nauczycielami. Wartości, normy moralne aprobowane przez zespół nauczycielski stanowią podstawę układu stosunków międzyludzkich w samym zespole, podstawą jego integracji, wpływają na kierunek dążeń zespołu, są swego rodzaju stymulatorem w podejmowaniu działań. Od tego, jak układają się stosunki międzyludzkie w danej szkole, jakie są uznawane w niej wartości, zależą w dużej mierze efekty pracy dydaktyczno wychowawczej.
Zasady i normy etyki zawodowej regulujące stosunki międzyludzkie w zespołach nauczycielskich akcentują znaczenie życzliwości we wzajemnych kontaktach, dzielenie się wiedzą i doświadczeniem, potrzebę wzajemnej pomocy i koleżeństwa, podnoszenie poziomu pracy własnej, szkoły, troskę o jej autorytet, nieustannego podnoszenia kompetencji zawodowych. Integracja zespołu nauczycielskiego na gruncie tych wartości moralnych reguluje układ stosunków międzyludzkich umożliwiających efektywną realizację zadań kształcenia i wychowania, wzmacnia znaczenie zespołowej odwagi w podejmowaniu podstawowych decyzji pedagogicznych. Refleksja etyczna, wrażliwość moralna nauczycieli wzmacnia w tym środowisku obowiązek wychowania w duchu zgodnym z założeniami etyki tego zawodu.
Etyka zawodu nauczyciela odgrywa również istotną rolę w regulacji powiązań szkoły i nauczyciela ze środowiskiem lokalnym, z innymi grupami zawodowymi, ze społeczeństwem, wpływa na prestiż tego zawodu.
Rozwiązując w tym aspekcie problem funkcji etyki zawodu nauczyciela należy zwrócić uwagę nie tylko na te normy, które mają bezpośredni związek z pracą wewnątrzszkolną, z pracą zawodową, ale i te, które określają pozazawodowe zachowania nauczyciela. Nauczyciel jest oceniany głównie za to, co i jak robi w ramach swoich obowiązków zawodowych, w ramach szkoły, ale przywiązuje się również ważne znaczenie do tych zasad i norm, które regulują relacje w szerszych, pozaszkolnych układach. Etyka zawodu nauczyciela może również w istotnym stopniu wpływać na zbliżanie i ujednolicanie poglądów, oczekiwań ocen formowanych wobec szkoły i nauczyciela.
Roszczenia społeczeństwa wobec nauczycieli nie ograniczają się do należytego spełniania zadań zawodowych. Sięgają one głęboko w całość życia nauczycielskiego. Zawodowi nauczyciela przypisuje się bowiem oddziaływanie własnym przykładem na innych członków społeczeństwa. Uważa się, że zawód ten stanowi niejako grupę odniesienia również w dziedzinach nie związanych bezpośrednio z jego zadaniami zawodowymi. Często „pojęciu” nauczyciel dajemy przymiotnik „prawdziwy”, „efektywny”, „zaangażowany”, itp. Właśnie rola nauczyciela, jego zadania, obowiązki zawodowe, społeczne, a z tym związane oczekiwania środowiska i społeczeństwa, wyczerpują niemal całokształt tego, co nauczyciel ma robić, myśleć, jak postępować, z jakim systemem wartości ma się identyfikować. W pracy pedagogicznej nauczyciel występuje bowiem i jako specjalista i jako moralista.
W jego działalności polegającej na oddziaływaniu na innego człowieka liczą się efekty w postaci postaw, przekonań, zachowań, nawyków, umiejętności.
W swojej działalności nauczyciel:
· akceptuje lub dezaprobuje określone wartości,
· określa cele i zadania oraz drogi ich realizacji służące podtrzymywaniu i rozwijaniu wartości akceptowanych.
Orientacja, refleksja, wrażliwość, reakcja moralna - to istotne dyspozycje kwalifikacji nauczyciela. Nauczyciel musi mieć autorytet nie tylko wśród najbliższego otoczenia, ale jako zawód, jako grupa zawodowa musi mieć autorytet i szacunek w powszechnej świadomości społecznej. Jest to wyraz przypisywania roli nauczyciela wysokiego znaczenia społecznego. Środowisko, społeczeństwo nie postrzega zawodu nauczyciela w kategoriach ogólnych, a postrzega konkretnych ludzi w konkretnych sytuacjach. To właśnie konkretne obserwacje stanowią podstawę kształtowania się opinii o środowisku nauczycielskim. Przestrzeganie zasad i norm etyki zawodowej, dbałość o właściwy poziom moralny środowiska nauczycielskiego może podnosić autorytet i prestiż społeczny tej grupy zawodowej w opinii społecznej.
