Rola etyki zawodowej w służbie policyjnej.
Kodeks Policjanta
Zawód policjanta należy do wąskiej grupy zawodów, które cieszą się znacznym zainteresowaniem, podlegając jednocześnie rygorystycznej ocenie społecznej. Społeczno moralny wizerunek zawodu, kształtowany obiegowymi opiniami, sprowadza służbę policyjną do zespołu czynności nacechowanych represyjnością i brutalnością, w których nie
ma miejsca na problematykę moralną, a w świetle skrajnych opinii mówi się wręcz o konflikcie zestawienia: moralność — policja. Istnieje jednakże i taka perspektywa postrzegania powyższego problemu, która akcentuje moralne aspekty zawodu policyjnego, przyjmując nawet nadrzędność regulacji moralno zawodowej względem innych regulacji, w przypadku policji głównie prawnych.
Współczesna etyka zawodowa oscyluje wokół dwóch podstawowych kierunków rozwoju: kodeksualnego i sytuacyjnego. Etyka kodeksualna zakłada tworzenie etycznych struktur normatywnych w formie ścisłych kodeksów lub też luźniejszych dyrektyw postępowania, etyka sytuacyjna natomiast stoi na stanowisku, że tworzenie kodeksów jest zbędne, każda bowiem z sytuacji wymagających odniesień moralnych jest na tyle indywidualna, że żaden kodeks nie jest w stanie sprostać tego rodzaju unormowaniom.
Współczesne kodeksy etyki zawodowej odgrywają dwie podstawowe role: po pierwsze — wspomagają prawne unormowania określające wykonywanie zawodu, po drugie — mają regulować te sfery działalności zawodowej, w których prawo się nie wypowiada, a które są istotne w wykonywaniu codziennych obowiązków zawodowych.
Tendencje występujące w etyce zawodowej policji wiążą się z tworzeniem etycznych struktur normatywnych w postaci krótkich dyrektyw, stanowiących, jak na przykład we Francji, wkładkę do legitymacji służbowej. Uregulowania tego typu stają się obecnie standardem policji państw europejskich. Prace nad tego rodzaju strukturą normatywną trwają obecnie w Wielkiej Brytanii i Niemczech. W policji polskiej potrzeba powyższej regulacji wypływa również z zapisu zawartego w rocie ślubowania, w której mówi się o przestrzeganiu zasad etyki zawodowej. Równolegle, powstanie etycznej struktury normatywnej policji polskiej pozwoli na konieczne uściślenia związane z funkcjonowaniem sądów honorowych.
Prezentacja dyrektyw etycznych służby policyjnej wymaga jednakże określenia pojęcia: etyka zawodowa policji, jak również odniesienia się do zagadnień terminologicznych i metodologicznych, dotyczących sposobów i metod konstruowania dyrektyw etyki zawodowej. Mając na względzie współczesne wyznaczniki wykonywania zawodu policjanta w Polsce, a w tym choćby rolę praw człowieka i sposób stanowienia prawa, należy uznać, iż współczesna etyka policji jest służbą wartościom naczelnym systemu prawnego stanowionego
demokratycznie. Etykę służby ustanawia zatem nie tylko indywidualne sumienie policjanta, lecz także obowiązujące w danym czasie i miejscu prawo, co jednak nie oznacza, że etyka policji ogranicza się do formalnego legalizmu prawnego. Każdy system prawny zawiera określoną aksjologię. Stąd też etykę służby policyjnej należy określić jako służbę wartościom wyrażonym w prawie i przez prawo.
Podstawowy problem w dziedzinie istotnych dla tego rodzaju ujęcia zagadnień wiąże się ze stosowanymi pojęciami, wśród których ukształtowało się kilka propozycji nazewnictwa reguł moralno-zawodowych, a ugruntowanie i uznanie zyskały: kodeks etyczny oraz zasady etyki. Specyficzną propozycją, i to w odniesieniu do służby policyjnej, stał się termin „deklaracja”, użyty przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy.
