1

LEKI DZIAŁAJĄCE

NA PRZEWÓD POKARMOWY

Małgorzata Berezińska

Zakład Farmakologii,

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

2

Regulacja motoryki przewodu pokarmowego

Układ nerwowy

Śródścienny

Ośrodkowy
(autonomiczny) –
przywspółczulny (włókna
przedzwojowe) i
współczulny (włókna
zazwojowe)

3

Regulacja motoryki przewodu pokarmowego

Układ humoralny

Acetylocholina

Serotonina

ATP

VIP

Somatostatyna

Substancja P

Enkefaliny

4

Objawy zaburzeń funkcjonalnych przewodu

pokarmowego

Bóle brzucha (często o charakterze kolek)

Wzdęcia

Refluksy (zarzucanie)

Wiatry

Biegunki

Zaparcia

5

Związki wpływające na motorykę przewodu

pokarmowego

Związki wspomagające motorykę (prokinetyczne) –
metoklopramid, cisaprid, domperidon, erytromycyna

Leki hamujące motorykę żołądka i dwunastnicy –
loperamid, leki cholinolityczne

6

Związki wpływające na motorykę przewodu

pokarmowego

Leki stosowane w czynnościowych
zaburzeniach przewodu pokarmowego

Leki przeciwwwymiotne i zapobiegające
nudnościom

Leki hamujące perystaltykę jelit

2

7

Leki stosowane w czynnościowych zaburzeniach przewodu

pokarmowego

Syntetyczne leki spazmolityczne – mebeweryna,
trimebutyna, oksyfenonium

Papaweryna i jej pochodne – drotaweryna, alweryna

Alkaloidy pokrzyku i ich pochodne

Leki pobudzające perystaltykę – metoklopramid,
cisaprid, domperidon

8

Mebeweryna

Działa bezpośrednio rozkurczowo na mięśnie gładkie
przewodu pokarmowego; wpływa głównie na mięśniówkę
jelita grubego

Leczenie objawowe skurczów mięśni gładkich jelit oraz
zaburzeń czynnościowych jelit w przebiegu zespołu jelita
drażliwego.

Leczenie dolegliwości wywołanych skurczem
mięśni gładkich jelit u chorych ze zmianami organicznymi
przewodu pokarmowego

9

Trimebutyna

Receptory opioidowe w przewodzie pokarmowym

Receptory µ

Receptory δ

Receptory κ

•Umiejscowione w mięśniach gładkich

przewodu pokarmowego

•Ich pobudzenie nasila motorykę przewodu

pokarmowego

•Umiejscowione na neuronach

cholinergicznych

•Ich pobudzenie hamuje motorykę przewodu

pokarmowego

Wskazania – zespół jelita nadpobudliwego; zaburzenia
czynnościowe przewodu pokarmowego – ból brzucha, stany
skurczowe jelit, biegunki, zaparcia

10

Oksyfenonium

Działa obwodowo cholinolitycznie

Działa rozkurczowo, zmniejsza wydzielanie gruczołów
błon śluzowych

Wskazania – stany skurczowe przewodu pokarmowego,
dróg żółciowych i moczowych, diagnostyka przewodu
pokarmowego

11

Papaweryna

Izochinolinowy alkaloid opium

Rozkurcza mięsnie gładkie przez bezpośredni wpływ na
komórki mięśniowe

Stosowana w leczeniu stanów spastycznych mięśni gładkich

12

Drotaweryna

(NO-SPA)

Syntetyczny lek o działaniu spazmolitycznym

Inhibitor fosfodiesterazy

Po podaniu doustnym dobrze wchłania się z przewodu
pokarmowego; może tez być podawana pozajelitowo

Stosowana w stanach skurczowych mięśni gładkich,
stanach skurczowych w obrębie dróg rodnych

3

13

Metoklopramid

Antagonista receptorów D

2

w

OUN i w przewodzie
pokarmowym

Słaby antagonista receptorów
serotoninowych 5-HT

3

Agonista receptorów
serotoninowych 5-HT

4

Uwalnia ACh z zakończeń
pozazwojowych

Działanie
przeciwwymiotne

Działanie prokinetyczne

14

Metoklopramid – wskazania

Różnego pochodzenia zaburzenia motoryki przewodu
pokarmowego

Zaburzenia perystaltyki po operacjach na jamie
brzusznej

Nudności i wymioty różnego pochodzenia

Diagnostyka przewodu pokarmowego (gastroskopia)

15

Cisaprid

Pobudza receptory serotoninowe 5-HT

4

w przewodzie

pokarmowym, dzięki czemu zwiększa uwalnianie
acetylocholiny ze splotów śródściennych