Równie ważną sprawą jest problem świadomości nauczyciela własnych powinności etycznych. Ciągłość i trwałość tych zainteresowań ma różne uwarunkowania. Najsilniej oddziaływuje tu następująca okoliczność: kwalifikacje moralne nauczyciela w sposób zasadniczy wpływają na jego sprawność zawodową, na jego sukcesy i porażki. Przyjmuje się, że są one o wiele ważniejszym wyznacznikiem pracy nauczyciela, niż zewnętrzne uwarunkowania, na które on w istocie nie ma wpływu.
Etyka zawodowa nauczyciela jest jednocześnie wyrazem, warunkiem i instrumentem pedagogicznego funkcjonowania i jego osobowościowego rozwoju. Nauczycielem - wychowawcą jest się z postawy, przykładu, zgodności słowa i czynu, a nie faktu posiadania dyplomu czy przynależności do nauczycielskiej grupy zawodowej. Etyka zawodowa wpływa na odpowiedzialny wybór decyzji, koryguje pedagogiczną i społeczną orientacje nauczyciela. Gromadząc i rozwijając wartości i normy typowe dla zawodu nauczyciela, kształtuje jego tradycję i jego autorytet w społeczeństwie. Bo jak pisze M. Ossowska „...w sprawach moralnych trzeba chodzić po ziemi, trzeba rozważać wszystkie za i przeciw, dopuszczać ograniczenia reguł ogólnych, samodzielnie myśleć, nie szukając jakichś punktów oparcia, które by nas od tego obowiązku zwalniały”. Nauczyciel jest przedstawicielem zawodu od którego współczesność coraz bardziej wymaga pracy nad sobą. Jest po prostu skazany na ciągłe przebudowywanie swoich kwalifikacji.
Jarosław Kordziński na łamach czasopisma „Wychowawca” sformułował najważniejsze wytyczne „Karty etycznej nauczyciela”. Według niego nauczyciel powinien:
1. Być pewnym - wiedzieć na pewno, że chce służyć swoim uczniom. Wykonując zawód nauczyciela w kontekście służby, służy się nie idei, ale osobom. Zarówno mały, jak i mozolnie dorastający młody człowiek potrzebuje przewodnika - osoby, która pokazałaby im, jak korzystać z wiedzy i jak sprawnie poruszać się w świecie dorosłych. Trzeba być naprawdę pewnym, żeby podołać tak ważnym zadaniom.
2. Być przekonanym - nauczyciel musi wiele wiedzieć i bardzo dużo umieć, żeby dobrze wykonać swój zawód. Przede wszystkim musi zrozumieć, że posiadanie wiedzy jest najmniej ważnym powodem by uczyć innych. O wiele ważniejsza jest świadomość, w jaki sposób przekazywana przez uczących wiedza wpłynie na przyszłe życie uczniów. Trzeba wiedzieć nie tylko czego uczyć, ale i po co się uczy.
3. Być lojalnym - szkoła to nie ring a uczeń to nie przeciwnik. Nauka to nie wtłaczanie do formy; nauczyciel to nie pan ale partner. Wiedząc więcej, znając efekt zamierzonych działań, posiadając dużo więcej doświadczeń - uczący łatwo mogą udowodnić nauczanym, jak wielki dzieli ich dystans, jak wiele uczniowie mają do zrobienia. Uczący swoją wiedzę oraz umiejętności mogą wykorzystywać dla stałego udowodnienia swojej wyższości. To takie łatwe. Dużo trudniej spowodować, by dzieci same zaczęły sobie zadawać pytania na temat swoich własnych braków. By sami zastanawiali się nad własnym rozwojem i by zrozumieli szanse, jakie wpisane są w inwestowanie w siebie.