Z kwestiami terminologicznymi w ścisłym związku pozostają zagadnienia metodologiczne, do pewnego stopnia warunkujące formę i sposoby prezentacji dyrektyw etycznych. Istnieją dwa zasadnicze sposoby rozstrzygnięć ujmowania etyki zawodowej, mianowicie: forma kodeksu oraz rozwiązanie nieco mniej rygorystyczne — forma zasad etycznych. Rzecznicy kodeksualizacji, wskazując potrzebę precyzyjnego i względnie pełnego sposobu prezentacji, przychylają się do formy dyrektyw etycznych, ujmujących wszelkie rzeczywiste i potencjalne sytuacje, w jakich mogą znaleźć się reprezentanci danego zawodu. Niejako wzorem hierarchiczności zachowanej w dekalogu pragną objąć normami ponadczasowe zachowania człowieka i przypisać im zdeterminowane wagą problemu miejsce. Kodeksualizm skrajny optuje wręcz za tradycyjnym kodeksem o wymiarze arbitralnym i kazuistycznym, dążącym do wypracowania metody, mającej jednoznacznie rozstrzygać kwestie dotyczące moralno prawnych kwalifikacji poszczególnych, często skomplikowanych przypadków postępowania. Przeciwnicy tak szczegółowo skodyfikowanej moralności argumentują, że sytuacje, w jakich przychodzi działać przedstawicielom danego zawodu, obok pewnej powtarzalności, są na tyle różnorodne, że w konsekwencji nie dają się wyrazić w postaci kodeksów, choćby najbardziej drobiazgowo opracowanych. Analizując przy tym kodeksy prawne i rygorystyczny charakter przepisów w nich zawartych, wskazują na zbyt daleko posunięty formalizm, a w konkluzji postulują formę zasad, jako ogólniejszych reguł moralności profesjonalnej, umożliwiających egzemplifikację ich stosowania uwzględniającą okoliczności natury indywidualnej. W efekcie, odnosząc się bardziej do aksjologii niż deontologii, upatrują rolę zasad etycznych jako posiłkowych w stosunku do regulacji prawnych wykonywania danego zawodu oraz powszechnie akceptowanych reguł życia społecznego. Krytykowany z pozycji kodeksualnych swoisty, jednak ograniczony woluntaryzm, jest podnoszony do rangi specyficznej cnoty warunkującej i pobudzającej refleksję moralną każdego przedstawiciela zawodu. Niewątpliwie, zarówno w jednym, jak i drugim stanowisku tkwią wartościowe, zasadne i nie podlegające kwestionowaniu racje, mając jednak na względzie akcentowany postulat odwoływania się do naczelnych wartości chronionych przez prawo, należy się opowiedzieć za formą zasad etycznych. Pobudza ona do refleksji moralno-zawodowej, charakteryzuje się większymi możliwościami wykorzystania, obejmując swoim zasięgiem standardy określane jako pożądane, humanitarne, godne, eleganckie i honorowe, a nadto jest zgodna z zapisem znajdującym się w rocie ślubowania polskiego policjanta (art. 27 pkt 1 ustawy o Policji z 6 kwietnia 1990). Sugerowana forma zasad etycznych powinna uwzględniać podstawowe relacje, w których pozostaje funkcjonariusz Policji w czasie pełnienia służby. Fundamentalna w tym względzie pozostaje relacja policjant — prawo, tak z powodu spełnienia podstawowych funkcji w celu istnienia zawodu, jak również w aspekcie specyficznych uprawnień przysługujących jego reprezentantom.
Druga, również istotna relacja, ujawnia się na płaszczyźnie wzajemnego oddziaływania policjanta i obywatela, niejako usługodawcy i usługobiorcy. Różnorodny charakter i okoliczności tego oddziaływania powodują, że w pełni zgodne z prawem wykonywanie czynności zawodowych nie zawsze pozostaje w zgodzie z odczuciami społecznymi, społecznym poczuciem sprawiedliwości, szczególnie gdy system prawny podlega dość częstym fluktuacjom i wykazuje brak stabilności przez dłuższy okres. W tym kontekście specyficzne uprawnienia zawodowe, a właściwie umiejętność korzystania z nich, wymagają nie tyle odwoływania się do celowości podejmowanych działań, co przede wszystkim — kierowania się aksjologią systemu prawnego, czyli wartościami podlegającymi ochronie. Respektowanie systemu aksjologicznego, leżącego u podstaw prawa, pozostaje tym bardziej istotne, gdy uwzględnimy, że jednym z czynników, od których są uzależnione działania policjantów (również w zakresie etycznym), jest samo zdarzenie. Jego indywidualne cechy i okoliczności nie mogą być nieuwzględnione w zachowaniach i postawach policjantów.
Trzecią płaszczyzną wymagającą odniesienia są interpersonalne relacje wewnątrzzawodowe, których istota sprowadza się do dwóch zasadniczych poziomów: policjant — policjant oraz policjant — przełożony. W ramach tej płaszczyzny należy uwzględnić kwestię solidarności zawodowej, wzajemnej pomocy, poszanowania hierarchii służbowej oraz powinności przełożonych wobec podwładnych i podwładnych wobec przełożonych.
Zbiór zasad etyki policjanta powinien być traktowany jako swego rodzaju podstawa współczesnej etyki służby policyjnej, należy bowiem mieć świadomość, że sam fakt powstania zbioru normatywnego nie uczyni ad hoc środowiska policyjnego bardziej etycznym. W postępowaniu ludzi chodzi bowiem nie tylko o to, by wiedzieć, jak postępować i chcieć tak postępować, ale — by rzeczywiście stosować aprobowaną aksjologię i przyjęte dyrektywy etyczne. Powyższe zasady powinny stanowić, obok prawa i pragmatyki służbowej, element wspierający policjanta w codziennym wykonywaniu przez niego obowiązków. W sytuacjach konkretnych bowiem wybór postępowania i odpowiedzialność za ów wybór będą spoczywały na policjancie. Jak wyraził się w jednej ze swoich publikacji prof. Leszek Kołakowski „(...) w każdym wyborze między wartościami konfliktowymi postępujemy jakoś dobrze i jakoś źle. Świadomość, że wybór jest również rezygnacją, potrzebna jest z wielu powodów: zarówno po to, żebyśmy zachowali pewną energię sprzyjającą łagodzeniu negatywnych skutków wyboru, jak i po to, żeby nie tracić perspektywy odmiennego wyboru w analogicznych sytuacjach przyszłych i po to wreszcie, by zdobyć się na tolerancję dla cudzych wyborów, różnych od naszego”.
1