Zwiększa napięcie dolnego zwieracza przełyku, ułatwia
opróżnianie żołądka i dwunastnicy, hamuje zarzucanie
treści żołądkowej do przełyku

Nie wpływa na wydzielanie soku żołądkowego

16

Cisaprid

Wskazania – głównie zaburzenia opróżniania żołądka,
objawowe leczenie dolegliwości związanych z refluksem
żołądkowo-przełykowym

17

Domperidon

Pobudza perystaltykę przełyku, żołądka i dwunastnicy

Wybiórczy antagonista receptorów D

2

, pozbawiony

działania ośrodkowego

Wskazania – wymioty i mdłości po cytostatykach i
hemodializie

Można go stosować w długotrwałej terapii, u chorych z
chorobą Parkinsona lub przyjmujących neuroleptyki

Lek nie jest zarejestrowany w Polsce

18

Leki przeciwwymiotne i zapobiegające

nudnościom

Wymioty po błędach dietetycznych,
profilaktyka przed wymiotami
pooperacyjnymi

Metoklopramid

Wymioty ciężarnych

Chloropromazyna,
perfenazyna, prometazyna,
triflupromazyna

Neuroleptyki

Kinetozy, leczenie i profilaktyka
wymiotów i nudności
spowodowanych radio- i
chemioterapią

Difenhydramina,
dimenhydrynat

Tropisetron,
ondansetron, granisetron

Domperidon

Leki przeciwhistaminowe,
przeciwserotoninowe i
przeciwdopaminowe

Kinetozy

Skopolamina

Leki cholinolityczne

Szczególne zastosowania

Leki

Grupa

4

19

Selektywni antagoniści receptora 5-HT

3

Ondansetron, tropisetron, granisetron

Silnie i wybiórczo blokują receptory 5-HT

3

w ośrodkowym i

obwodowym układzie nerwowym

Wskazania



Nudności i wymioty po chemio- i radioterapii



Nudności i wymioty pooperacyjne

20

Leki hamujące perystaltykę jelit

Loperamid

Wiąże się z receptorami opioidowymi w ścianie
jelita, w następstwie czego hamuje uwalnianie
acetylocholiny i prostaglandyn

Nie działa na OUN

Wskazania – objawowe leczenie ostrej i przewlekłej
biegunki różnego pochodzenia

21

Leki hamujące perystaltykę jelit

Difenoksylat

Zmniejsza perystaltykę jelit podobnie jak loperamid

Należy do środków odurzających (Reasec)

22

Leki wpływające na wydzielanie soku żołądkowego

Leki pobudzające wydzielanie soku żołądkowego

•

Środki pobudzające zakończenia smakowe w jamie ustnej

•

Środki działające bezpośrednio na błonę śluzową żołądka

Leki hamujące wydzielanie soku żołądkowego

•

Leki cholinolityczne

•

Antagoniści receptora H

2

•

Inhibitory pompy protonowej

•

Prostaglandyny

23

Leki pobudzające wydzielanie soku żołądkowego

Gorycze – substancje o silnie gorzkim smaku,
działające pobudzająco na zakończenia smakowe w
jamie ustnej, wzmagają odruchowo wydzielanie soku
żołądkowego

Przyprawy

24

Leki pobudzające wydzielanie soku żołądkowego

Gastryna i pentagastryna – stosowane w diagnostyce
zdolności wydzielniczej żołądka

Kwas solny

Inne – kwas węglowy, kwas glutaminowy, kofeina

5

25

Leki pobudzające wydzielanie soku

żołądkowego

Pobudzanie łaknienia, ułatwianie trawienia, poprawa
smaku potraw

Częste infekcje przewodu pokarmowego

Niedokwaśność soku żołądkowego

26

Pirenzepina

Lek cholinolityczny

Hamuje wydzielanie kwasu solnego i pepsyny

Hamuje uwalnianie gastryny

Wskazania – ostre stany w chorobie wrzodowej
(głównie dwunastnicy i zespole Zollingera-Ellisona)

27

Antagoniści receptora H

2

Cymetydyna, ranitydyna, famotydyna, nizatydyna

Hamują wybiórczo wydzielanie kwasu solnego i
pepsyny

Działają leczniczo w chorobie wrzodowej żołądka i
dwunastnicy, zespole Zollingera-Ellisona, zapaleniu
przełyki z zarzucania, ostrym wrzodzie żołądka