4. Przestrzegać zasad - trzeba wspólnie ustalać, a następnie przestrzegać zasad. To bardzo trudne zadanie dla obu stron. Nauczyciel dzieli się swoją nieskrępowaną władzą. Uczeń wraz z uzyskanymi prawami przejmuje część odpowiedzialności. To nie jest łatwe, ale też to kształci dorosłość.
5. Pytać otwarcie - trzeba pytać. Nie odpytywać, ale pytać. Nie komentować zdaniem pozornie pytającym, ale wspomagać informację, którymi chcieli by, odczuwają taką potrzebę, powinni podzielić się nasi wychowankowie. Podstawowym zadaniem pytania jest pozyskanie informacji, a nie przekazanie jej innym. Dobrze zadane pytanie pozwala na samodzielne dojście do rozwiązania osobie, której wydaje się, że nie wie.
6. Chętnie uczyć się - nauczyciele powinni mieć takie hasło jako najważniejszy aksjomat, który powinien towarzyszyć ich codziennej aktywności nie tylko zawodowej, ale również życiowej. Samokształcenie się, doskonalenie swojego warsztatu pracy - to warunek podstawowy bycia dobrym nauczycielem. Wiedza postępuje w swoim rozwoju coraz szybciej, powszechność oraz dostępność do źródeł informacji czyni ją bogactwem, z którego może korzystać każdy.
7. Stale się rozwijać - nauczyciele stanowią bardzo ważną część organizacji odpowiedzialnej za sposób, w jaki z bogactwa wiedzy oraz możliwości korzystać będą przyszłe pokolenia. Warto wiedzieć, w jaki sposób taka organizacja funkcjonuje, jak może się doskonalić i co robić, żeby produkt finalny jej aktywności był coraz lepszy. Nauczyciele muszą poznać i uwierzyć w zasadność pracy zespołowej. Metody aktywizujące, coraz częściej stosowane na lekcjach w szkole, również preferują pracę zespołową.
8. Nie sprzeciwiać się kontroli nad sobą - system szkolny kojarzy się z nieustającą kontrolą. Wszyscy mają prawo, a nawet obowiązek udzielania wskazówek oraz dokonywania oceny. Wszyscy też, czy przynajmniej większość może być pouczonych oraz ocenionych. W efekcie ocena oraz związana z nią kontrola nie posiada najlepszych notowań wśród osób związanych z systemem oświaty. Nikt, a już nauczyciel najbardziej, nie lubi być ocenianym. Nie lubi być kontrolowanym. Dobrze przeprowadzona kontrola, bazująca na wspólnej analizie mocnych i słabych stron aktywności kontrolowanego, pozwala systematycznie ograniczać słabe, a jednocześnie wzmacniać mocne strony pracy tak, ucznia jak i nauczyciela. Ważne jednak, by efektem kontroli nie była jedynie ocena, ale poszerzona informacja zwrotna.
9. Być osobą, na której można polegać - nauczyciel musi chcieć robić to, co robi. Musi realizować zadania wynikające z podstawowej misji, która powinna towarzyszyć jego pracy, a którą jest kształtowanie przyszłych pokoleń. Nauczyciel nie tylko uczy wybranego przedmiotu, on musi przede wszystkim powodować rozwój dziecka, oraz przygotować go do życia w świecie dorosłych. Nauczyciel to jest dorosły, który zawodowo odpowiada za kształt i rozwój całych społeczeństw oraz narodów, którego zawodem jest życzliwe, ale i odpowiednie przeprowadzanie uczniów z dzieciństwa w dorosłość. Nauczyciel nie może zawieść.
Według Jana Legowicza nauczyciel w swojej pracy może rezygnować z wielu rzeczy, tylko nie ze swego autorytetu etycznego i moralnego, czyli reprezentowania siebie i stanowienia sobą o czymś, do czego sam z siebie ma prawo, co go do tego zobowiązuje oraz czego on sam pozostaje autorem i sprawcą. A mieć etyczny i moralny autorytet znaczy dla nauczyciela dawać dowód, że jego nauczycielska możność skłaniania innych do liczenia się z nim, leży tylko i wyłącznie w jego nauczycielskiej wierności, wyznawanym przez siebie zasadom etyczno moralnym, leży w uznawaniu nas nauczycieli za ludzi zasad. Ale to nie przychodzi samo przez się bo i nikt też w obdarowaniu autorytetem nie przychodzi na świat.
1