28

Inhibitory pompy protonowej

Omeprazol, pantoprazol, lansoprazol, rabeprazol,
esomeprazol

Leki prekursorowe

Nieodwracalnie inaktywują H

+

/K

+

-ATP-azę

Efekty niekorzystne – wzmożone wydzielanie gastryny i
przerost komórek okładzinowych

29

Mizoprostol

Syntetyczny analog prostaglandyny E

1

o działaniu

hamującym wydzielanie soku żołądkowego

Nie dopuszcza do wzmożonej sekrecji kwasu solnego i soku
żołądkowego wskutek działania czynników
wrzodotwórczych

Podawany jednocześnie z lekami z grupy NLPZ

Ułatwia regenerację i gojenie się uszkodzonej błony
śluzowej, nasila wydzielanie śluzu i wodorowęglanów

30

Leki zobojętniające kwas solny

(leki alkalizujące, neutralizujące)

Wodorowęglan sodowy (soda oczyszczona)

Węglan wapniowy

Związki glinu – koloidalny wodorotlenek glinowy,
monoglicynian glinowy, fosforan i węglan glinowy

Związki magnezu – wodorotlenek, tlenek, węglan,
trójkrzemian magnezowy

6

31

Leki zobojętniające kwas solny

(leki alkalizujące, neutralizujące)

Działają krótko, wymagają zażywania kilka razy w ciągu
dnia

Dawka jednorazowa 1-4 g

Wskazania – głównie choroba wrzodowa dwunastnicy

Działania niepożądane – wtórna hipersekrecja,
alkalizacja moczu, alkalizacja treści pokarmowej

Wpływają na wchłanianie innych leków z przewodu
pokarmowego

32

Środki osłaniające

Nieselektywne – kleiki zbożowe, śluzy roślinne,
agar, siemię lniane, nasiona kozieradki –
osłaniają całą błonę śluzową żołądka

Selektywne – sukralfat, koloidalne związki
bizmutu – wykazują powinowactwo do
uszkodzonej lub zmienionej zapalnie błony
śluzowej

33

Nieselektywne środki osłaniające

Osłaniają całą błonę śluzową żołądka

Niewielka skuteczność

Stosowane w nieżytach żołądka i jelit

Podawane 15-20 minut przed jedzeniem

34

Sukralfat

Kompleks siarczanu sacharozy z wodorotlenkiem glinu

W żołądku tworzy gęsty, lepki żel, łączący się silnie i
długotrwale, głównie z niszą wrzodową

W niewielkim stopniu zobojętnia kwas solny, absorbuje
kwasy żółciowe

Pobudza wytwarzanie prostaglandyn w śluzówce
żołądka

35

Cytrynian potasowo – bizmutawy

Wzmaga wydzielanie śluzu, hamuje wydzielanie pepsyny

Pokrywa warstwą ochronną uszkodzenia błony
śluzowej

Powoduje odłączenie bakterii Helicobacter pylori od
nabłonka, co powoduje lizę bakterii

Stosowany w chorobie wrzodowej żołądka i
dwunastnicy

36

Farmakoterapia choroby wrzodowej

Przyczyna uszkodzenia błony śluzowej

– dysproporcja

między wydzielaniem kwasu solnego a wydolnością
mechanizmów ochronnych.

Cele leczenia

Zmniejszenie nasilenia dolegliwości (głównie bólu)

Przyspieszenie gojenia niszy wrzodowej

Zapobieganie nawrotom

7

37

Helicobacter pylori

Drobnoustrój beztlenowy, zakażający jamę
żołądka

Stwierdzany u 50% ludności Europy

Prowadzi do rozwoju przewlekłego nieżytu
żołądka, zwykle bezobjawowego – upłynnia śluz
i uszkadza barierę ochronną

38

Helicobacter pylori

Terapia potrójna

Metronidazol + bizmut + tetracyklina lub amoksycylina

Omeprazol + metronidazol + amoksycylina

Omeprazol + klarytromycyna + amoksycylina

39

Środki przeczyszczające

Powodują wzmożenie czynności motorycznej jelit i
wydalenie treści pokarmowej z jelit

Istota działania – nasilenie śródściennych odruchów
motorycznych i ułatwienie (przyspieszenie) przesuwania
treści pokarmowej na drodze fizycznej lub chemicznej

40

Środki przeczyszczające - wskazania

Stany, w których niewskazane jest używanie tłoczni
brzusznej – choroby układu krążenia, przepukliny

Chorzy leżący

Przygotowanie do badań diagnostycznych i zabiegów
operacyjnych na jamie brzusznej

Kuracje przeciwrobacze

Hemoroidy

Zaparcia przy długotrwałym stosowaniu opiatów

Zatrucia doustne (środki osmotyczne)

41

Środki przeczyszczające - wskazania

Uporczywe zaparcia

Tylko przy nieskuteczności eliminacji możliwych
czynników powodujących zaparcia (dieta, otyłość, brak
wysiłku fizycznego)

Po wykluczeniu chorób jamy brzusznej

42

Osmotyczne środki przeczyszczające

Hipertoniczne roztwory soli mineralnych – siarczan
magnezowy (sól gorzka), siarczan sodowy (sól glauberska),
kwaśny fosforan sodowy; laktuloza

Dobre i szeroko stosowane środki przeczyszczające

Wywołują wypróżnienie zwykle po 1-2 godzinach

Nie drażnią błony śluzowej przewodu pokarmowego

Działają żółciotwórczo i żółciopędnie

UWAGA!!! – mechanizm osmotyczny nie poddaje się
regulacji

8

43

Laktuloza

Syntetyczny dwucukier nie ulegający trawieniu i
wchłanianiu z przewodu pokarmowego – zatrzymuje
wodę w świetle jelita, działa przeczyszczająco po 2-3
dniach od przyjęcia leku

Rozkładana w jelicie grubym przez bakterie
sacharolityczne do kwasu mlekowego i octowego

44

Masowe środki przeczyszczające

(środki pęczniejące)

Śluzy roślinne – agar

Otręby pszenne i żytnie

Metyloceluloza i karboksyceluloza

Działają mniej gwałtownie od środków solnych

Nie drażnią błony śluzowej

Utrudniają wchłanianie pokarmów

45

Środki rozluźniające (zmiękczające)

Dokusat

Obniża napięcie powierzchniowe, ułatwiając
przenikanie wody do mas kałowych i zwiększając
objętość treści pokarmowej jelita

Może powodować nadmierne nasilenie perystaltyki i
bóle brzucha

46

Środki poślizgowe

Parafina ciekła – gęsty, oleisty płyn bez smaku i
zapachu

Po podaniu doustnym przedostaje się do jelita grubego,
rozmiękcza masy kałowe i powleka błonę śluzową
przewodu pokarmowego, ułatwiając przesuwanie mas
kałowych; hamuje wchłanianie wody

47

Środki drażniące błonę śluzową jelita cienkiego

Olej rycynowy – gęsta, oleista ciecz o
charakterystycznym smaku i zapachu

Po podaniu doustnym ulega w jelicie cienkim, w
obecności żółci i soku trzustkowego zmydleniu do
mydeł, które drażnią błonę śluzową:

Działanie występuje 4-6 godzin po podaniu

48

Środki drażniące błonę śluzową jelita grubego

Glikozydy antrachinonowe – podane doustnie ulegają w
jelitach powolnemu rozpadowi, produkty rozpadu
powodują wzmożenie perystaltyki jelita grubego i
przekrwienie błony śluzowej

Działanie występuje kilkanaście godzin po podaniu

Kłącze rzewienia, kora kruszyny, owoce i kora szakłaku

Na drodze odruchowej powodują przekrwienie innych
narządów jamy brzusznej, mogą powodować
poronienia

9

49

Leki przeciwbiegunkowe

Leki przeciwzapalne

•

Środki osłaniające

•

Środki ściągające

Leki hamujące motorykę przewodu
pokarmowego

Leki działające przyczynowo

50

Środki osłaniające

Proszki adsorpcyjne

Adsorbują wydzielinę zapalną, bakterie, toksyny

Izolują błonę śluzową od drażniącego działania treści
pokarmowej

Działają przeciwzapalnie na błonę śluzową

Hamują perystaltykę

Węgiel aktywowany, diosmektyt (Smecta)

51

Środki osłaniające

Śluzy roślinne i substancje koloidalne

Pokrywają powierzchnie błony śluzowej izolując ją od
drażniącej treści pokarmowej

Działają przeciwzapalnie głównie na początkowy
odcinek przewodu pokarmowego

W pewnym stopniu hamują perystaltykę jelit

52

Środki ściągające

Tworzą na powierzchni błony śluzowej warstwę
ściętych białek śluzu działającą ochronnie

Działają przeciwbólowo, zmniejszają wysięk zapalny,
działają częściowo bakteriobójczo

Hamują perystaltykę

Hamują wydzielanie soków trawiennych i wchłanianie
pokarmów

53

Leki działające przyczynowo

Chlorchinaldin

Furazolidon

Nifuroksazyd

Antybiotyki – kolistyna, ampicylina